M E M O. 1 Kamerstukken II 2016/2017, 34352, nr. 39

Transcriptie

1 M E M O Aan : Commissie Samenleving Van : Roald Helm Tel. nr : Datum : 27 januari 2017 Onderwerp : Stand van zaken motie Experimenten in de bijstand Aanleiding Staatsecretaris Klijnsma van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft in samenspraak met de wethouders van vier gemeenten (Utrecht, Groningen, Tilburg en Wageningen) de contouren opgesteld voor experimenten waarbij gemeenten gedurende twee jaar de mogelijkheid krijgen om op een andere manier om te gaan met de uitvoering van bijstandsregels. Op 3 november 2016 is tijdens de begrotingsbehandeling een motie van de PvdA aangenomen waarbij het college van B&W verzocht wordt bij de Minister een verzoek in te dienen om te mogen experimenteren binnen de Participatiewet. Naar aanleiding daarvan hebben we vooronderzoek gedaan. Voordat we een verzoek indienen brengen we u eerst graag op de hoogte van de mogelijkheden en beperkingen van deze experimenten. Regels experimenteermogelijkheden Om gebruik te kunnen maken van de experimenteermogelijkheden die de Participatiewet biedt, is het ontwerpbesluit Tijdelijk besluit experimenten Participatiewet 1 (AMvB) opgesteld, waarin de regels rondom experimenten geregeld worden. Het ontwerpbesluit ligt momenteel bij de Raad van State en is daarmee nog niet definitief. De experimenten zijn strak ingekaderd. Toestemming voor een eventueel experiment moet worden gevraagd aan het ministerie en wordt getoetst aan de kaders uit de AMvB. Hieronder zetten we de informatie op een rij over de mogelijkheden die de AMvB biedt. Kaders in duur en hoeveelheid Experimenten mogen maximaal twee jaar duren. Het totale experiment inclusief onderzoek moet zijn voltooid binnen drie jaar vanaf ingangsdatum van de AMvB (die overigens nog niet bekend is). Dat betekent dat daadwerkelijke vrijstellingen of verruimingen maximaal twee jaren mogen duren. De minister kan het verzoek van een gemeente afwijzen indien er al 25 gemeenten zijn aangewezen of voldoende experimenten zijn toegekend voor een representatief totaalbeeld. Wetenschappelijk gehalte De experimentbepaling is opgesteld om wetenschappelijke experimenten in het kader van de bijstand mogelijk te maken. Dat betekent dat bij de aanmelding van het experiment al duidelijk moet zijn wat het wetenschappelijk onderzoek van de gemeente inhoudt. Gedurende het experiment moet per half jaar aan het ministerie worden gerapporteerd over het experiment. Het ministerie kan een experiment beëindigen, wanneer het vindt dat een gemeente niet (meer) voldoet aan de voorwaarden. Na afloop van het experiment dient eveneens te worden gerapporteerd aan het ministerie. 1 Kamerstukken II 2016/2017, 34352, nr. 39

2 Inhoudelijk experimenten De inhoudelijke eisen vallen uiteen in ontheffingen, intensivering en vrijlating. 1. Ontheffingen Een experiment bestaat in de eerste plaats uit een groep die tijdelijk (voor de duur van experiment) ontheven wordt van arbeids- en re-integratieverplichtingen. Het college dient deze groep na 6 maanden te evalueren om te beoordelen of voldoende inspanningen zijn getroffen gericht op arbeidsinschakeling. Is dit niet het geval, volgt een aanzegging en bij geen verbetering na opnieuw 6 maanden beëindigt het college de tijdelijke ontheffing. 2. Intensivering Tegenover de ontheffingsgroep moet een intensiveringsgroep worden ingesteld. Ten aanzien van deze groep moeten de arbeids- en re-integratieverplichtingen juist geïntensiveerd te worden. Dat betekent in ieder geval een verdubbeling van het aantal fysieke contactmomenten en verplichtingen. 3. Vrijlatingsgroep In de huidige wet- en regelgeving geldt een vrijlating voor zes maanden voor maximaal 25% van de inkomsten uit arbeid. Dat is het percentage dat niet verrekend hoeft te worden met de uitkering. Deze periode wordt omwille van het experiment uitgebreid naar 24 maanden. Hierbij kunnen de deelnemers maximaal 50% van hun inkomsten uit arbeid bijverdienen, tot maximaal 199 euro per maand voor alleenstaanden en een (gezamenlijk) maximum van 142 euro voor gehuwden. Het maximale vrijlatingsbedrag wordt, in vergelijking met de al geldende regels in de Participatiewet, niet verhoogd. Combinaties De bovengenoemde groepen kunnen gecombineerd worden, met dien verstande dat een ontheffingsgroep altijd gecombineerd moet worden met een intensiveringsgroep. Controlegroep en referentiegroep Het experiment moet naast bovengenoemde groepen tevens voorzien in een controlegroep en referentiegroep. De referentiegroep bestaat uit bijstandsgerechtigden die niet deelnemen aan het experiment. Zij vallen onder het beleid dat in de gemeente is vastgesteld. In het experiment wordt er van uitgegaan dat de referentiegroep de verplichte wettelijke tegenprestatie krijgt opgelegd. Verplichte tegenprestatie als voorwaarde Staatssecretaris Klijnsma vindt de experimenten met meer vrijheid in de bijstand prima, maar wil wel dat de mogelijkheid om via de Participatiewet de tegenprestatie te verplichten blijft bestaan. Laatste bericht is dat gemeenten die de tegenprestatie niet als verplichting bij iedereen opleggen niet mee mogen doen aan de experimenten. Verordening tegenprestatie Een onderdeel van de Participatiewet is de tegenprestatie. In het kort houd de wettelijke tegenprestatie in dat de gemeente een burger met bijstand, de plicht kan opleggen om naar vermogen een tegenprestatie te leveren. De gemeenteraad is verplicht een verordening vast te stellen waarin is vastgelegd dat het college van B&W een tegenprestatie kan opdragen. De opgedragen tegenprestatie heeft dus een verplichtend karakter. Hoe zetten we de tegenprestatie in Purmerend in? In Purmerend zetten we in op activering van mensen en sluiten daarbij zoveel mogelijk aan bij de motivatie. We beschikken over diverse activerings- en motiveringstrajecten. Het meest bekende voorbeeld is vrijwilligerswerk. Onze ervaring daarmee is positief.

