Bewegingsonderwijs en spel: de eerste stappen in de virtuele werkelijkheid

Transcriptie

1

2 Bewegingsonderwijs en spel: de eerste stappen in de virtuele werkelijkheid Diny van der Aalsvoort Er wordt veel gespeeld in de gehele basisschoolperiode. Bewegen vormt daarbij een belangrijk onderdeel. Zo krijgen de leerlingen in groep 1 en 2 dagelijks bezigheden aangeboden die veel bewegen mogelijk maken. Dit lokt het spelenderwijs oefenen van de grove en fijne motoriek uit. Vanaf groep 3 zie je al minder beweeglijkheid. Deels komt dit doordat je als leerling wordt geacht in staat te zijn stil te zitten, zodat beweeglijkheid tijdens lessen wordt ontmoedigd. Deels ook is het kind steeds beter in staat tot het opvangen van reacties op iets dat om hem heen gebeurt, zonder dat dit met veel beweging gepaard gaat: de grove en fijne motoriek wordt steeds beter gecontroleerd. Bewegen mag wel, maar dan vooral in de pauzes buiten. Het belang van bewegen voor de ontwikkeling zien leerkrachten heel goed (Chancellor, 2013). Daarnaast vormt bewegingsonderwijs een verplicht onderdeel van het onderwijsaanbod. Met dit onderwijs wordt zo optimaal mogelijk bij de ontwikkeling van de fijne en grove motoriek aangesloten. Beoogd wordt twee specifieke kerndoelen te bereiken als opbrengst van het bewegingsonderwijs in de basisschool (Greven & Letschert, 2006; SLO/ KVLO, 2011). Deze zijn: - kerndoel 57: de leerlingen leren op een verantwoorde manier deel te nemen aan de omringende bewegingscultuur en leren de hoofdbeginselen van de belangrijkste bewegings- en spelvormen ervaren en uitvoeren. - kerndoel 58: de leerlingen leren samen met anderen op een respectvolle manier aan bewegingsactiviteiten deel te nemen, afspraken te maken over het reguleren daarvan, de eigen bewegingsmogelijkheden in te schatten en daarmee bij activiteiten rekening te houden. Om deze doelen te bereiken worden vier leer- of ontwikkellijnen gevolgd: bewegen verbeteren, bewegen regelen, gezond bewegen en bewegen beleven. Daarbij laat de vakleerkracht op een gedifferentieerd niveau allerlei bewegingsthema s aan de orde komen volgens vaste leerlijnen. Inmiddels zijn er ook vernieuwingen gaande met betrekking tot de manier waarop het bewegen te bevorderen is met digitale middelen. Een voorbeeld daarvan Bewegingsonderwijs en spel: de eerste stappen in de virtuele werkelijkheid 89

3 is het beschikbaar stellen van digitale beelden. Dit middel kan leerlingen aanmoedigen de bewegingen zelf te maken. In dit hoofdstuk gaan we in op de relatie tussen bewegingsonderwijs en spel. Eerst wordt de motorische ontwikkeling van kinderen gedurende de basisschoolperiode kort beschreven. Dan wordt ingegaan op de kenmerken van spel. Vervolgens wordt toegelicht wat de rol kan zijn van spel bij het bevorderen van de motorische ontwikkeling. Daarbij wordt ook de rol van digitale middelen nader verkend. Ten slotte worden enkele aanbevelingen gedaan om de gunstige relatie tussen bewegingsonderwijs en de kenmerken van spel, nog meer te versterken. Motorische ontwikkeling De motorische ontwikkeling kan worden onderscheiden van de sensorische ontwikkeling (Dumont, 1985). Bij de sensorische ontwikkeling of waarneming, gaat het om vijf aspecten: - Haptische functie: tast en kinesthesie maken het mogelijk informatie uit de omgeving, over het lichaam zelf en over de relatie tussen lichaam en omgeving af te leiden. - Richtinggevoel, richtingsbewustzijn en het benoemen van richting: het weten welke kant op te gaan, daarbij de juiste bewegingen te maken en eventueel te benoemen. - Het lichaamsschema: naarmate kinderen ouder worden, gaan ze steeds beter beseffen dat ze armen en benen hebben (rond het tweede jaar), dat je links en rechts kunt onderscheiden aan het lichaam en dat kunt benoemen (rond het vierde jaar). - Differentiatie van de vingers: een kind kan steeds beter zijn vingers gebruiken om informatie te verwerven over een voorwerp, zoals de oppervlakte en het gewicht. - Evenwichtsgevoel: er is sprake van een ingewikkelde samenwerking tussen haptische functies, richtinggevoel en lichaamsschema, waarbij voortdurend feedback van de steeds wisselende omgeving plaatsvindt. Spel draagt bij aan de ontwikkeling van kinderen en blijft daaraan bijdragen doordat de menselijke ontwikkeling nooit ophoudt. Bij de motorische ontwikkeling worden grove en fijne motoriek onderscheiden (Netelenbos, 2009). Daarbij wordt vaak uitgegaan van mijlpalen. Gelet op de grove motoriek is een pasgeboren baby niet in staat zijn hoofd omhoog te houden, maar rond de derde maand kan hij dat wel. Kunnen zitten en staan zijn de volgende mijlpalen. Rond anderhalf jaar kan een kind 90 Van tikken naar taggen

