EENZAAMHEID Inventarisatie en vooruitblik

Transcriptie

1 EENZAAMHEID Inventarisatie en vooruitblik Aanleiding Uw Raad heeft via een motie op 22 februari 2016 gevraagd om een notitie waarin de huidige infrastructuur ter bestrijding van eenzaamheid wordt weergegeven en waarin voorstellen gedaan worden voor de toekomst. In deze notitie treft u de uitwerking van deze motie. Indeling notitie In het eerste deel van deze notitie is te lezen wat eenzaamheid is, welke soorten eenzaamheid bestaan en wat de oorzaken zijn. Daarna volgt een overzicht van wat er op verschillende thema s in Enschede gebeurt dat bijdraagt aan de bestrijding van eenzaamheid nu en in de toekomst. Ten slotte volgt een aantal mogelijkheden voor extra inzet op het thema. Wat is eenzaamheid en wanneer is het een probleem? De meest gangbare definitie luidt als volgt: Eenzaamheid is het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties. (bron: prof. J. de Jong Gierveld, emeritus hoogleraar VU met specialisatie op o.a. eenzaamheid) Eenzaamheid is dus per definitie subjectief: het gaat erom wat iemand ervaart. Wat de één (te) weinig sociale contacten vindt, kan voor de ander voldoende zijn. Eenzaamheid is ook niet altijd een probleem waarbij moet worden ingegrepen. Iedereen is in zijn of haar leven wel eens een periode eenzaam. Vaak is dat een tijdelijke situatie. Onder ouderen bestaat eenzaamheid naar verhouding vaker dan onder de jongere leeftijdsgroepen, maar het komt onder alle leeftijdsgroepen voor. Wanneer eenzaamheid lang aanhoudt ontstaan problemen. Mensen ervaren stress, gaan vaak slechter slapen en ongezonder leven. De negatieve invloed die dat heeft op hun gezondheid kan weer leiden tot een negatieve spiraal en een ongunstige invloed op de zelfredzaamheid. Oorzaken van eenzaamheid en oplossingsrichtingen Eenzaamheid is geen probleem dat op zichzelf staat. Het is vaak een uiting van een achterliggend probleem. De oorzaken van eenzaamheid zijn in te delen in drie categorieën. 1: Veranderingen in het sociaal netwerk. Een (plotselinge) verandering in het sociaal netwerk kan leiden tot een achteruitgang in het aantal en/of de kwaliteit van sociale relaties en daardoor tot gevoelens van eenzaamheid. Zo n verandering wordt veroorzaakt door Life events als een scheiding, ontslag, verhuizing of het overlijden van een dierbare. Dit soort eenzaamheid komt veel voor en is vaak tijdelijk. Iemand heeft tijd nodig om zich aan te passen aan een nieuwe situatie, om zijn/haar verwachtingspatroon bij te stellen en soms om een nieuw netwerk op te bouwen. Pas wanneer die aanpassing ook na een periode niet slaagt, ontstaat er een probleem. Dát het iemand niet lukt om zich aan te passen aan de nieuwe situatie, kan een individuele oorzaak hebben. 1

2 2: Individuele oorzaken. Fysieke of psychische beperkingen die het leggen en onderhouden van sociale contacten moeilijk maken zijn een belangrijke oorzaak van eenzaamheid. In deze gevallen speelt het gemeentelijk Wmobeleid een rol. Zijn ruimten en activiteiten in de gemeente in voldoende mate bereikbaar en toegankelijk voor mensen met beperkingen? Individuele oorzaken kunnen ook betrekking hebben op beperkte sociale vaardigheden of het hebben van te hoge verwachtingen van sociale relaties. In dat geval bieden activiteiten geen oplossing, maar is een meer individuele aanpak noodzakelijk. Dat kan bijvoorbeeld een cursus zijn die iemand kan leren anders te kijken naar sociale relaties, individuele hulpverlening om angsten aan te pakken of een maatjesproject dat helpt om ondanks verlegenheid of gebrek aan zelfvertrouwen toch nieuwe dingen te ondernemen. Armoede en schulden