3 Als mensen niet bereid zijn iets voor de uitkering te doen worden instrumenten ingezet waarbij mensen verplicht worden aan de slag te gaan en die uit onze ervaring effectief zijn gebleken. De tegenprestatie (waarbij mensen worden verplicht) zetten wij dus niet standaard in. Deelname aan experiment (door bijstandsgerechtigden) Deelname aan het experiment geschiedt op basis van vrijwilligheid. Hierbij moet worden opgemerkt dat iemand vervolgens niet weet in welke groep hij/zij terecht komt. Deze verdeling is aselect. Bovendien wordt tussentijdse beëindiging van het experiment door een deelnemer uitgesloten door de regering. Slechts wegens dringende redenen kan iemand tussentijds uit het experiment stappen. Stand van zaken AMvB De voorhangprocedure van het ontwerpbesluit Tijdelijk besluit experimenten Participatiewet (AMvB) bij de Staten-Generaal is afgerond. Er is één motie aangenomen die de regering oproept om gemeenten zoveel mogelijk ruimte te geven binnen de kaders van de AMvB. Het ontwerpbesluit ligt momenteel voor advies bij de Raad van State. Op basis daarvan kan de AMvB nog gewijzigd worden. Het streven is om het besluit en de bijhorende ministeriële regeling 1 maart 2017 inwerking te laten treden, onder voorbehoud van het advies van de Raad van State. Gemeenten kunnen formeel een verzoek indienen, nadat de AMvB inwerking is getreden. Brief wetenschappers aan de Tweede Kamer Inmiddels is er vanuit de wetenschappers van de 4 deelnemende gemeenten een signaal afgegeven dat de kaders een wetenschappelijk onderzoek om methodologische redenen onmogelijk maken. Zij hebben een brief aan de Tweede Kamer gestuurd waarin zij aangeven dat deugdelijk wetenschappelijk onderzoek niet mogelijk is als de proef met bijstand wordt uitgevoerd binnen de door Klijnsma opgestelde kaders. De wetenschappers roepen de Kamerleden op aandacht te vragen voor hun bezwaren bij de staatssecretaris als het punt wordt besproken in de Kamercommissie Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Het oorspronkelijke experiment moet antwoord geven op de vraag wat doen bijstandsgerechtigden als ze de zekerheid hebben van een uitkering, zonder tegenprestatie? Maken ze zich nuttig voor de maatschappij of vervallen ze in lethargisch gedrag?. Die vraag valt volgens de wetenschappers niet te onderzoeken als niets doen toch consequenties heeft. Als de deelnemer aan het experiment niets doet, kan hij uit het experiment worden gezet. Verder vrezen de wetenschappers dat deelnemers door het introduceren van een intensiveringsgroep (met extra controle door de overheid) niet staan te trappelen mee te doen met het onderzoek. Ook de 'beperkte duur' van twee jaar achten ze te kort. Kortom, de vastgestelde regels gaan voorbij aan de bedoeling van de proef. Het optuigen van de 'intensiveringsgroep', waarbij bijstandsgerechtigden strenger worden gecontroleerd, ziet de initiatiefgroep als struikelpunt. Daarom dringt de groep erop aan de bedoeling van het experiment te onderschrijven, de invulling van de intensiveringsgroep anders te regelen en deelnemers van het experiment ten alle tijde de mogelijkheid te bieden te stoppen met het experiment.