4 alleen lopen, gevolgd door rennen (rond het tweede levensjaar), hinkelen op één been (rond de drie jaar), een bal vangen (vier jaar) en een bal doeltreffend gooien (zes jaar). Deze mijlpalen variëren overigens sterk tussen kinderen. Daarnaast beïnvloeden socioculturele gewoontes in de opvoeding de ontwikkeling van de grove motoriek, zoals hoeveel gelegenheid het kind krijgt om te bewegen. Als mijlpalen bij de fijne motoriek valt op dat kinderen rond het tweede jaar gaan krabbelen. Zij zijn dan in staat een potlood vast te houden en ermee te krabbelen op papier. Ze slagen er ook in de bladzijde van een boek om te slaan. Pas rond hun vierde jaar kunnen ze iets natekenen, zoals een vierkant. Ze beginnen dan ook te schrijven. De ontwikkeling van de fijne motoriek beïnvloedt ook de verdere ontwikkeling van de grove motoriek. Spel en spelen omvatten echter meer dan een rollenspel. Spel en spelen Spel is een kenmerk van mensen, stelde de historicus Johan Huizinga in 1938 al. Hij noemde de mens daarom ludiek, van ludere (spelen) (Huizinga, 1938, p. 35). Volgens Huizinga is spel onmisbaar voor het individu, als biologische functie, en het is onmisbaar voor de gemeenschap om den zin, dien het inhoudt, om zijn betekeenis, zijn uitdrukkingswaarde, om de geestelijke en sociale verbindingen, die het schept, kortom als cultuurfunctie (Huizinga, 1938, p. 36). Spel wordt als zodanig herkend wanneer het zich voordoet. Er zijn vier in het oog lopende kenmerken van spel. Het eerste kenmerk is dat spelen gepaard gaat met plezier. Kenmerkend is daarnaast dat spelen vrijwillig is: het gaat om niet-verplichtende bezigheden. In belangrijke mate neemt de speler zelf het initiatief om te gaan spelen. Een vierde kenmerk van spel is dat het geen extern doel heeft: de speler is gericht op het proces van spelen (Fromberg & Bergen, 2006; Kwakkel-Scheffer, 2006). Op latere leeftijd is ook sprake van spel. Aan spel worden veel functies toegeschreven: spel draagt bij aan de ontwikkeling van kinderen en blijft daaraan bijdragen doordat de menselijke ontwikkeling nooit ophoudt. Toch valt het niet mee het gunstige effect van spel aan te tonen. Met name als het gaat om rollenspel, zijn de effecten ervan op de ontwikkeling lastig aan te tonen (Lillard et al., 2013). Spel en spelen omvatten echter meer dan een rollenspel. We onderscheiden vier categorieën die ontleend zijn aan Vermeer (1969) en zijn uitgewerkt in een publicatie over spel op de basisschool (Van der Aalsvoort, Kwakkel- Scheffer & de Vries, 2006). Bewegingsonderwijs en spel: de eerste stappen in de virtuele werkelijkheid 91

5 Sport en Kennis Deze preview is een gedeelte uit het boek: Van tikken naar taggen Digitalisering van bewegingsonderwijs en sport Meer informatie Voor meer artikelen en andere uitgaven kunt u terecht op