spelen een tweeledige rol bij eenzaamheid. Wanneer mensen te weinig geld hebben, beperkt hen dat in hun mogelijkheden om te participeren. Daarnaast schamen mensen zich er voor dat ze arm zijn of schulden hebben, waardoor hun isolement nog meer toeneemt. Het niet hebben van werk, vrijwilligerswerk of een andere zinvolle dagbesteding kan ook een oorzaak zijn van eenzaamheid. Het betekent dat iemand minder vanzelfsprekende (sociale) contacten heeft dan een ander die wél een baan heeft, een opleiding volgt of een andere regelmatige daginvulling heeft. Bovendien kan het niet hebben van werk e.d. leiden tot een gevoel van zinloosheid en daarmee tot eenzaamheid. 3: Maatschappelijke oorzaken. Hierbij gaat het om de invloed die de organisatie van de samenleving heeft op de mate waarin mensen contacten kunnen leggen en onderhouden. De toegenomen individualisering wordt als een belangrijke factor beschouwd. Mensen verkeren minder dan vroeger in vanzelfsprekende verbanden als de buurt, de kerk en verenigingen. Sociale contacten moeten dus vaker actief worden opgezocht en onderhouden. Dat maakt het vooral voor mensen met beperkte sociale vaardigheden lastiger om contacten te maken en te houden. Plekken in de woonomgeving waar mensen elkaar vanzelf tegenkomen dragen bij aan vermindering van dit soort eenzaamheid. Dat moeten dan plaatsen zijn waar mensen vrijblijvend en vanzelfsprekend naartoe kunnen gaan. Zo n plek kan een wijkcentrum zijn, maar ook de koffieautomaat van de supermarkt kan zo n rol vervullen, of bijvoorbeeld een wijkpark. De (kwaliteit van de) woonomgeving speelt een rol in de mate waarin mensen elkaar kennen en ontmoeten. Wanneer mensen hun buurt als onplezierig ervaren leggen ze minder snel contact. Die onplezierigheid kan het gevolg zijn van een gebrek aan ontmoetingsplekken. Het kan ook zijn dat mensen geen leeftijdgenoten kennen in hun buurt, of geen mensen met eenzelfde sociale en/of culturele achtergrond. 2

3 Inzicht in de mate waarin eenzaamheid voorkomt In algemene zin hebben we een goed beeld van de mate waarin eenzaamheid voorkomt. Binnen Enschede loopt daarnaast een aantal onderzoeken waarin eenzaamheid als onderwerp is meegenomen. 1: De IPA-vragenlijst, die wordt afgenomen onder Wmo-cliënten, besteedt expliciet aandacht aan de mate waarin mensen sociale contacten kunnen onderhouden en hoe zij hun sociale relaties ervaren. Dit onderzoek wordt jaarlijks uitgevoerd. 2: De GGD heeft eind 2015 landelijk een onderzoek gedaan onder jeugd in de middelbare schoolleeftijd. Dit onderzoek levert zowel individueel resultaten op (die naar de jongere en de ouders gaan). Daarnaast ontvangt de gemeente een rapportage die inzicht biedt in de situatie van de groep als geheel. Deze rapportage ontvangen we naar verwachting in het derde kwartaal van : De GGD Twente is op dit moment bezig met een onderzoek naar de gezondheidssituatie van volwassenen (18-64) en die van ouderen. In de vragenlijsten is eenzaamheid expliciet als onderwerp opgenomen. Het onderzoek levert een beeld op van heel Enschede. Daarnaast is voor een aantal wijken en buurte, waarvan we weten dat er sociale problematiek speelt, sprake is van vergrijzing of om andere redenen, de steekproef zo opgehoogd dat er een resultaat uit komt voor dat specifieke gebied. De resultaten van het onderzoek worden verwacht in het laatste kwartaal van Wat doen we al? Het voorkomen van eenzaamheid en sociaal isolement is al geruime tijd een aandachtspunt binnen het gemeentelijk sociaal beleid. Ons centrale thema binnen het sociaal domein is: Iedereen doet mee. Er zijn in alle stadsdelen in Enschede activiteiten die bijdragen