Planetree Verbetergids Mensgerichte Zorg 2013

Transcriptie

1 Planetree Verbetergids Mensgerichte Zorg Stichting Planetree Nederland

2 Inhoudsopgave Planetree Verbetergids Kennis delen en benutten met het Planetree netwerk: 6 Visie en gedachtegoed Planetree... 8 Woord van dank... 9 Inbedden in de organisatie Wij gaan uit van de gezonde mens Sevagram Gastvrijheidstraining Rivas Zorggroep Planetree kaart met picto s S&L Zorg Prisma Panel Zorggroep Almere Bordspel Op weg naar het hart van Planetree Thuiszorg Pantein Goed idee doe mee GGZ Haagstreek Bewustwordingsboekje Huishoudelijke Hulp Rivas Zorggroep Inspiratiegids - GGzE Evalueren na een dwang en drang maatregel - GGzE Betere Zorg Menselijke interactie en liefdevolle bejegening Mensgerichte en gastvrije intakeperiode Sevagram Ervaringsdeskundigen S&L Zorg De Roze Loper Zorggroep Almere Omdenkposters GGZ Haagstreek Eigen keuze en verantwoordelijkheid door informatie en educatie Zorgleefplanbespreking bij cliënt thuis Rivas Zorggroep Kraamzorg, zo thuis mogelijk Maasziekenhuis Pantein Moreel beraad Fatima Zorg Project Zorg en Service rondom de ziekenhuisopname Rivas Zorggroep Zorgarrangementen in de thuiszorg Rivas Zorggroep Rondje ethiek Rivas Zorggroep Uitstekende behandeling en zorg Uitwisseling van collega s GGzE Kennis delen en Gluren bij de buren Planetree Kenniscentrum Prestatiemonitor Verpleeghuis Oudshoorn (Rijnland Zorggroep) Heartpillow voor borstkankerpatiënten Rivas Zorggroep Veiligheidsmarkt Spaarne Ziekenhuis Innovatieve aanpak medicijnverstrekking aan oncologiepatiënten Zorggroep Almere. 51 Project Ligduurverkorting Beatrixziekenhuis Rivas Zorggroep Kennisbijeenkomst Hoe voeding waarde toevoegt Thuiszorg Pantein Therapiehond Rivas Zorggroep Gezamenlijk Orthopedisch Spreekuur Zorggroep Almere Medisch voetcentrum Geldermalsen Rivas Zorggroep Gezond eten, drinken en bewegen Checklist Maaltijdverbetering Rivas Zorggroep Verwenzorg op culinair gebied Sevagram Voedingsdienst Lingesteyn Rivas Zorggroep Afdelingsrestaurant Cardiologie Flevoziekenhuis Commissie Smakelijk eten locatie de Markt Rivas Zorggroep Eetgenoten Rivas Zorggroep Bewegen naar duurzaam herstel Centra voor Psychisch Herstel Zwemmen met demente bewoners Verpleeghuis Leythenrode (Rijnland Zorggroep).. 73 Burendag - S&L Zorg Heliolympics: Samen een gouden belevenis! Heliomare... 75

3 Beweegcontainers Fatima Zorg Aanvullende zorg en zingeving Toolkit Eenheid van Lichaam en Geest Rivas Zorggroep Vakantie in eigen huis - Verpleeghuis Leythenrode (Rijnland Zorggroep) Zomer bij de Toonladder Zorggroep Almere Houvast koffer Zorgcentra Pantein Dependance inloophuis Parkhuys - Flevoziekenhuis De herinneringen in beeld Verpleeghuis Leythenrode (Rijnland zorggroep) Kunst Zorggroep Almere Beter van kunst HagaZiekenhuis Siggy project GGzE RIBWeetjes Vivium Zorggroep Placemats vol herinneringen Sevagram Herinneringsdag 2012 Flevoziekenhuis Handmassages door vrijwilligers - Flevoziekenhuis Bruiloft-belevingsdag Sevagram Moederhoek bij verpleeghuis de Wieken Rivas Zorggroep Helende Omgeving Menswaardige technologie Invoering Elektronisch Verpleegkundig Dossier (EVD) - HagaZiekenhuis IC 2.0 portaal HagaZiekenhuis Werken met ipads Vivium Zorggroep EPIC Anestesia Spaarne Ziekenhuis Braintrainer Rivas Zorggroep Architectuur en interieur leveren een bijdrage aan gezondheid en heling Jongeren unit Verpleeghuis Oudshoorn (Rijnland Zorggroep) Oncologiecentrum Spaarne Ziekenhuis Doe-huis Vivium Zorggroep Mozaïektafel Zorggroep Almere Tuinieren met PG-bewoners Rivas Zorggroep Vragenlijst voor architectuur en inrichting Fatima Zorg Stiltecentrum - Spaarne Ziekenhuis Vrienden, familie en gemeenschap spelen een positieve rol Seniorenproject De Verbinding Sevagram Flexibele kinderopvang voor patiënten, bezoekers en medewerkers - Flevoziekenhuis 138 De tijd geritst Verpleeghuis Oudshoorn (Rijnland Zorggroep) Verjaardagsdiner bij Judith Leysterhof Rivas Zorggroep Buddy project GGzE Familiebrunch GGzE Jong ontmoet oud Sevagram Gezonde organisatie en (voortgangs)metingen Wachtkamerobservaties Gemini Ziekenhuis Planetree for me - Flevoziekenhuis Publieksprijs 2012 Rivas Zorggroep Een hart onder de riem voor iedereen Rivas Zorggroep Project Interculturalisatie Rivas Zorggroep Betaalt de mensgerichte aanpak van Planetree zichzelf terug? Planetree Position Paper Bijlage 1 Waarde in beeld door Zorgcentra Pantein, Vivium Zorggroep en Rivas Zorggroep Bijlage 2 Planetree Navigator

4 Planetree Verbetergids 2013 Met plezier bieden we je deze verbetergids aan met 101 manieren om mensgerichte zorg met Planetree nog meer handen en voeten te geven in de dagelijkse praktijk. Het maakt onderdeel uit van onze gezamenlijke wens om kennis in Nederland te delen en nog beter te benutten. In de afgelopen jaren is Planetree door velen van ons op eigen wijze in praktijk gebracht in samenspraak met duizenden cliënten, patiënten, bewoners, familie en collega s in Nederland Je kunt het deel waarvoor je verbeteringen zoekt opzoeken via de 12 componenten. Ook kun je de Navigatornummers opzoeken of gewoon losse voorbeelden (zonder eerst het hele document te hoeven lezen). Alle goede voorbeelden uit dit document zijn ook terug te vinden op het deelnemersgedeelte van onze website, vaak nog aangevuld met bijlagen. De opzet kent criteria, voorbeelden en tips voor verbeteringen. De gids kan worden gebruikt als inspiratie bij dagelijkse verbeteringen, als hulpbron voor project- en componententeams of om te koersen richting het internationale Planetree Label. De bedoeling is om de geleverde en ervaren zorg voor cliënten 1 en hun mantel 2 te verbeteren en ook de zorg voor medewerkers en voor elkaar te bevorderen. We hopen dat deze gids je helpt om oude ideeën nieuw leven in te blazen, nieuwe programma s te ontwikkelen en ook om juiste dingen goed te blijven uitvoeren. Wijs gerust ook collega s op deze gids. Op onze website (en internationaal myplanetree.org) vind je regelmatig nieuwe voorbeelden en kun je ook goede voorbeelden uit de eigen praktijk uploaden en delen met elkaar. Meer informatie over het delen en benutten van kennis via de website vind je op de volgende pagina. We ontvangen graag ook dit jaar jullie initiatieven voor 31 december 2013, zodat we in 2014 weer een verse Verbetergids kunnen uitbrengen! Hartelijke groeten, Het team van Stichting Planetree Nederland info@planetree.nl Mei Waar in dit document gesproken wordt over cliënten kan ook patiënten of bewoners gelezen worden en v.v. 2 Waar in dit document gesproken wordt over mantel kan ook familie en vrienden of wettelijke vertegenwoordiger gelezen worden en v.v.

5

6 Kennis delen en benutten met het Planetree netwerk: De Planetree website is bedoeld als toegankelijke en efficiënte manier om kennis op te halen, interessante voorbeelden die je kent toe te voegen en om krachten te bundelen in kenniskringen. Als iedereen twee keer per jaar een goed voorbeeld toevoegt dan bouwen we samen aan een prachtig kenniscentrum dat de best mogelijke mensgerichte zorg bevordert. Openingspagina voor iedereen: met meest gelezen, nieuwe artikelen en de mogelijkheid om je voor de PlaneTaal aan te melden. Op een aantal artikelen zit een slotje, die zijn alleen voor mensen die zich hebben geregistreerd. Registreren: iedere medewerker en zorgverlener van het hele Planetree netwerk krijgt toegang. Gebruik svp bij het registreren je werk adres zodat we gemakkelijk kunnen herkennen dat je toegang hebt. Je hebt meteen toegang en kunt iets toevoegen maar dat verschijnt pas op de website als het Planetree team je registratie heeft goedgekeurd. Goedkeuren gebeurt normaal gesproken binnen enkele dagen. Inloggen: openingsscherm met ander menu. Belangrijke eerste stap is informatie zoeken (via zoekscherm) of toevoegen (middelste groene knop).

7 Iedereen mag toevoegen. Het is belangrijk om precies te zijn met het toevoegen van trefwoorden, dat maakt of je stuk goed vindbaar is. Formuleer het zo dat anderen die minder bekend zijn met materie het gemakkelijk kunnen vinden via titel, trefwoorden en samenvatting. Daarnaast graag invullen bij welke component, plaats en zorgsector het goed aansluit (meerdere mag), dat helpt sterk om te kunnen zoeken en passende informatie te selecteren (b.v. op component of op soort zorg). Als jij (of anderen) artikelen leest of gebruikt dan helpt het om een score (met sterren) te geven. Zo kunnen we dat ook weer gebruiken om de meest relevante en hooggewaardeerde informatie te selecteren. Je kunt gewoon op het aantal sterren drukken onder het artikel: (NOG GEEN BEOORDELINGEN)

8 Visie en gedachtegoed Planetree Planetree bestaat sinds 1978 en werd opgericht door een patiënte, Angelica Thierot. Haar droom is zorginstellingen te creëren, waarin mensen zich direct beter voelen en die de beste elementen van hotel, ziekenhuis en thuis in zich verenigen. Het fundament van Planetree is de afgelopen vijfendertig jaar steeds verder ontwikkeld. Met de oprichting van Planetree Nederland door Jim van den Beuken en Marcel Snijders is het gedachtengoed verder ontwikkeld, vertaald naar onze Nederlandse situatie en in praktijk gebracht. Planetree helpt organisaties veranderen in omgevingen waarin de mens voorop staat, cliënten actieve deelnemers zijn en professionals en vrijwilligers van harte zorg verlenen zoals cliënten en medewerkers die willen krijgen. Planetree staat voor gezondheidszorg waarbij: mensen voorop staan en iedere medewerker zorgverlener is; persoonlijke aandacht wordt gegeven aan de hele mens, dus aandacht en zorg voor fysieke, emotionele, geestelijke en sociale behoeften; informatie toegankelijk en zinvol is, zodat individuen zo veel mogelijk regie en zeggenschap houden over hun lijf, hun gezondheid en hun leven en actief betrokken zijn bij hun eigen veiligheid, welbevinden of herstel; een houding van vriendelijkheid en compassie normaal is; veilige, toegankelijke en vakbekwame zorg essentieel is voor cliëntgerichte zorg; begrip heerst voor het feit dat ziekte en ouderdom levensveranderende ervaringen kunnen zijn voor cliënten, familie en zorgverleners; familie, vrienden en dierbaren essentieel zijn voor herstel of de kwaliteit van leven; de fysieke omgeving goed is ingericht omdat dit belangrijk is voor stressreductie, herstel en welbevinden; medewerkers de regie hebben over hun werk en daardoor ruimte hebben om beter en met meer plezier zorg te verlenen.