4 Beleid en ontwikkelingen in Purmerend In Purmerend gaan we uit van maatwerk; iedereen is anders. Vanuit die gedachte proberen we mensen aan het werk te helpen. De context, het gezin, het verleden, psychische- en of lichamelijke problematiek, gedrag, motivatie, leervermogen, spelen allemaal mee in de beoordeling van casemanagers over wat de beste benadering en aanpak is. Er zijn verschillende mogelijkheden om in te zetten: intensieve begeleiding of juist niet, (tijdelijke) ontheffing of juist dwang, vrijlating etc. In de praktijk kan het bijvoorbeeld voorkomen dat iemand in dermate omstandigheden verkeert dat zij (tijdelijk) worden vrijgesteld (ontheven) van de arbeidsplicht. Terwijl een andere persoon juist intensievere begeleiding nodig heeft om aan het werk te komen. En weer iemand anders heeft dwang nodig om te bewegen. Ervaring leert dat we door de individuele aanpak beter aansluiten op iemands situatie. Vanuit onze praktijkervaringen (en tekortkomingen) is de behoefte aan een Participatiebedrijf duidelijk geworden. In 2017 zijn we volop bezig met de oprichting van het Participatiebedrijf. We denken dat dit nog meer mogelijkheden zal bieden om mensen effectief aan het werk te helpen. Daartoe gaan we werken aan een goede selectie aan de voorkant; vanaf de aanmelding moet goed worden bekeken wat iemand kan en wil. We verwachten op deze manier meer mensen naar een passende plek te begeleiden. Wat kunnen de experimenten voor Purmerend betekenen? Terwijl we midden in deze ontwikkelingen verkeren is er nu de mogelijkheid om te experimenteren via de AMvB. In Purmerend zijn we absoluut voor experimenteren. Dat doen we nu ook al vanuit onze visie en werkwijze. De mogelijkheden uit het experiment (ontheffing, intensivering, vrijlating) kunnen op zichzelf bijdragen aan een effectief traject richting werk. De verschillende mogelijkheden zetten we nu ook al in, maar dan wel op individuele basis. Interessant zou zijn om te kunnen vergelijken wat de effecten zijn van niets doen/loslaten ten opzichte van verplichten/dwang. Dit was dan ook de oorspronkelijke vraag van het experiment. De huidige AMvB biedt echter te weinig ruimte om deze vraag goed te onderzoeken. Naast dat de AMvB weinig extra ruimte om te experimenteren biedt, zien we inhoudelijk een knelpunt. Mensen worden als groep benaderd en niet als individu. In dit experiment worden mensen willekeurig ingedeeld in een van de groepen. Uitkomst kan zijn dat de aanpak niet goed matcht met wat een persoon nodig heeft. Tussentijds mag het experiment niet beëindigd worden. Daarnaast sluit de AMvB niet aan op de werkwijze van Purmerend. Zo gaat het ervan uit dat de tegenprestatie bij iedereen wordt opgelegd (want anders kan de referentiegroep immers niet worden vergeleken met een controlegroep). We zouden in Purmerend dus e.e.a. beleidsmatig moeten aanpassen (zoals de tegenprestatie). Maar we zouden ook moeten afwijken van onze huidige werkwijze. Een behoorlijke omschakeling voor de uitvoering. Kortom: we vinden de experimenteerruimte vrij klein ten opzichte van wat we ervoor moeten doen. Hebben de experimenten toegevoegde waarde voor Purmerend? We zien nog een aantal haken en ogen aan de huidige kaders waar binnen de experimenten moeten worden uitgevoerd:

5 - Omdat wij de wettelijke tegenprestatie niet standaard inzetten, achten wij de kans klein dat we mee mogen doen. Om kans te maken, zullen we waarschijnlijk ons beleid op de tegenprestatie moeten wijzigen, - We zitten midden in de ontwikkeling waarbij we op maat kijken naar wat iemand nodig heeft. Bij deze experimenten worden mensen in groepen ingedeeld, - Het vraagt extra tijd van de uitvoering (denk aan administratielast), maar ook een omschakeling in de aanpak, - Het experiment moet een wetenschappelijk gehalte hebben (bijvoorbeeld door samenwerking met een Hogeschool of Universiteit), - Mensen moeten zich vrijwillig opgeven. Wij zien dat niet snel gebeuren in Purmerend (vooral omdat er een intensiveringsgroep moet komen waar mensen strenger worden gecontroleerd en mensen niet tussentijds mogen stoppen), - Wij kunnen ons vinden in de bezwaren die de wetenschappers van de grote gemeenten hebben geuit, - De AMvB kan nog gewijzigd worden. Al met al hebben wij twijfels over de werkbaarheid en toegevoegde waarde van de experimenten. Tot nu toe wordt dit niet als een werkbaar voorstel beschouwd door meerdere gemeenten. Ook gemeente Zaanstad heeft die conclusie getrokken. De twijfels van de wetenschappers kunnen bovendien nog leiden tot wijzigingen in de AMvB. Voorstel Op basis van bovenstaande informatie willen wij u vragen een standpunt in te nemen: 1. We gaan een verzoek indienen bij de minister om mee te mogen doen aan de experimenteren; 2. We gaan geen verzoek indienen bij de minister en doen niet mee aan de experimenten.