aan het verminderen van eenzaamheid. Er zijn buurtkamers, inloopvoorzieningen, zorgsteunpunten, ouderenactiviteiten, eettafels en allerlei andere activiteiten die kansen bieden om in de eigen buurt en/of bij een activiteit die voor iemand aansprekend is, anderen te ontmoeten en zo het sociaal netwerk te vergroten. Naast activiteiten die gericht zijn op alle wijkbewoners, zijn er specifieke die zich richten op kinderen/jongeren, ouders, mensen met een niet-nederlandse achtergrond en ouderen. Er bestaan maatjesprojecten van uiteenlopende organisaties die mensen helpen om toch de stap te zetten naar deelnemen aan activiteiten, of die mensen bezoeken en begeleiden. Er zijn cursussen die mensen helpen hun sociale vaardigheden te verbeteren of om anders te leren aankijken tegen hun omstandigheden, waardoor ze er beter mee kunnen omgaan. Een overzicht van het aanbod vindt u in de bijlagen. Het is ingedeeld naar stadsdeel, voor zover dat van toepassing is. De maatjesprojecten en cursussen zijn apart gerubriceerd. Wat is er in ontwikkeling? Er is in Enschede dus al een divers aanbod aan activiteiten en initiatieven gericht op het voorkomen en bestrijden van eenzaamheid en sociaal isolement. Daarnaast lopen binnen de transformatieagenda verschillende ontwikkeltrajecten die de komende periode gaan bijdragen aan een verdere verbetering van de aanpak van eenzaamheid, door het aanpakken van de oorzaken ervan. 1: We werken toe naar een meer inclusieve samenleving De Wmo geeft gemeenten de opdracht om een meer inclusieve samenleving te realiseren. Dat betekent: mogelijk maken dat mensen op een vanzelfsprekende manier meedoen aan de samenleving, ook al hebben ze lichamelijke, verstandelijke of psychiatrische beperkingen. Enschede werkt vanuit het streven naar een inclusieve samenleving aan de transformatie van het sociaal domein. 3

4 De ondersteuning van mensen binnen Wmo, Jeugdwet en Participatiewet wordt integraler en oplossingen willen wij zodanig kiezen dat niet alleen het individu dat aan het loket komt er nut van heeft, maar iedereen die een vergelijkbaar probleem ervaart. Meedoen, je nuttig maken, deelnemen aan activiteiten in de buurt is een belangrijke factor in het voorkomen van eenzaamheid, zo blijkt uit alle literatuur over eenzaamheid. De beweging richting een (meer) inclusieve samenleving gaat dan ook bijdragen aan het verminderen van eenzaamheid. 2: Algemene voorzieningen De Gemeente Enschede zet in op het versterken van algemene voorzieningen. Door het ontwikkelen van een goed netwerk van wijkvoorzieningen en algemene voorzieningen wordt de drempel om deel te nemen of om ondersteuning te vragen lager, wat het risico op eenzaamheid vermindert. Eén van de instrumenten die bijdraagt aan meer inclusiviteit is het bieden van ondersteuning door middel van algemene voorzieningen. Het belangrijkste verschil tussen maatwerk- en algemene voorzieningen is dat er geen indicatie voor nodig is. Mensen kunnen zich zelf bij een voorziening melden, al dan niet via huisarts, wijkverpleegkundige, mantelzorger, opbouwwerker et cetera. Sommige algemene voorzieningen (de wijkvoorzieningen) zijn voor iedereen toegankelijk, zoals bijvoorbeeld de buurtmaaltijd en de handwerkinloop in de huiskamer van de buurt Roombeek. Dit soort voorzieningen is niet opgezet om mensen met een beperking te ondersteunen en/of eenzaamheid te bestrijden, maar kan daar wel een belangrijke bijdrage aan leveren. Algemene voorzieningen die wél een specifiek ondersteuningsdoel hebben zijn alleen toegankelijk voor de doelgroep waarop ze zich richten: de groep die deze ondersteuning ook echt nodig heeft. Zo zijn