9 Woord van dank Wij danken de volgende bij Planetree aangesloten organisaties voor hun bijdrage aan deze Verbetergids: Centra voor Psychisch Herstel (CPH) Fatima Zorg Flevoziekenhuis Gemini Ziekenhuis GGZ Haagstreek GGzE Eindhoven HagaZiekenhuis Heliomare Pantein Rijnland Zorggroep Rivas Zorggroep S&L Zorg Sevagram Spaarne Ziekenhuis Vivium Zorggroep Werkt voor Ouderen Warmande (voorheen Stichting Woonzorg West Zeeuws-Vlaanderen) Zorggroep Almere

10 Inbedden in de organisatie Wij gaan uit van de gezonde mens Sevagram Sluit aan bij Navigator nummer II.A, II.B, II.D, II.I Wij gaan uit van de gezonde mens is de zorgvisie van Sevagram. Zij kijken duidelijk naar wat iemand wel nog kan en stimuleren om zoveel mogelijk zelf de regie in handen te blijven houden. Daar waar de cliënt ondersteuning nodig heeft, biedt Sevagram deze ondersteuning uiteraard in nauw overleg met de cliënt. Per cliënt wordt een pakket van zorg- en dienstverlening samengesteld die geheel passend is bij en afgestemd op de wensen en behoeften van de cliënt. Waar voorheen het idee gold dat de verzorgenden wel wisten wat goed voor de ander is, is nu begonnen met 'ontzorgen'. Met andere woorden: medewerkers, vrijwilligers, cliënten en mantelzorgers worden bewuster gemaakt van zorgverlening. Zorgverlening als hulp gevraagd wordt en niet meer op grond van ziektebeeld of aandoening, wat betekent dat iedereen een andere benadering van de zorg- en dienstverlening aanneemt. Voor cliënten alsook medewerkers betekent dit dat zij samen kijken wat de cliënt zelf nog kan en waar men eventueel ondersteuning bij nodig heeft. Deze omslag is niet bij iedereen in eerste instantie als positief ervaren, maar men merkt dat door deze aanpak de zelfstandigheid en het nemen van verantwoordelijkheid door alle betrokkenen op het juiste moment positief ervaren wordt. De regelruimte, eigen regie en verantwoordelijkheden worden daar teruggelegd waar ze thuis horen. Men probeert zorg te verlenen met zo min mogelijk bureaucratie. De focus ligt op het stimuleren van zelfsturing bij medewerkers, vrijwilligers alsook bij cliënten en mantelzorgers. Cliënten staan centraal, hebben zelf de regie, hetgeen voor de medewerkers betekent dat zij dienen te beschikken over een groot inlevingsvermogen en een flexibele werkwijze. Medewerkers hebben geleerd om de regie en verantwoordelijkheden bij de bewoner te laten. Het uitgangspunt is te kijken naar de autonomie van de individuele bewoner, tussen de regels door proberen te luisteren en samen de zorgafspraken op papier te zetten. De bewoners wonen in principe zelfstandig en de medewerkers komen als gast bij hen binnen. Gastvrijheidstraining Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer II.A, II.B, II.E, II.F De bejegening/gastvrijheid bij Rivas Zorggroep was volgens Hotelservices woonzorgcentra Gorinchem niet meer van deze tijd. Door middel van een gastvrijheidstraining wordt geprobeerd de gastvrijheid/bejegening in de woonzorgcentra naar een hoger niveau te tillen.

11 Door dit initiatief worden de medewerkers zich weer bewust van zichzelf. Men houdt de volgende punten altijd in het achterhoofd: Een warm welkom Aandacht + betrokkenheid + cliëntbeleving (motivatie) Gastvrijheid + attitude + gedrag, wees je altijd bewust van je (non)verbale gedrag Gastvrijheid is een vak en Gastvrij willen zijn is een bewuste keuze. (Overtuigingen) Jij bent altijd te gast in de woon of leefomgeving van de cliënt (normen en waarden) Behandel de cliënt en jouw collega zoals je zelf ook behandeld zou willen worden Overtref daar waar mogelijk de verwachtingen van de cliënt of jouw collega. Wij spreken de cliënt altijd aan met U en meneer of mevrouw of de achternaam. Een open en proactieve houding met een vriendelijke blik staat gastvrij en kost niets! Ga nooit in discussie met een cliënt. Zorg voor een verzorgd uiterlijk en draag je Rivas badges Hospitality in de zorg kan alleen als medewerkers zelf de keuze maken het te willen uitdragen en elkaar open en met respect aanspreken op het gedrag. Gastvrij willen zijn is een bewuste keuze! Eigen vakmanschap maakt het verschil; het valt de cliënt en/of collega merkbaar op door het draagvlak tussen zorg en hotelservices samen te vergroten en doen opvallen. De training geeft hier handvatten voor, zoals loskomen en patronen herkennen. Tevens werd er een interactieve bijdrage gewenst van elke medewerker. Resultaten van de training zijn beter teamwork, proactief gedrag van de medewerkers, bevlogenheid/flow en vitaliteit/toewijding. De teamleider Hotelservices woonzorgcentra Gorinchem heeft al haar medewerkers met veel enthousiasme de gastvrijheidstraining gegeven. Door de teams van de locaties te mixen voor deze training is er op alle locaties een eenheid ontstaan (teambuilding) en tevens worden op alle locaties dezelfde uitstraling, houding en gastvrij gedrag gehanteerd, wat een hartelijke en respectvolle bejegening oplevert voor de cliënt. Voorbeelden van verschillende huizen: Schutze: mooie uitnodigende entree, herkenbare gastvrouw Steindelt: ambiance aangepast aan seizoen, kleurrijke plantenbakken. Daarnaast gastvrijheid: gedrag en interactie met gasten Huize st. Clara: service met een glimlach en wekelijks het weekjournaal Bannehof: Koksoverleg met alle koks uit de woonzorgcentra en de locatiecoördinatoren m.b.t. projecten. Voorbeelden van projecten zijn de week van de smaak en vooruitlopend op intranet recepten en foto s van de heerlijke klaargemaakte gerechten te delen voor andere Rivas zorglocaties.

12 De gastvrijheidstraining kan op maat gegeven worden, bijvoorbeeld in de zorg: de gastvrijheidstraining met als toevoeging het onderwerp huiskamer/afdeling. Items hierbij kunnen zijn: wanneer delen we de pillen uit, waar zetten we de wagens/karren, is er altijd volwaardig personeel in de huiskamer aanwezig etc. De medewerkers hebben de Gastvrijheidstraining als zeer positief ervaren, zij zijn hier direct mee aan de slag gegaan. In Huize St. Clara heeft een bewoner de positieve resultaten ook opgemerkt: jullie gaan voor goud en niet voor minder. De cliëntenraad is ook betrokken in de woonzorgcentra als ambassadeur van de gastvrijheid, wat een prettige samenwerking oplevert. De gastvrijheidstraining zorgt voor goede, nabije, afgestemde zorg, die met liefde gegeven wordt door iedere Rivasmedewerker aan de cliënt. Introductie nieuwe medewerkers -Spaarneziekenhuis- Planetree kaart met picto s S&L Zorg Sluit aan bij Navigator nummer II.C Vanuit de samenwerking tussen het middenkader en logopedie is het idee ontstaan om aan de Planetree componenten picto s te koppelen die de essentie van de inhoud weer-

13 geven. Hiermee is een Planetree-kaart ontwikkeld waarop de componenten staan uitgeschreven én de bijhorende picto én een vertaling hoe men deze componenten (willen) zien binnen S&L Zorg. Aanpak Aan het middenkader van S&L Zorg is gevraagd om de taal die Planetree Nederland omschrijft te vertalen naar de eigen taal, de taal die iedereen begrijpt en daardoor beter verteld en gehoord kan worden. Vaak wordt hierbij uitgegaan van de gesproken taal zoals deze veelal gehanteerd wordt. Maar veel betrokkenen van S&L Zorg hanteren deze doorgaande taal niet (volledig) en gebruiken/begrijpen andere manieren. Om mensgericht te kunnen zijn in het uitdragen van het Planetree gedachtengoed is gekeken naar wat de cliënten en betrokkenen veelal gebruiken om mee te kunnen praten. De pictogrammen zijn hierop een passend antwoord, en niet alleen voor de cliënten werken pictogrammen efficiënt in de communicatie. Ook in algemene ruimtes wordt communicatie ondersteund en soms zelf vervangen door picto s, bijvoorbeeld op de luchthaven. Het draagt dus bij aan herkenbare communicatie. Cliënten en medewerkers van afdeling logopedie, communicatie en leden regiegroep zijn in gezamenlijkheid tot de pictogramkeuzen gekomen. Soms waren meerdere pictogrammen mogelijk, maar men wilde één pictogram per component. Door hier met elkaar over van gedachten te wisselen kom is tot een keuze gekomen die men allemaal kan ondersteunen in het uitdragen ervan. Het eindresultaat is een Planetree-kaart die client, cliëntvertegenwoordiger, vrijwilliger en medewerker ondersteunt in het vormgeven aan het Planetree gedachtengoed. Naast de kaart is er ook een variant in een boekje i.v.m. het goed kunnen waarnemen. Je moet immers een scherpe focus hebben om al die informatie te verwerken. Een boekje is dan op maat te gebruiken als de kaart niet geschikt is. De verbetersituatie is dat je mensen die handelingsverlegen zijn in het gedachtengoed Planetree een tool meegeeft zoals die binnen S&L Zorg is afgesproken. Het maakt situaties bespreekbaar met een taal die iedereen begrijpt en kan spreken. Ook voor cliënten die niet de gesproken en geschreven taal machtig zijn. Dus naast situaties waarin mensen handelingsverlegen zijn kan het ook de vraag ondersteunen en kracht bij zetten. De kaart wordt gebruikt in besprekingen en ligt op tafels in algemene ruimtes waardoor het gesprek over ontstaat. De Planetree-kaart is een uitwerking van het vliegwiel dat in het hart van het Planetree model wordt weeggeven. Het draagt bij aan verdere concretisering van Planetree binnen de organisatie. Naast de Planetree-kaart ligt het Planetree-boekje ook op algemene plaatsen zodat het voor iedereen laagdrempelig is te pakken.