er ontmoetingscentra van Bruggerbosch, gericht op licht tot matig dementerenden en hun mantelzorgers. Mensen kunnen in hun nabije omgeving terecht, en ook de locatie heeft een minder zorg-achtig karakter. De drempel wordt daardoor lager, zowel voor de deelnemer als voor de mantelzorger. Tegelijkertijd is de ondersteuning professioneel, zodat men op de goede manier wordt ondersteund. Een ander type algemene voorziening dat belangrijk is in de bestrijding van eenzaamheid is het (vrijwilligerswerk) met ondersteuning dat bijvoorbeeld plaatsvindt bij De Viermarken, het Dierenopvangcentrum en in de bibliotheek in Twekkelerveld. Mensen die niet zelfstandig in staat zijn om (vrijwilligers)werk te doen worden doordat begeleiding aanwezig is- in staat gesteld om zich nuttig te maken, iets dat in het algemeen goed is voor het gevoel van eigenwaarde en daarmee eenzaamheid tegengaat. 3: Welzijn/Burgerkracht Enschede wil inwoners meer mogelijkheden geven om zelf beslissingen te nemen op het gebied van welzijn, om zo de sociale kwaliteit van hun leefomgeving te verbeteren. Verder werken we aan meer samenhang tussen welzijn/burgerkracht en ondersteuning. Dat doen we per stadsdeel, op basis van wijkprogramma s. Dit hele proces moet leiden tot een meer samenhangende aanpak van problematiek in de stadsdelen en tot meer invloed van bewoners op prioritering en inzet van middelen. Uiteindelijk is het doel dat mensen zich prettiger voelen in hun woonomgeving en zich gezamenlijk verantwoordelijk voelen voor sociale kwaliteit en voor elkaar. Beter aansluiten op wat mensen willen aan ontmoeting, ondersteuning en participatie draagt bij aan het verminderen van eenzaamheid. In de opdrachtverstrekking aan welzijnsorganisaties zal aandacht voor sociaal isolement/eenzaamheid en het aanpakken daarvan expliciet worden meegenomen. 4

5 4: Wijkteams Wanneer een wijkcoach of consulent in de verkenning van de hulpvraag merkt dat sprake is van eenzaamheid, wordt dat besproken en zo nodig wordt ondersteuning geboden. Het kan zijn dat de wijkcoach er een aantal gesprekken aan wijdt, iemand kan ook worden toegeleid naar een passende (wijk)voorziening, of worden verwezen naar een cursus, training of naar individuele hulpverlening. Het wijkteam is als partner onderdeel van het netwerk in de wijk dat samen met andere partners, zoals zorgaanbieders, zorgt voor signalering en voor de juiste voorzieningen, ook op dit vlak. Een goede inbedding en werkwijze van de wijkteams draagt daarmee bij aan de aanpak van eenzaamheid. 5: Meedoen We geven maatschappelijke participatie vorm in nauwe samenwerking tussen Werkplein Twente, stadsdeelmanagement, wijkteams en partners in de wijk. Dat gebeurt op diverse manieren. Via periodieke gesprekken en Doen! Beurzen worden werkzoekenden gestimuleerd tot participatie. Deze aanpak leidt niet altijd direct tot uitstroom naar betaald werk, maar participatie betekent wel het leveren van een bijdrage aan de samenleving en (bijvoorbeeld) het geven van een goed voorbeeld aan kinderen. Het draagt bij aan het voorkomen van sociaal isolement en eenzaamheid doordat mensen contacten opdoen en een zinvolle invulling van hun dag hebben. 6: Doorontwikkeling Vrijwilligers 053/VUE: M-pact Vrijwilligers zijn de motor van allerlei initiatieven en organisaties in de samenleving. Vrijwilligers 053 en de Volksuniversiteit Enschede zijn samengegaan in de nieuwe organisatie M-Pact. Doel van de nieuwe organisatie is het (nog beter) ondersteunen, scholen, trainen, koppelen en begeleiden van vrijwilligers. M-Pact gaat zich o.a. toeleggen op het ondersteunen van vrijwilligersorganisaties zoals verenigingen om hun maatschappelijke rol te versterken. Dat moet ertoe leiden dat verenigingen nog meer dan nu een vanzelfsprekende ontmoetingsplek in hun buurt worden, met activiteiten voor verschillende doelgroepen; iets dat van belang is in het tegengaan van sociaal isolement en eenzaamheid. 7: Mantelzorgondersteuning De mantelzorgondersteuning wordt ingevuld door de wijkteams. Het gaat daarbij om begeleiding van de mantelzorger, maar ook om cursussen en trainingen die mantelzorgers kunnen helpen bij het combineren van hun zorgtaken met werk en ontspanning. Ook wanneer een vrijwilliger of een voorziening nodig is om de mantelzorger te ontzorgen wordt dat vanuit het wijkteam geregeld. Een goede ondersteuning van mantelzorgers is belangrijk om te bevorderen dat zij de mantelzorgtaak naar hun eigen tevredenheid en die van de zorgvrager kunnen blijven invullen. Ondersteuning kan de mantelzorger ook helpen om naast de mantelzorgtaak zelf te blijven deelnemen aan de samenleving. Daarmee is het één van de factoren die eenzaamheid kan voorkomen. 5

6 8: Armoedebeleid In de kadernota Armoedebeleid uit 2015 is vastgelegd dat het armoedebeleid een bredere inbedding moet krijgen in het sociaal domein, om vanuit die bredere context te kunnen werken aan de meest effectieve aanpak. De gemeente Enschede wil daarmee mensen met een laag inkomen zo goed mogelijk ondersteunen bij het voorkomen en oplossen van schulden en bij het tegengaan van de sociale gevolgen van armoede (niet kunnen deelnemen aan sociale activiteiten, schaamte). Op deze manier kan ook het armoedebeleid bijdragen aan het voorkomen van eenzaamheid. Hoe gaan we verder? Zoals aangegeven lopen er meerdere trajecten in Enschede die bijdragen aan het bestrijden van de oorzaken van eenzaamheid en sociaal isolement. De lopende onderzoeken (GGD, IPA) leveren informatie op en ook de trajecten zelf leiden tot nieuwe inzichten. Die gebruiken we om onze aanpak met name binnen Welzijn/Burgerkracht, de inzet van de wijkteams en het armoedebeleid te specificeren en te verbeteren. De wijkteams zijn belangrijke schakels in het signaleren van eenzaamheid en het aanbieden van of verwijzen naar ondersteuning. Omdat we het armoedebeleid breder inbedden in het sociaal domein en op deze manier werken aan het voorkomen van de sociale gevolgen van een laag inkomen, kan het armoedebeleid in de toekomst bijdragen aan het voorkomen van eenzaamheid. Door de intensivering van Welzijn/Burgerkracht sluiten we steeds beter aan op wat mensen willen aan ontmoeting, ondersteuning en participatie. Daarmee vermindert ook de eenzaamheid. In de opdrachtverstrekking aan welzijnsorganisaties zal aandacht voor sociaal isolement/eenzaamheid en het aanpakken daarvan expliciet opgenomen worden. Om waar nodig extra inzet binnen welzijn/burgerkracht, de doorontwikkeling van de wijkteams en armoedebeleid te kunnen bekostigen is in 2017 en ,- per jaar beschikbaar voor het bestrijden van sociaal isolement. Die gelden komen bovenop de reguliere middelen waaruit deze trajecten bekostigd worden. Naast bovenstaande impulsen werkt Present Media in 2016 in samenwerking met Alifa een aanpak uit, waarin het digitaal benaderen van en contact houden met mensen een belangrijke rol speelt. Het doel is om op deze manier bij een nader te definiëren groep mensen eenzaamheid te verminderen. De kosten voor dit project worden gedekt uit het bedrag dat vanaf 2016 aanvullend beschikbaar is gesteld voor het bestrijden van sociaal isolement. Op dit moment zien we, gelet op wat we al doen en kunnen doen, geen aanleiding om uw Raad te vragen extra middelen voor eenzaamheid ter beschikking te stellen. 6