14 Prisma Panel Zorggroep Almere Sluit aan bij Navigator nummer II.C, II.E Bij gezondheidscentrum Prisma wordt gewerkt met een cliëntenraad. De cliëntenraad heeft tot taak om binnen het kader van de doelstellingen van de locatie in het bijzonder de gemeenschappelijke belangen van de cliënten van een locatie te behartigen. Iedere twee maanden heeft de zorgmanager een overleg met de cliëntenraad. De cliëntenraad bestaat uit minimaal 3 en maximaal 7 leden, die een representatieve vertegenwoordiging moeten vormen van de cliënten van de locatie. De cliëntenraad is een raad voor Almere- Buiten (6 gezondheidscentra) en in deze raad zitten geen mensen die patiënt/cliënt zijn bij gezondheidscentrum Prisma. Om deze reden is een Prisma Panel opgericht. Dit is een panel bestaande uit patiënten/cliënten en medewerkers van deze locatie. Het Prisma panel geeft patiënten/cliënten de mogelijkheid mee te denken en te beslissen in de bedrijfsvoering van gezondheidscentrum Prisma. Het wordt zo mogelijk om mensgerichte zorg te versterken. Dat wil zeggen dat de aangeboden zorg gericht is op de wensen van de patiënten/cliënten van Prisma. Dit kan zijn op het gebied van welke zorg er geleverd wordt, maar het Prisma Panel kan ook meedenken over de manier waarop zorg aangeboden wordt. Door in gesprek te gaan met patiënten/cliënten van gezondheidscentrum Prisma ontstaat afstemming van wensen en verwachtingen. Dit leidt tot transparantie in bedrijfsvoering en het afstemmen van diensten op de wensen van alle betrokken partijen. Het gevolg hiervan is dat de kwaliteit van zorg in gezondheidscentrum Prisma wordt verhoogd. Het geeft patiënten/cliënten van gezondheidscentrum Prisma keuzevrijheid en beslisrecht. Zij kunnen meebeslissen over wat er in hun gezondheidscentrum gebeurt. Daarnaast geeft het ook transparantie: patiënten/cliënten weten wat er in gezondheidscentrum Prisma speelt. Dit is nieuw voor gezondheidscentra in Almere en waarschijnlijk ook voor andere gezondheidscentra in Nederland.

15 Een tijd geleden wilden we als team jongerenafdeling aan onze patiënten en de ouders uitleggen op welke wijze wij de zorg verlenen. En maar nadenken hoeveel tekst dat zou moeten worden en of de tekst wel duidelijk zou zijn voor de mensen die het gaan lezen, er liggen kinderen in alle leeftijdsgroepen (tot en met 18 jaar) en deze kinderen hebben weer ouders, familie en kennissen van jaar. En sluit de tekst ook aan bij de visie van het ziekenhuis en de afdeling en hoe leg je nu precies uit wat Planetree is? Er ontstond toen het idee om geen tekst te gebruiken maar om in een foto uit te leggen wat voor zorg men kon verwachten. Beelden zeggen immers veel meer dan woorden. Na een tijdje brainstormen ontstond er een idee. Het resultaat hiervan is deze foto. -Maasziekenhuis Pantein- Bordspel Op weg naar het hart van Planetree Thuiszorg Pantein Overeenkomstige met Navigator nummer II.E Op weg naar het hart van Planetree is een interactief bordspel om rapportages in de zorg te verbeteren. Het zorgdossier van klanten die zorg thuis ontvangen, ligt achter de voordeur. Het dossier is een communicatiemiddel tussen klant, mantelzorger en zorgverleners en tussen zorgverleners onderling. De kwaliteit en de wijze van rapporteren is, gezien het belang ervan voor de uitvoering van zorg, een terugkerend thema op de agenda van teams. Dit stuit echter op enige weerstand, apathie en onverschilligheid van medewerkers. Hoe haal je er weer energie uit? Hoe maak je collega s werkelijk opnieuw bewust van goed rapporteren en het belang hiervan? Wat houdt het initiatief in? Het bordspel leidt de spelers naar het hart van Planetree. Tijdens het volgen van de route komen spelers rapportage - momenten tegen. De spelleider leest een passage van een rapportage voor aan alle deelnemers. De betreffende speler slaat één beurt over, om na te denken over een verbetervoorstel. De rapportages zijn overgenomen uit zorgdossiers en geanonimiseerd. Ze zijn inhoudelijk herkenbaar voor de deelnemers van het spel, maar de deelnemers worden niet persoonlijk aangesproken op de rapportage. Hoe is het aangepakt? Team Oss Ruwaard bestaat uit drie wijkteams. Ieder wijkteam heeft één aandachtsfunctionaris Planetree. De vraag voor het verbeteren van de kwaliteit van rapporteren bereik-

16 te één de aandachtsfunctionarissen Planetree. Zij vonden het belangrijk hier op een laagdrempelige manier aandacht aan te besteden en bedachten dat een spelvorm hiervoor een uitstekend middel is. Met de drie aandachtsfunctionarissen is vervolgens het bordspel ontwikkeld. Zij zijn voor het spel zelf op zoek gegaan naar rapportages. Tijdens een teambijeenkomst is het spel gespeeld. Het team was enthousiast en het spel prikkelde hen. De rapportages waren herkenbaar en dat maakte iets los bij medewerkers. De aandachtsfunctionarissen hebben vervolgens het spel en hun ervaring gedeeld met collega s. Inmiddels wordt het bordspel verder ontwikkeld. Voor rapportages zorgen de teams zelf. Zo wordt de herkenbaarheid behouden en zijn de situaties niet van die ander. Onderstaande foto geeft het spel weer zoals door de medewerkers eigenhandig is gemaakt. Wat is de verbeterde situatie in de praktijk? 1. Verbetering van de kwaliteit van rapporteren: We (de coördinatoren van Pantein) hebben gevraagd of aan de aandachtsfunctionarissen of zij, in het kader van de conferentie, nieuwe passages uit de rapportage aan wilden leveren. Het aantal is bij twee nieuwe rapportages gebleven, er waren er niet meer! Dat is een goed signaal. Het spel heeft de kwaliteit van rapporteren verbeterd, het is echt een aandachtspunt geworden waar medewerkers bewust op geïnvesteerd hebben, vanuit een intrinsieke motivatie, omdat zij er zelf het belang van in zagen. 2. Het enthousiasme van medewerkers voor Planetree Het bordspel is inmiddels door diverse andere teams opgevraagd. Het heeft niet alleen draagvlak en kracht in het team, maar ook daarbuiten, dankzij het enthousiasme van de aandachtsfunctionarissen. 3. De kwaliteit van de implementatie en borging Door dit soort initiatieven van medewerkers te signaleren en te faciliteren, proberen we ervoor te zorgen dat Planetree door medewerkers wordt vormgegeven. Wij volgen hun acties in plaats van zelf de acties te bepalen. Dit voorbeeld ondersteunt deze visie op het implementeren van nieuwe ideeën. Het team heeft Planetree met de dagelijkse zorg voor de klant verbonden én zij hebben hiermee een kwalitatieve verbeterslag doorgemaakt. Volledig van onderaf ontwikkeld. De aandachtsfunctionarissen hebben het spel gespeeld met het wijkteam. Tijdens bijeenkomsten hebben de aandachtsfunctionarissen hun ervaring en enthousiasme gedeeld met collega s van andere wijkteams.

17 Dit proces geeft een goed voorbeeld voor andere organisaties hoe je medewerkers de ruimte geeft om Planetree te ontwikkelen. Goed idee doe mee GGZ Haagstreek Sluit aan bij Navigator nummer II.E, II.G Er was bij GGZ Haagstreek voorheen weinig ruimte (en geen geld) voor kleine initiatieven, medewerkers en patiënten raakten hierdoor gefrustreerd en stopten met leuke dingen te bedenken. Goed idee doe mee stimuleert kleine initiatieven door het geven van een bijdrage van maximaal 500 euro. Het moet gaan om zaken waar patiënten, medewerkers of familieleden blij van worden. Het gaat niet alleen om een bijdrage voor materiaal maar ook om het ontwikkelen van een activiteit. Er is publiciteit voor gemaakt in de vorm van een flyer. Mensen kunnen zich aanmelden via het aanmeldingsformulier. Er neemt iemand van de regiegroep contact op met de aanvrager (of als iemand het zelf niet kan wordt diegene geholpen met invullen). Het regiegroeplid brengt de aanvraag in bij de regiegroep. Als het initiatief wordt goedgekeurd wordt gevraagd om een voor en een na foto. Enkele van de goedgekeurde projecten zijn: Doorstart houtbewerking door patiënten na het stoppen van de activiteit Kookworkshop door kok voor ambulante patiënten Aanschaf van apparatuur voor activiteiten voor de gesloten afdeling Ontwikkelen van een poster Extra activiteiten met kerst voor de langdurig opgenomen patiënten Starten van een plantenkas voor de gesloten afdeling. Er is een schenking ontvangen van een particulier die onbekend wil blijven. De regiegroep kan over het geld beslissen. Het gaat tegenwoordig heel vaak over wat er niet kan en hier kan juist iets wel. Je beloont initiatieven en genereert energie. Mensen worden er blij van en het laat de essentie van Planetree zien. Verschil maken. In het klein te beginnen! Bewustwordingsboekje Huishoudelijke Hulp Rivas Zorggroep Overeenkomstig met Navigator nummer II.E, II.I, II.J Dit is een bewustwordingsboekje waarin de medewerkers huishoudelijke hulp in Utrecht- Zuid zelf hebben nagedacht over Planetree. Tijdens elk werkoverleg wordt extra aandacht besteed aan de tien punten 3 van Planetree. Medewerkers worden uitgedaagd zelf aan de slag te gaan. Ze bedenken zelf een opdracht om met elkaar over Planetree na te denken. Tijdens deze bijeenkomsten ontstaan discussies over de tien punten van Planetree en delen medewerkers hun ervaringen. Al deze informatie, opdrachten, voorbeelden en ervaringen staan in dit boekje beschreven. 3 Rivas Zorggroep maakt vanuit haar oorsprong met Planetree gebruik van 10 componenten. Zij gaan binnen korte tijd over naar de 12 Planetree Componenten (

18 Het boekje kan tevens voor andere teams binnen de organisatie gebruikt worden. De leidinggevenden van verschillende huishoudelijke teams hebben gebrainstormd over hoe zij meer mensen kunnen bereiken met de Planetree boodschap. De teamleiders zien de teams maar 1 x per 2 maanden en het is juist de uitdaging geweest om bottom-up de juiste vorm te bedenken. De teams krijgen de meeste informatie top-down. Door op de juiste manier de collega s bewust te maken, op een begrijpelijke manier en aan de hand van voorbeelden, worden de componenten levendig gemaakt. Dit alles gebeurt via interactie bij de cliënt thuis. De medewerkers zijn doeners en doen onbewust al heel veel handelingen die onder één of meerdere van de 10 componenten vallen. Toch zijn zij zich tijdens de Planetree presentatie/discussies tijdens de werkbesprekingen meer bewust geworden van hun extra stukje zorg als Planetree medewerkster. Een voorbeeld: Component 8: Vrienden, familie en gemeenschap spelen een positieve rol Voor het familielid is het een kleine moeite De dochter van een cliënt woont in dezelfde straat als de cliënt. Zij komt dagelijks langs om de ogen van de cliënt te druppelen. Ik heb als huishoudelijke hulp aan de dochter gevraagd of ze elke dag wat extra wilde koken voor haar moeder. Ze kon dit meenemen op een magnetronbord, zodat de cliënt het enkel hoeft op te warmen. Voor de cliënt is het soms moeilijk hulp te vragen aan de familie, terwijl het voor het familielid een kleine moeite is. De meeste componenten zijn tijdens de werkbesprekingen behandeld en dit wordt gezien als een stukje verrijking. Tijdens een WMO bijeenkomst in de gemeente Nieuwegein werd één van de leidinggevenden aangesproken door een meneer die hulp voor zijn moeder zocht en zich verdiept had in het concept Planetree. Hij vroeg zich af wat hij zich daarbij in de thuiszorg moest voorstellen. Het is mooi dat zij aan de hand van voorbeelden het een en ander kon vertellen, met dank aan haar medewerkers. Alle werknemers hebben iemand anders van het team anoniem verwend! En een jaar later, dit jaar dus op Valentijnsdag, moet je raden wie je heeft verwend, door bij de naam een hartje te plakken. -Zorggroep Almere-

19 Inspiratiegids - GGzE Sluit aan bij Navigator nummer II.G GGZ Eindhoven is een grote organisatie, waarin heel veel goede initiatieven worden ondernomen, maar deze lang niet altijd bij de rest van de organisatie bekend zijn. Om nu meer van elkaars goede voorbeelden te leren is in 2011 de JAK Award in het leven geroepen. Het initiatief dat hieruit voort is gekomen is de inspiratiegids die is gevuld met inzendingen voor de JAK Award. De award is vernoemd naar de eerste patiënt van het voormalig Rijks Krankzinnigen Gesticht (nu GGzE), Joseph Alexis Kerff. Het doel van de award is dus het stimuleren en belonen van samenwerkingsprojecten die bijdragen aan meer mensgerichte zorg. Het idee erachter is dat door samenwerking meer bereikt kan worden dan alleen. GGzE reikt de award jaarlijks uit aan het meest aansprekende project. Een jury met mensen van binnen en buiten GGzE bepaalt de nominaties voor de award. Het is aan medewerkers, cliënten en betrokkenen van GGzE om te stemmen en daarmee de winnaar te kiezen. Van 1 december tot 31 december krijgen zij de mogelijkheid om dit via ggze.nl te doen. Op de nieuwjaarsbijeenkomst ontvangt de winnaar de award én een geldprijs van Voor de JAK Award 2012 waren er 18 inzendingen en voor de JAK Award inzendingen. Deze inzendingen zijn nu gebundeld in de Inspiratiegids. Voor alle medewerkers zijn de goede initiatieven zichtbaar, zowel op papier als via intranet. Van één van de managers hoorden we het volgende: Complimenten voor de inspiratiegids! Erg leuk documentje, mooi vorm gegeven Het is een heel laagdrempelig instrument om goede voorbeelden binnen de organisatie uit te wisselen. Verder is het erkenning voor de medewerkers die de initiatieven hebben ingestuurd. Het is een initiatief dat zeer makkelijk over te nemen is door andere organisaties, het is heel toegankelijk voor zowel medewerkers als cliënten en draagt bij aan het delen van goede voorbeelden voor de verbetering van mensgerichte zorg. Evalueren na een dwang en drang maatregel - GGzE Sluit aan bij Navigator nummer II.J en VI.L Sinds 2009 is werkgroep Het Roer Om van GGzE Eindhoven bezig met het afnemen van evaluaties na een dwang en drangmaatregel. Dwang en drang maatregelen zijn maatregelen tegen je eigen wil in. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om separatie. Hoe gaat dit in zijn werk? De dwang en drangmaatregelen worden geëvalueerd met behulp van ervaringsdeskundigen. De werkgroep hiervoor heeft een evaluatieformulier ontwikkeld waarbij er veel meer wordt stilgestaan dan voorheen bij wat cliënten tijdens de dwang en drangmaatregel hebben ervaren. Deze evaluaties worden afgenomen door ervaringsdeskundigen. Tijdens het evaluatiegesprek wordt besproken hoe de maatregel is ervaren en wordt er stilge-

20 staan bij een alternatief voor een toekomstige dwang- of drangmaatregel. Door voor deze vorm van evalueren te kiezen worden verbeterpunten in kaart gebracht. Na afloop van het gesprek krijgt de cliënt een uitgewerkt exemplaar samen met een kort evaluatieverslag. Niemand anders krijgt dit exemplaar te lezen zonder medeweten en toestemming van de cliënt. Met dit verslag kan de cliënt, als hij/zij dat wil, in gesprek met de begeleiding over de dwang- en drangmaatregelen en verbetersuggesties aandragen voor de toekomst. Bij een volgende dreigende crisis is er op deze manier een grotere kans dat het contact met de begeleiding kan blijven behouden. Een keer per week komt er een ervaringsdeskundige, op de afdeling, voor het afnemen van een evaluatie. De evaluatie wordt altijd anoniem afgenomen. Gemiddeld één keer per maand gaat de ervaringsdeskundige in gesprek met het team om te onderzoeken waar er nog verbeterpunten zijn in de omgang. Wat is het resultaat? Door terugkoppeling van de ervaringsdeskundige krijgt de begeleiding inzicht in hoe er op een andere wijze kan worden omgegaan met de persoonlijke omstandigheden van de cliënt. Zo kunnen ze met deze informatie nog beter zorg op maat bieden. Het toepassen van een dwang- en drang maatregel is een hele ingrijpende gebeurtenis voor cliënten. Door ervaringsdeskundigen deze maatregelen te evalueren draag je bij en aan een nog betere zorg, maar zorg je ook dat de cliëntervaringen hierbij leidend zijn. Daarnaast is het grote winstpunt dat door ervaringsdeskundigen deze rol te geven, je ook hen in hun kracht laat komen en werkt aan hun herstel. Het is dus een project met verschillende winstpunten. Allemaal gericht op het verbeteren en vergroten van de mensgerichtheid van de zorg. Meer info:

21 Betere Zorg 1 - Menselijke interactie en liefdevolle bejegening -Zorggroep Almere- Mensgerichte en gastvrije intakeperiode Sevagram Sluit aan bij Navigator nummer II.B, II.D, III.A Opname voor een cliënt in bijvoorbeeld het kleinschalig verpleeghuis Piushof is vaak een ingrijpende gebeurtenis voor zowel de cliënt als zijn mantelzorg. Kennismaking met de nieuwe cliënt vond voorheen plaats tijdens de eerste opnamedag. Bij de start werd een cliënt aangemeld bij Cliëntenservice. Een van de maatschappelijk werkers maakte met de cliënt en familie een afspraak voor een rondleiding. Indien de cliënt in Piushof wilde wonen kwam hij op de wachtlijst. Maatschappelijk werk onderhield contact tot de opnamedag van de cliënt. Het team merkte dat de overstap vaak erg groot was. Ook voor de familie is het een hele stap. Het gaat erg snel. Eerst sta je geruime tijd op een wachtlijst en vervolgens word je binnen een aantal dagen opgenomen. Dit is vaak een ingrijpende gebeurtenis voor alle partijen. Het wennen aan de nieuwe situatie neemt vaak veel tijd in beslag voor de cliënt. Dit heeft tot gevolg dat: Het enige weken duurde voordat je de zorgbehoefte duidelijk hebt. En dus ook de mogelijkheden en onmogelijkheden van een cliënt (o.a. de risicofactoren).

22 Het gedrag van de cliënt dat je in het begin waarneemt wijkt vaak af van het gedrag dat hij vertoont als hij zich in een veilige situatie bevindt. Het duurt vaak enige weken voordat de professionals precies weten wat iemand nodig heeft om zich goed te voelen. Deze stap is minder groot gemaakt door de invoering van onderstaand verbetertraject. Wat houdt het verbetertraject in? Het team wil al vóór de inhuizing van de nieuwe cliënt op een respectvolle manier een vertrouwensband opbouwen om de overgang later naar Piushof zo klein mogelijk maken. Dat begint al bij de eerste rondleiding van de eventuele nieuwe bewoner en familie door hen hartelijk te verwelkomen. Teamleden nemen actief deel aan de rondleiding en zorgen ervoor dat de betreffende toekomstige bewoner en zijn/haar begeleiders zich van meet af aan welkom voelen. Daarnaast krijgt het team, doordat zij eerder in het proces deelneemt, zicht op de zorgvragen, zorgbehoeften en eventuele risicofactoren van de potentiële cliënt van Piushof. Door vooraf in te kunnen gaan op vragen, wensen, verwachtingen en onzekerheden wordt meer duidelijkheid en zekerheid gecreëerd, en dus veiligheid. Zodra iemand op de wachtlijst staat is er minstens een keer per 4-6 weken een huisbezoek van een contactverzorgende of verpleegkundige van Piushof. Op het moment van opname is de medewerker die op huisbezoek ging vrijwel altijd aanwezig. Het geeft meer duidelijkheid en rust tijdens de opname periode. Verwachtingen over en weer zijn duidelijker. Bijkomend voordeel is dat de familie zich meer betrokken voelt en ook meer gaat participeren in de zorg van hun familielid. Daarnaast is de interne samenwerking tussen zorg en maatschappelijk werk verbeterd en meer op elkaar afgestemd. Het uitgangspunt is dat eerder duidelijk is wat de nieuwe cliënt nodig heeft en wenst om zich thuis te voelen. Een opmerkelijke situatie: een mevrouw die al een tijdje op de wachtlijst stond, kon naar Piushof verhuizen. Ze wilde niet. De contactverzorgende die al een goede band met haar opgebouwd had, ging haar bezoeken. Mevrouw ging uiteindelijk akkoord met de verhuizing, mits de contactverzorgende haar zou komen ophalen. Voor de betreffende mevrouw gaf dit een stuk veiligheid en vertrouwen en de verhuizing is dientengevolge vlekkeloos verlopen. Aanpak De taken van het team en maatschappelijk werker zijn: Maatschappelijk werker neemt contact op met het team indien er een rondleiding is en/of aanmelding van een nieuwe cliënt. Samen met de verantwoordelijke contactverzorgende of verpleegkundige wordt een afspraak gemaakt met de nieuwe cliënt voor een rondleiding en/of huisbezoek. Betrokken medewerkers verzorgen samen met maatschappelijk werker de rondleiding (dit is meestal de eerste kennismaking met Piushof). Aanwezige team zorgt voor een gastvrije sfeer en zorgen ervoor dat de eventuele nieuwe cliënt en begeleiding zich welkom voelen door het aanbieden van een kop koffie, zich over en weer voor te stellen etc. In overleg met de nieuwe cliënt/familie maakt de medewerker afspraken voor de frequentie van de komende huisbezoeken. Daarnaast zijn de betrokken medewerkers en maatschappelijk werker verantwoordelijk voor:

23 Het verzamelen en geven van relevante informatie aan de nieuwe cliënt en zijn netwerk. Het maken van een planning omtrent de huisbezoeken. Maatschappelijk werker gaat alleen de eerste keer mee, daarna alleen de medewerker (tenzij anders afgesproken wordt). Zorgen voor relevante verslaglegging zodat betrokken collega s en maatschappelijk werker ook op de hoogte blijven. Hiervoor wordt het 5 domeinenformulier gebruikt. (de 5 domeinen in het kader van Kwaliteit van leven zijn: psychische en fysieke conditie, beleving, dagbesteding, zelfredzaamheid en sociaal netwerk) Zorgbehoefte en wens van een cliënt wordt eerder duidelijk en er kan dus voor de opname al over een passend zorgplan met de betreffende cliënt en familie worden besproken. Betrokken medewerkers dragen zorg voor het opbouwen van een band met de familie en sociale netwerk van de toekomstige cliënt en het bespreken van familieparticipatie. Indien een van de cliënten op de wachtlijst geplaatst kan worden, zal er een overleg plaatsvinden met de betrokken teamleden wie wanneer opgenomen kan worden. Maatschappelijk werker heeft hier de eindverantwoordelijkheid in en neemt de uiteindelijke beslissing. In deze tijd van bezuinigingen, waarin veel zorgmedewerkers minder tijd ervaren voor de zorg die ze willen verlenen, is het mooi om te zien dat er teams zijn die dit soort initiatieven toch durven te nemen. Een team dat niet kijkt naar de onmogelijkheden, maar vooral kijkt naar de mogelijkheden. Een team dat vanuit hun hart er voor wil zorgen dat hun clienten zich zo goed mogelijk voelen en hier voor de opname al voor wil zorgen. Uiteindelijk levert dit project voor alle betrokkenen zo ontzettend veel meerwaarde op. Nieuwe cliënten en familie voelen zich welkom en al meer op hun gemak in deze voor hen vaak moeilijke en roerige tijd. Cliënten voelen zich minder verloren omdat er al iemand is die ze kennen. Daarnaast zijn de wederzijdse verwachtingen helder. Er is eerder zicht op de zorgbehoeften, -wensen e.d. waardoor je gerichter kunt gaan observeren en al zorg kunt gaan verlenen die volledig is afgestemd op de wensen en behoeften van de nieuwe cliënt. Daarnaast geven betrokken familieleden aan dat ze deze betrokkenheid erg waarderen, omdat ze echt ervaren er niet alleen meer voor te staan. Ze kennen nu mensen waar ze met al hun (zorg)vragen terecht kunnen. Ook is het nu mogelijk, doordat je iemand al eerder leert kennen, samen na te gaan in welke woning iemand zich het meest zal thuisvoelen. De tijd die van tevoren geïnvesteerd wordt, levert uiteindelijk veel extra tijd op.

24 Nancy zou op 30 januari haar 40e verjaardag vieren met een voorstelling van Paul de Leeuw in Schouwburg Almere. Maar het mocht niet zo zijn. Nancy werd een dag voor haar verjaardag opgenomen in het ziekenhuis, en kon voorlopig nog niet naar huis. Verpleegkundige Hanneke en haar collega s van de afdeling Orthopedie/Short Stay hadden met Nancy groot liefhebber van Paul en andere Nederlandse artiesten - te doen. Zij zochten contact met het management van Paul de Leeuw om te kijken of ze Nancy toch nog blij konden maken. En dat is ze gelukt! Nancy werd s middags verrast met een persoonlijk telefoontje van Paul. En om 11 uur s avonds stond Hanneke bij haar bed met een gesigneerd exemplaar van het kookboek khebjelief en trek!. Met voorin een beterschapswens van Paul himself. Blijer hadden de verpleegkundigen Nancy niet kunnen maken! -Flevoziekenhuis- Ervaringsdeskundigen S&L Zorg Sluit aan bij Navigator nummer III.A, III.D, VIII.A, X.B S&L zorg wil mensen met een verstandelijke beperking inzetten als ervaringsdeskundige in de begeleiding van medecliënten met een verstandelijke beperking. Cliënten maken soms complexe situaties mee, zoals een verhuizing of het overlijden van een familielid. Hulp bij de verwerking ervan kan, aanvullend op de professionele zorg, geboden worden door cliënten die geleerd hebben om over dergelijke ervaringen na te denken en met anderen te praten. Voorheen werden mensen met een verstandelijke beperking die moeilijke situaties meemaakten geholpen door enerzijds professionals van S&L zorg en anderzijds door goedwillende familieleden. Medecliënten speelden hierbij geen rol. Wat houdt het initiatief in? De inzet van cliënten met een verstandelijke beperking in het helpen van andere cliënten kan alleen als cliënten geleerd hebben na te denken over hun eigen ervaringen en geleerd hebben hierover zo met andere cliënten te praten dat deze cliënten ermee geholpen worden. Hiervoor is een opleiding ontwikkeld: Ervaringsdeskundigheid voor mensen met een verstandelijke beperking. Cliënten van S&L zorg worden gevraagd of zij willen deelnemen aan deze cursus. Uiteindelijk ligt de verantwoordelijk voor het volgen van deze cursus tot ervaringsdeskundige bij hen zelf. S&L zorg is één van de initiatiefnemers van dit initiatief. Het curriculum voor deze cursus is ontwikkeld in samenwerking met Fontys hogescholen, de Universiteit van Tilburg en enkele samenwerkende zorginstellingen. Hiervoor is, naast de expertise van Fontys hogescholen, gebruik gemaakt van enkele klankbordgroepen. Een klankbordgroep mensen met een verstandelijke beperking, een klankbordgroep ouders of vertegenwoordigers van mensen met een verstandelijke beperking en een

25 klankbordgroep professionals. De universiteit van Tilburg participeert in de evaluatie van de cursus. De cursusgroep bestaat uit maximaal 15 deelnemers die in 21 lesdagen bij Fontys hogescholen in Eindhoven de cursus volgen, tijdens de cursus een portfolio ontwikkelen en de cursus afsluiten met een presentatie aan een groep medecursisten en genodigden. Tijdens de cursus volgen de cursisten een stage, over het algemeen bij de organisatie waar zij wonen of werken. Deze stage bestaat uit het vervullen van taken of rollen waarbij de eigen ervaring van de cursist wordt ingezet. De betreffende organisatie geeft daarbij praktijkbegeleiding. Hoe wordt de opleiding ontvangen? Eigen ervaringen van deelnemers aan de eerste cursus: Ik wil mijn stem laten horen, in een groot aantal werkvelden wordt er steeds meer gebruik gemaakt van de kennis die mensen zoals ik hebben. Op deze manier wordt er ook beter geluisterd naar cliënten. Fontys Hogeschool Sociale Studies helpt mij met deze cursus mijn ervaringsdeskundigheid in te zetten. Ik vind het belangrijk dat mensen zich op hun gemak voelen, zonder dat er veel geroddeld wordt. Humor en sfeer zorgen ervoor dat mensen beter zichzelf kunnen blijven. Na een paar lessen voelen de meeste studenten zich op hun gemak. Bij het thema leren komen diverse vragen aan bod. Ik heb verteld wie mij het meeste geleerd heeft en welke ontwikkeling ik hierin heb doorgemaakt. Zo heb ik dit jaar leren werken met een computer. Ik ben hier erg blij mee. In mijn omgeving dacht iedereen dat ik te ongeduldig was om te leren. Uiteindelijk lukt het mij wel! Bij het tweede thema staan verandermomenten centraal. Een herinnering bij veranderingen is voor mij dat ik nu met anderen over veranderingen kan praten. Ik kan nu ook een goed gesprek voeren met mijn groepsleidster. We maken allebei een verandermoment door. Tijdens een lesdag met het thema begeleiden zijn we door middel van een verslag aan de slag gegaan met associatie oefeningen. Wat is goede begeleiding? Om erachter te komen wat goede begeleiding is moet er gekeken worden naar ervaringen uit het verleden. Tijdens de opleiding loop je stage in de praktijk. Ik werk nu al met clientenraad van Onderling Sterk. Hier deel ik mijn verhaal en leer ik hoe ik mijn ervaring kan inzetten. Als de opleiding afgerond is wil ik graag advies gaan geven aan de cliëntenraad van mijn instelling. Basiselement van de opleiding is: meer regie krijgen over het eigen leven om anderen hierbij te kunnen helpen. Cliënten die de cursus met goed gevolg hebben afgemaakt worden binnen de organisatie, in onderling overleg, ingezet om medecliënten te helpen. Wat is de verbeterde situatie in de praktijk? Uniek aan het initiatief is dat mensen met een verstandelijke beperking geleerd wordt om andere mensen met een verstandelijke beperking bij te staan in het leren omgaan met

26 belangrijke gebeurtenissen in hun leven, zoals bijvoorbeeld een verhuizing vanuit het ouderlijk huis naar een eigen appartement of huisvesting binnen een organisatie voor mensen met een verstandelijke beperking. Dit is niet alleen in het voordeel van de persoon die de gebeurtenis moet verwerken. Ook degene die helpt, versterkt daarmee de eigenwaarde (empowerment). Professionals moeten nu een stapje terug doen. Waarom verdient dit initiatief de Spirit of Planetree Award? Met het initiatief wordt de zorgverlening op een hoger plan gebracht. Component 1, Menselijke interactie en liefdevolle bejegening, betekent onder andere dat mensen voor elkaar zorgen en begrip en waardering tonen. Component 2, Eigen keuze en verantwoordelijkheid door informatie en educatie heeft betekenis voor de regie over het eigen leven, een basiselement van de opleiding. Component 3, Uitstekende behandeling en zorg, gaat ervan uit dat mensen snel en vakkundig geholpen worden. Met de inzet van ervaringsdeskundigen ontstaat er een aanvulling op de zorgverlening door uitsluitend professionals. De kwaliteit van de zorgverlening neemt daarmee toe. Component 5, Aanvullende zorg en zingeving, wil dat de kwaliteit van leven bevorderd wordt door aandacht voor het levensverhaal van betrokken cliënten. De cursus ervaringsdeskundigheid heeft dit als uitgangspunt. Component 8, Positieve rol van vrienden, familie en gemeenschap, komt ook tot uitdrukking in het gepresenteerde initiatief. Tot ervaringsdeskundige opgeleide cliënten helpen hun medecliënten. Component 9, Tevreden cliënten, is als laatste ook aan de orde. De cursus versterkt het gevoel van eigenwaarde van cliënten. Dit maakt dat zij zich prettiger en meer tevreden voelen. -Sevagram-

27 De Roze Loper Zorggroep Almere Overeenkomstig met Navigator nummer VIII.E De Toonladder is het eerste woonzorgcentrum in Flevoland met een "Roze Loper". De Roze Loper is in het leven geroepen om homovriendelijkheid in de zorg te bevorderen en is een initiatief van belangenorganisatie COC Nederland in samenwerking het Consortium Roze 50+ (ANBO, Movisie, Vilans) en KIWA, een certificerende instelling in kwaliteitszorg. Als uit de Tolerantiescan en de audit blijkt dat de instelling aan de eisen voldoet, dan wordt de Roze Loper uitgereikt. Het is overigens geen Roze Loper waar je overheen loopt maar een roze sleutel, die je ontvangt van de burgemeester. Voorheen was er geen specifieke aandacht voor homoseksuele bewoners en medewerkers, om te benadrukken dat iedereen gelijk is. Iedereen is gelijk bij De Toonladder en iedereen verdient respect Hoe is het aangepakt? De procedure voor aanvraag van de Roze Loper is gevolgd: Toen we de bewoners van De Toonladder vertelden dat we bezig waren met het traject van de Roze Loper kreeg ik een brief van een paar bewoners waarom we dit deden. Dat we juist deze groep stigmatiseerden door de extra aandacht. Maar gebleken is dat dit traject het gesprek echt los heeft gemaakt onder de bewoners. Iedereen is gelijk bij De Toonladder en iedereen verdient respect. Dit werd onderstreept door de aanwezige bewoners. Een bewoonster vertelde dat haar zoon, die helaas inmiddels is overleden, ook homoseksueel was. Wat maakt dat nou uit?! Zijn vriend heeft nu een nieuwe vriend en ze komen nog steeds regelmatig op bezoek. Ik ben een zoon kwijt maar ik heb er ook twee bij. Annemarie Jorritsma, die aan kwam rijden in een grote roze limousine samen met enkele bewoners en vrijwilligers van de Roze Loper, gaf aan trots te zijn op De Toonladder: Ik vind dit een heel goed initiatief. Iedereen moet gelijk behandeld worden. Er is nog een wereld te winnen, bij ouderen maar ook bij jongeren. Ik hoop door te laten zien waar ik sta, als burgemeester van Almere, mensen kan overtuigen dat iedereen gelijk is. Ongeacht leeftijd of seksuele voorkeur. In de roze limousine vertrok Annemarie Jorritsma weer, medewerkers en bewoners van De Toonladder trots achterlatend. Omroep Flevoland was ook aanwezig en heeft gefilmd: Uniek is dat er nog maar weinig organisaties in Nederland zijn, die zich openlijk uitspreken over en willen laten aanspreken op hun homovriendelijke beleid. De Toonladder is de eerste organisatie in Flevoland, die de Roze Sleutel heeft verkregen.

28 -Zorgcentra Pantein- Omdenkposters GGZ Haagstreek Sluit aan bij Navigator nummer VIII.E De omdenkposter is ontwikkeld door de coördinator ervaringsdeskundigheid van GGZ Haagstreek. Mensen met psychische problemen denken vaak dat zij de enige zijn die er last van hebben. Dat zij anders zijn en dat iedereen het aan ze kan zien. Met geld van Goed idee doe mee (een ander initiatief van GGZ Haagstreek, ook te vinden in de Verbetergids 2013) zijn posters ontwikkeld waarop mensen staan met de gedachten die ze hebben of hadden en hoe je die om kan denken. Op de posters staan een patiënt, de voorzitter van de Cliëntenraad en een medewerker van GGZ Haagstreek. De posters hangen overal in het gebouw. De posters geven de mensen die op de posters staan hele positieve feedback en helpen mee aan het veranderen van het beeld wat er heerst in de maatschappij over mensen met psychische problemen. Ze starten een gesprek over het omdenken en zetten andere mensen aan het denken over de eigen situatie. De posters helpen mee aan het verbeteren van de eigenwaarde van mensen. Het geeft een methode om anders naar ziek zijn of gedachten te kijken.

29 -Sevagram- Wij werken als mimakkers binnen Zorgcentra Pantein en bezoeken wekelijks onze bewoners op verschillende locaties. We zijn opgeleid bij Stichting mimakkus te Eindhoven. Het is een voorrecht om de bewoners te ontmoeten, de tijd te nemen en af te stemmen om zo in hun wereld te mogen komen. We hebben vaak mooie contacten, een aantal hiervan is weergegeven op deze foto s. -Zorgcentra Pantein-

30 2- Eigen keuze en verantwoordelijkheid door informatie en educatie -Zorggroep Almere- Zorgleefplanbespreking bij cliënt thuis Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer II.B, II.C Sinds januari 2011 worden in Leerdam West de zorgleefplanbesprekingen bij de cliënten thuis gehouden. Hierbij zijn de cliënt, zijn/haar contactpersoon, de zorgassistente/zorgverlener die er de meeste zorg komt verlenen en de zorgregisseur van de desbetreffende wijk aanwezig. Beginsituatie Voor januari 2011 werden deze besprekingen gehouden op het kantoor van Rivas. De zorgregisseur besprak samen met de zorgassistente en/of zorgverlener, zonder aanwezigheid van de cliënt, de huidige situatie door. De cliënt werd na het gesprek wel op de hoogte gebracht van eventuele veranderingen/afspraken, maar werd hier verder niet of nauwelijks bij betrokken. Doel De zorg afstemmen en evalueren in overleg met de cliënt, waarbij men zoveel mogelijk zelf de regie in handen heeft. Dit wil Rivas niet voor maar met de cliënt doen. Aanpak Er wordt in overleg met de cliënt en zijn/haar contactpersoon een datum gepland. Hiervan ontvangt men een bevestigingsbrief met daarin de punten die aan de orde zullen komen. Dit zijn bestaande doelen die in het zorgleefplan staan. Deze worden geëvalueerd en nieuwe wensen en behoeften worden besproken. De volgende punten komen o.a. aan bod: Bespreekpunten van de cliënt: is men tevreden over de zorg en wat kan er eventueel verbeterd worden, het zorgleefplan, de indicatie, de arbeidsomstandigheden.

31 De bespreking vindt 1 x per jaar plaats en duurt ongeveer 60 minuten. Mocht de situatie hierom vragen, vindt de bespreking meerdere keren per jaar plaats. Er wordt dus ingespeeld op de situatie zoals die op dat moment is waardoor gelijk, als dit nodig mocht zijn, uitbreiding van zorg of andere producten geregeld/aangeboden kan worden. Resultaat Reacties van de cliënt/contactpersoon zijn meestal zeer positief. Mensen hebben, doordat de bespreking thuis plaatsvindt, het gevoel dat er meer en beter naar hen geluisterd wordt. Ook worden de op- en aanmerkingen van de contactpersoon meegenomen in het gesprek. De praktijk geeft namelijk aan dat zij vaak hele andere vragen hebben dan de cliënt. Denk hierbij aan uitbreiding van zorg, valpreventie, hulpmiddelen en persoonsalarmering. Planetree Componenten Dit initiatief heeft aansluiting met een aantal Planetree componenten: Component 1: Menselijke interactie en liefdevolle bejegening Respect voor de mening van de cliënt door het overleg te houden in een voor de cliënt vertrouwde omgeving; wat een hartelijke omgang tot gevolg heeft. Component 2: Eigen keuze en verantwoordelijkheid door informatie en educatie De cliënt heeft zelf de keuze in wat hij/zij wil bespreken en beslist ook zelf of er aanpassingen/veranderingen plaatsvinden in de zorg die men krijgt. Component 5: Aanvullende zorg en zingeving Als geest en lichaam in evenwicht zijn, kan men vaak beter omgaan met de ziekte die men heeft. Dit kunnen kan bevorderd worden door goede vraaggerichte zorg te verlenen, door te luisteren naar de wensen van de cliënt. Component 7: Architectuur en interieur leveren een bijdrage aan gezondheid en heling De plaats van het overleg is heel prettig voor de cliënt zelf. Men is in zijn/haar eigen omgeving, waardoor men zich beter op zijn gemak voelt. Component 8: Vrienden, familie en gemeenschap spelen positieve rol Dit is een uitstekende manier om goede contacten te onderhouden met de familie. Zij kunnen zo ook mee praten over de zorg en de dingen die hen bezighouden t.a.v. de zorg. Conclusies Meerwaarde voor de cliënt: Je evalueert de zorg rechtstreeks met de cliënt in een voor hun vertrouwde omgeving, waardoor er een betere wisselwerking ontstaat tussen vraag en aanbod. Eventuele vragen/knelpunten kunnen, indien mogelijk, gelijk besproken worden en anders komt de zorgorganisatie er later op terug. Meerwaarde contactpersoon Vaak is dit voor hen de eerste kennismaking met de mensen die hun vader/moeder etc. verzorgen, omdat het meeste overleg vaak telefonisch gebeurt. Uit ervaring is gebleken dat zij heel veel vragen hebben over zaken die gerelateerd zijn aan de zorg zoals: kan de zorg uitgebreid worden als dit nodig is? Kan er huishoudelijke zorg ingeschakeld worden? Informatie over persoonsalarmering, aanvraag voor dagbehandeling.

32 Ook het onderwerp veiligheid/arbo komt altijd aan de orde, wat vaak resulteert in de volgende aankopen: muurbeugels, anti-slipmatje in de douche, helping-hand, goed aantrekhulpmiddel voor de steunkousen, etc. Meerwaarde voor de zorg Doordat de bespreking bij de cliënt thuis gehouden wordt in het bijzijn van de contactpersoon, wordt de zorg in een ongedwongen en voor hen veilige omgeving doorgesproken. Dit resulteert weer in het feit dat er meer zaken besproken worden dan men in eerste instantie denkt te bespreken. Ook heeft men het gevoel meer gehoord en serieus genomen te worden. Meerwaarde voor de verzorgende Rechtstreeks overleg met zowel cliënt als contactpersoon in een ongebonden sfeer. Vaak heeft de verzorgende al een aantal dingen aangekaart bij de cliënt over bv. uitbreiding van zorg, persoonsalarmering, hulpmiddelen. Men twijfelt dan nog wel eens of het allemaal wel nodig is. Zodra deze zaken besproken worden in het bijzijn van een contactpersoon gaat men meestal overstag. Meerwaarde voor de verzorgende is dat er meer tijd besteed kan worden aan de cliënt in een veiligere omgeving. Het is ook heel belangrijk om een goed contact te hebben met de contactpersoon voor overleg. Ontslagmanagement: houvast voor patiënt en medewerker -Flevoziekenhuis- Kraamzorg, zo thuis mogelijk Maasziekenhuis Pantein Sluit aan bij Navigator nummer II.B, II.D, II.E, II.I, III.A, III.E Dit initiatief draait om de optimale benadering in de zorg rond de pasgeborene en het gezin. Onder de noemer Kraamzorg, zo thuis mogelijk is het team van de afdeling Moeder en Kind van het Maasziekenhuis Pantein een aantal projecten gestart gericht op het welbevinden van de pasgeborenen en hun familie. Uitgangspunten hierbij waren: gezinsgerichte zorg, behoud van eigen regie van patiënt en familie en zoveel mogelijk aansluiten bij de thuissituatie.

33 Met de medewerkers van afdeling Moeder en Kind is in brainstromsessies gezocht naar ideeën om de zorg rond pasgeborenen en het gezin in het ziekenhuis zoveel mogelijk aan te laten sluiten bij de thuissituatie. Voor het uitwerken van deze ideeën is contact gezocht met de kraamzorgorganisaties uit de regio (Groene Kruis Noord Limburg, PVG Gennep en Kraamzorg Pantein) voor het project Verplaatste Kraamzorg, de gemeente Boxmeer voor het project Digitaal aangeven en met de Stichting Dada voor het verwezenlijken van het project Babywatch. Er is naar ideeën gezocht om de zorg rond de pasgeborene, de kraamvrouw en het gezin te optimaliseren. Hierbij is het uitgangspunt geweest om de familie in deze situatie zoveel mogelijk de eigen regie te laten behouden. Juist door de projecten tegelijk te starten, versterken ze elkaar en versterken ze ook het gevoel van het gezin om de eigen regie zoveel mogelijk in eigen handen te hebben. Wat houden deze projecten in? De volgende projecten zijn gestart en grotendeels geïmplementeerd: Verplaatste kraamzorg. Niet iedere zwangerschap eindigt zoals verwacht en gehoopt wordt. Zo kan een gedwongen verblijf in het ziekenhuis een heel andere start zijn na een bevalling. Gedwongen, omdat de pasgeborene medische zorg behoeft. In de ideale situatie vindt het kraambed in de thuissituatie plaats waarbij de begeleiding van het kraambed verzorgd wordt door de verloskundige en de kraamzorg. Er kan echter ook een situatie ontstaan waarbij het kindje in het ziekenhuis wordt opgenomen òf moet blijven na een (poli)klinische bevalling. Omdat er voor de moeder geen ziekenhuisindicatie is heeft zij dan de keuze om naar huis te gaan, thuis te blijven òf bij haar kindje te blijven in een van onze couveusesuites. Echter, vanuit het ziekenhuis was de zorg voor deze kraamvrouw en haar gezin dan niet geregeld. Met de kraamzorgorganisaties is er gekeken of de zorg voor het gezin door kraamverzorgende in het ziekenhuis plaats kon vinden. Er vindt nu een pilot plaats waarbij de kraamverzorgende in plaats van in de thuissituatie haar werkzaamheden verplaatst heeft naar het ziekenhuis: in samenspraak met het gezin zijn de kraamzorguren verdeeld over de ziekenhuissituatie en de thuissituatie. De kraamverzorgenden komen in het ziekenhuis de volledige zorg verlenen zoals bij het gezin thuis. Dit gebeurt in nauwe communicatie met de ziekenhuismedewerkers, zoals de verpleegkundigen, de roomservice medewerkers, de facilitaire dienst maar ook de ziekenhuisverloskundigen. Ieder levert vanuit zijn professionaliteit de gevraagde zorg. Op het moment dat het gezin uit het ziekenhuis ontslagen wordt gaat diezelfde kraamverzorgende mee naar de thuissituatie. Hierdoor wordt het kraamzorgproces niet verstoord. De kraamverzorgende weet wat het gezin ervaren heeft in het ziekenhuis en weet welke behoefte aan begeleiding en ondersteuning er nodig is. De proef loopt tot maart 2013 en heeft tot nu toe bij alle betrokkenen veel positieve ervaringen opgeleverd. Digitaal aangifte doen. Na de geboorte van een kind moet er aangifte plaatsvinden bij de burgerlijke stand van de gemeente. Voor de kinderen die in het Maasziekenhuis geboren worden, betekent dit dat de vader de aangifte doet bij een ambtenaar burgerlijke stand van de gemeente Boxmeer.

34 Samen met een afvaardiging van de afdeling Burgerlijke Zaken van de gemeente Boxmeer heeft het team van het Maasziekenhuis gekeken naar de mogelijkheden om de aangifte plaats te laten vinden in het ziekenhuis. Dit gebeurt in meerdere ziekenhuizen in Nederland waar dan ergens in het ziekenhuis een ruimte gebruikt wordt door de ambtenaren van de burgerlijke stand. Ons idee was om dit zo dicht mogelijk bij de patiënt en zijn gezin te brengen. In de nieuwe werkwijze hebben ouders nu de mogelijkheid om de aangifte van hun zoon of dochter via een digitale site rechtstreeks naar de afdeling Burgerzaken van de gemeente Boxmeer te doen. De ambtenaar van de burgerlijke stand komt vervolgens diezelfde dag met de akte naar het ziekenhuis. Het tekenen van de geboorteakte gebeurt op de kraamsuite waar het gezin verblijft. Hierdoor maakt ook de moeder deze procedure mee. Deze situatie is uniek; moeders maken dit proces normaliter niet mee. Uitbreiding Babywatch. De afdeling Kind van het Maasziekenhuis maakt al jaren gebruik van het systeem Babywatch. Dit is een systeem waarbij, zoals de naam al aangeeft, baby s thuis gezien kunnen worden. Via een link naar een speciale server worden de camerabeelden vanuit het ziekenhuis verstuurd naar een PC in de thuissituatie. We hoorden dat er een nieuwe mogelijkheid beschikbaar kwam waarbij deze gegevens nu ook opgeroepen kunnen worden op een GSM. Hierdoor kunnen ouders, maar ook opa s en oma s, overal en op ieder moment zien hoe het met hun kindje in het ziekenhuis gaat. We hebben deze wens neergelegd bij een sponsor en hebben hierdoor de mogelijkheid gekregen om als een van de eerste ziekenhuizen in Nederland hiervan gebruik te kunnen maken. Daarnaast is ons systeem ook uitgebreid waardoor we ook op afdeling Moeder de mogelijkheid hebben om op een kraamsuite camera s voor de Babywatch aan te sluiten. Wat is de verbeterde situatie in de praktijk? Bij Verplaatste kraamzorg is de verbeterde situatie dat er gedurende de hele kraamperiode één vaste kraamverzorgende het aanspreekpunt is. Deze persoonlijke aandacht vinden veel mensen prettig. Een ander voordeel is dat de begeleiding van de moeder door de kraamverzorgende al in een eerder stadium kan starten. De kersverse moeder leert al in het ziekenhuis hoe ze haar baby het beste kan verzorgen als ze weer thuis is. Dit maakt de overgang van het ziekenhuis naar huis kleiner, aldus teamleider Anita Willems van de afdeling Kind. De verloskundige bij wie de moeder onder controle is, bezoekt de moeder in het ziekenhuis, omdat ze net als in de thuissituatie eindverantwoordelijk is voor de nazorg. In het ziekenhuis voert de kraamverzorgende haar taken uit met betrekking tot de verzorging en begeleiding van moeder zoals in de thuissituatie. De kinderverpleegkundige van het ziekenhuis en de kraamverzorgende stemmen de zorg voor het kindje met elkaar af. De kraamverzorgende kan, naast de zorg voor moeder en kind in het ziekenhuis, ook in de woning van de kraamvrouw huishoudelijke taken verrichten, zoals de zorg voor andere kinderen, maaltijden, de was en overige huishoudelijke taken.

35 Als het kindje binnen acht dagen na de bevalling naar huis mag, wordt de kraamzorg vervolgens thuis voortgezet. Teamleider Monique van Sambeek van de afdeling Moeder: De zorg in het ziekenhuis en in thuissituatie lopen dus naadloos in elkaar over. Ook de medewerkers zijn erg blij met het resultaat. Bianca Ooms, kraamverzorgende, zegt in een ervaringsverhaal hierover: We hebben als kraamverzorgenden in het ziekenhuis een dankbare taak. Al met al een fijne ervaring met als resultaat dat het kraamgezin tevreden is, verpleegkundige is tevreden en kraamzorg is tevreden. Het kindje mocht na 3 dagen weer naar huis en het gaat goed. Mevrouw geeft nog steeds borstvoeding!! Met de mobiele versie van Babywatch wordt in januari 2013 gestart. Hoe is het team te werk gegaan? Het team heeft allereerst gebruik gemaakt van de input van het hele team: medewerkers van de afdeling moeder en kind, de vakgroepen kindergeneeskunde en gynaecologie. In brainstormsessies zijn ideeën gegenereerd om de zorg zo thuis mogelijk te kunnen bieden. Voor het verwezenlijken van de projecten heeft het team gebruik gemaakt van haar netwerk èn goede samenwerkingsrelaties met onder andere de kraamzorgaanbieders en de verloskundigen uit de regio. Daarnaast hebben zij via contacten met sponsoren de mogelijkheid gekregen om hun derde project te realiseren. Naast het genereren van de ideeën en het betrekken van alle betrokkenen bij deze projecten zijn zij ook in staat geweest om de projecten te verwezenlijken en met goed resultaat te implementeren. Er zijn een aantal concrete verbeteringen gerealiseerd waarbij het hele team betrokken is geweest. Innovatie, multidisciplinair, samenwerking, over de grenzen heen en ondernemerschap zijn sleutelwoorden bij de ontwikkeling en implementatie van de projecten. De projecten versterken elkaar, wat uiteindelijk geleid heeft tot een resultaat waarbij de voldaan wordt aan de behoeften van patiënt in de breedste zin van het woord. Dit blijkt de reacties van patiënten op de zorg. Daarbij geven ook medewerkers aan op deze manier prettig te werken, zij leveren optimale zorg. Er wordt invulling gegeven aan een groot aantal Planetree componenten. De resultaten zijn toekomstbestendig en kunnen overgenomen worden door andere organisaties. Moreel beraad Fatima Zorg Sluit aan bij Navigator nummer II.C, II.I, III.A Moreel beraad is een ethisch gesprek waarbij dilemma s met betrokkenen worden doorgesproken. Voorheen werd Moreel Beraad in speciale gevallen uitgevoerd door de ethicus van de Ethische Commissie. Er was geen structurele opzet binnen Fatima Zorg, geen loket, het was te hoogdrempelig. Moreel Beraad is de uitkomst van activiteiten van het Planetree component Aanvullende Zorg en Zingeving. Het componententeam Zingeving heeft in maart een dag Moreel Beraad georganiseerd met gastspreker Dick Kleinlugtenbelt (filosoof/ docent moreel beraad). Hier deden 30 medewerkers van Fatima Zorg aan mee. De evaluatie van betrokkenen was zeer positief. Nadien is Moreel Beraad geborgd in de organisatie. De dienst Levensbeschouwing heeft dit opgepakt samen met de Ethische Commissie. Er zijn op dit

36 moment drie deskundige gespreksleiders aanwezig binnen de organisatie, die vorm kunnen geven aan Moreel Beraad. Verbeterde situatie Er is nu een loket voor moreel beraad. Het aanvragen voor een ethisch gesprek is zeer laagdrempelig (via dienst Levensbeschouwing) en kan snel gerealiseerd worden. Enkele quotes: Eindelijk eens de rust om hier in groepsverband over na te denken, alleen al dat alle betrokkenen nu eens om tafel zitten, nu begrijp ik de ander beter, ik dacht hier komen wij niet uit, maar nu zie ik toch wel lichtpuntjes. Het unieke is de vaste plaats binnen de organisatie voor moreel beraad binnen de gehandicaptenzorg. Waar moreel beraad in grote ziekenhuizen vaak een structurele plaats heeft, is het binnen de gehandicaptenzorg niet tot nauwelijks ontwikkeld. Er is een structurele plaats binnen de organisatie gecreëerd, waar nagedacht wordt over klemmende, wezenlijke levensitems. -Spaarneziekenhuis- Project Zorg en Service rondom de ziekenhuisopname Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer II.D, II.I, III.A, III.B, III.C, III.D De doelstelling voor ketenzorg in het Rivas jaarplan 2012 luidt: Onze klant krijgt altijd de juiste zorg op de juiste plaats op het juiste moment, in balans met een efficiënte benutting van de beschikbare capaciteit. Beginsituatie Een ziekenhuisopname is voor een patiënt een onzekere periode waarin veel informatie wordt gegeven en de hele thuissituatie soms ontwricht is. Het project: Zorg en Service rondom de ziekenhuisopname is ontstaan uit een aantal knelpunten in het huidige zorg-

37 proces rondom de ziekenhuisopname van patiënten die opgenomen / geopereerd gaan worden: Onduidelijkheid voor de patiënt in het geven van informatie en voorlichting in verschillende fases voor, tijdens en na de ziekenhuisopname Het missen van een aanspreekpunt; er zijn meerdere contactpersonen Een opname in het ziekenhuis geeft vaak onzekerheden en een bepaalde mate van stress (er moet een hoop geregeld worden ) Wie denkt hierin mee? Er wordt weinig gebruik gemaakt van informatie van patiënten die al reeds aanwezig is voorafgaand aan de ziekenhuisopname. Doorgaans wordt hier op afdeling (pas) naar gekeken. Kwaliteit van begeleiding m.b.t. nazorg van patiënten en familie is onvoldoende Er wordt onvoldoende gestuurd op een zorgpad (bijv. ontslagdatum die bekend is). Er is daarbij geen optimale kennis en inzicht in de keten. Doelstelling en doelen Het verhogen van de service en patiënttevredenheid van cliënten die opgenomen worden in het Beatrixziekenhuis door proactief /vroegtijdig mee te denken in welke problemen er kunnen ontstaan door de aandoening en/of ziekenhuisopname en welke oplossingen geboden kunnen worden. Uitgangspunt is 1 aanspreekpunt (casemanager vanuit Rivas Plan Service) die de zorgbehoefte van de patiënt zo vroeg mogelijk in kaart brengt en in samenwerking met de zorglijn de zorg in gang zet. Doelen: 1. Vergroten patiënttevredenheid 2. De patiënt duidelijkheid, rust bieden door vroegtijdig mee te denken in wat een ziekenhuisopname met zich meebrengt 3. Meer duidelijkheid en deskundigheid beschikbaar door de inzet van een nazorgexpert 4. Meer aandacht voor aanbieden van verschillende Rivas zorgproducten en samenwerking in de keten benutten 5. Meer handen aan het bed door vrijspelen van verpleegkundigen 6. Verkorten van de ligduur

38 Pilot Een eerste pilot is ontworpen voor het specialisme Orthopedie: 1. De (na)zorgbehoefte van de patiënt wordt geïnventariseerd op de preoperatieve screening door de verpleegkundige 2. Maximaal drie dagen na het bezoek op de screening belt de casemanager van Rivas Plan Service de patiënt op om eventuele zorgbehoefte door te spreken, zorghulpmiddelen te regelen rondom de operatie of om onduidelijkheid en onzekerheid weg te nemen. De patiënt moet het gevoel krijgen dat de casemanager een gids is tijdens de ziekenhuisopname 3. De zorg wordt door de casemanager besproken met de zorglijn om waar nodig al e.e.a. in gang te zetten 4. Tijdens de opname in het ziekenhuis bezoekt de casemanager de patiënt, overlegt met de verpleegkundige en regelt alles vroegtijdig zodat de patiënt met een gerust hart naar het ontslag toe kan werken 5. De zorglijn is de schakel rondom het definitief regelen van alle zorg, casemanager blijft contactpersoon. Na het ontslag belt de casemanager de patiënt op om te bekijken of alles naar wens is rondom de (na)zorg.

39 Resultaten Patiënten en hun eventuele partner/familie waarderen het enorm om een gids/aanspreekpunt te hebben voor al hun zorgen en vragen rondom de ziekenhuisopname; groot of klein De casemanager van Rivas Plan Service is de spin in het web, zet de vragen uit en coördineert de zorg Vroegtijdig kunnen patiënten meedenken en beslissen wat in hun persoonlijke situatie gewenst is zodat er een optimale voorbereiding is Patiënten kunnen met een gerust hart naar het ziekenhuis komen; alles is of wordt tijdig geregeld. Optimaal gebruikmaken van de Rivas Keten; we hebben vrijwel alles in onze organisatie! Door op tijd nazorg te regelen wordt de ligduur verkort; het regelen van nazorg is geen barrière in het ontslagproces van de patiënt op afdeling. Resultaat van de pilot: De komende tijd meer specialismen en patiëntengroepen meenemen in het project zodat de zorg en service voor alle patienten in het Beatrixziekenhuis een feit is!

40 -Spaarneziekenhuis- Zorgarrangementen in de thuiszorg Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer II.D, II.I, III.A, III.C Binnen de thuiszorg werd de zorgverlening geregistreerd op vijf minuten nauwkeurig. Medewerkers moesten hun werkzaamheden nauwkeurig registreren op de zogenaamde urenstaat. Dit kostte de medewerker veel tijd en oplettendheid. Deze urenstaat diende voor de te declareren uren van de cliënt en de gewerkte uren van de medewerker. Deze urenstaat moest aan het eind van de maand verwerkt worden door de zorgadministratie. Dit was veel werk en gaf ook fouten. Klanten hadden ook het gevoel dat er iedere minuut benut moest worden omdat de zorgmedewerker hierdoor ook gehaast werkte. Arrangementen In 2009 is binnen Rivas Zorggroep het idee ontstaan om te werken met zorgarrangementen in plaats van de traditionele minutenregistraties zoals die binnen veel Thuiszorgorganisaties gebruikt worden. Waar bij de traditionele minutenregistratie door zorgverleners nauwkeurig wordt bijgehouden hoeveel zorg er op welk moment is geleverd, werkt het zorgarrangement geheel anders. Het concept achter zorgarrangementen houdt in dat zorgverleners vanuit de professionele blik een goede inschatting kunnen maken hoeveel zorg een cliënt gemiddeld binnen de indicatie nodig heeft. Door deze inschatting vast te leggen in samenspraak met cliënt ontstaat een overeenkomst tussen zorgaanbieder en de cliënt: het zorgarrangement. Hierbij geldt: afspraak is afspraak. De aan de cliënt geleverde zorg zal fluctueren: de ene week is wat meer zorg nodig, de andere week wat minder. Door deze inschatting te gebruiken in de verantwoording naar stakeholders verdwijnen veel administratieve werkzaamheden bij de zorgverleners; deze hoeft immers niet meer nauwkeurig bij te houden hoe lang ze bij de cliënt is geweest. Bovendien helpt het zorgarrangement om met de cliënt in gesprek te gaan over de zorg. Immers, naast de inhoudelijke doelen van de zorg, wordt daar nu ook een tijdsinvestering aan gekoppeld. Hiermee wordt het voor de cliënt duidelijker hoeveel inspanning de

41 zorgaanbieder gaat leveren om de geformuleerde doelstellingen, in samenspraak met de cliënt, te realiseren. De cliënt heeft zo min mogelijk last van mogelijke bureaucratie en wordt door een zeer gemotiveerde zorgmedewerker optimaal geholpen. Resultaat Zowel de thuiszorgcliënten, uitvoerende zorgmedewerkers en administratief ondersteunend personeel hebben hier veel plezier van. Het geeft aanmerkelijke vermindering van de administratieve last en geeft veel meer werkplezier. Ook wordt de cliëntgerichtheid aanmerkelijk verbeterd. Ook het Zorgkantoor steunt het initiatief, dat nu landelijke navolging heeft. Rondje ethiek Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer III.A, VII.A, VIII.A Deze brochure is uitgegeven door de ethische commissie van Rivas Zorggroep. Het is een handreiking voor het ethische gesprek met collega s op basis van de dilemma methode.

42

43

44

45

46 3 - Uitstekende behandeling en zorg -Zorggroep Almere- Uitwisseling van collega s GGzE Sluit aan bij Navigator nummer II.A, II.C, II.D, II.E, II.G GGzE centrum Spoedeisende psychiatrie is gehuisvest op het terrein van het Catharinaziekenhuis in Eindhoven. In de praktijk bleek dat medewerkers van beide organisaties weinig weten van elkaars werkwijze. Onbekend maakt vaak onbemind en zeker wanneer het gaat om de GGZ. Om deze reden is een uitwisseling van medewerkers van beide organisaties opgestart waarbij zij kijken of ze van elkaar kunnen leren, ze toetsen elkaars werkwijze en streven ernaar op deze manier de zorg te verbeteren. Met een afdeling wordt afgesproken dat je graag wil uitwisselen. Je wisselt 5 dagen met een collega met dezelfde diensten in een van tevoren afgesproken week. Die collega werkt volledig mee in de bezetting. Nadien vult de collega een vragenlijst in van wat hem is opgevallen en wat goed gaat, beter zou kunnen en wat je meeneemt naar eigen afdeling, dit wordt teruggekoppeld. De meest enthousiaste collega s komen als eerst in aanmerking voor uitwisseling. Er wordt veel aandacht geschonken aan degene die komt en een degene die terugkomt. Effect Afdelingen met wie we dit nu met succes per kwartaal doen zijn de PAAZ-afdeling van het Catharina-ziekenhuis. Eind 2013 wordt gestart met Portaal 040 (samenwerkingsverband) 2x per jaar 5 dagen. Om de kennis te vergroten wordt dit ook gedaan met de SEH (spoedeisende hulp) van het Catharina-ziekenhuis. De winst tot nu toe is: Inspireren, kwaliteit zorg en samenwerking verbeteren, tevredenheid collega s/waardering, prettig blijven werken, wederzijds kennis vergroten. Het project is eenvoudig uit te voeren en er zijn geen kosten aan verbonden.

47 Dit initiatief was genomineerd voor de JAK Award 2013: de awards voor projecten op het gebied van mensgerichte zorg binnen GGzE. Een filmpje over dit project, met daarnaast nog 4 andere projecten, is te zien op de website van Planetree: Kennis delen en Gluren bij de buren Planetree Kenniscentrum Sluit aan bij Navigator nummer II.A, II.C, II.D, II.E, II.G De bezoekers aan de Planetree Nederland Conferentie 2013 hebben al kennis mogen maken met het Planetree Kenniscentrum (PKc). Het PKc is een club medewerkers van bij Planetree Nederland aangesloten instellingen. Het doel is kennis verzamelen, kennis delen en kennis verspreiden. Het PKc wil graag bij alle medewerkers van Planetree organisaties inventariseren welke vragen of aanbod zij hebben en hoe het Kenniscentrum hen daarbij kan helpen. Om deze informatie te verzamelen is een tweetal formulieren aangemaakt: Wil je je Planetree kennis on the job vergroten? Vul dan hier het formulier in om te Gluren bij de Buren. Wil je een vraag stellen of een aanbod doen om kennis en ervaring met anderen te delen? Vul dan dit formulier in. Om je formulieren in te kunnen vullen moet je wel ingelogd zijn. Prestatiemonitor Verpleeghuis Oudshoorn (Rijnland Zorggroep) Sluit aan bij Navigator nummer II.B, II.E Bij verpleeghuis Oudshoorn was geen informatie bekend over de kwaliteit van de geleverde zorg op de werkvloer. Medewerkers waren ontevreden dat bij een kwaliteitsaudit alles uit de kast gehaald moest worden en dat dan tijdens de audit alles tip top in orde moest zijn en dat daarna de zaken weer snel bij het oude werden. De medewerkers wilden graag een borgingssysteem dat altijd de goede kwaliteit geleverd wordt. Planetree wordt zo ook meetbaar. Om dit te bereiken is de Prestatiemonitor in werking gesteld. Prestatiemonitor Medewerkers meten hun eigen kwaliteit van werk en krijgen hierdoor meer draagvlak en betrokkenheid bij de metingen. Deze medewerkers worden prestatiecoaches genoemd. Zij krijgen een training voor het resultaatgericht meten van hun eigen werk. Voorbeeld is een kijkpuntenlijst op thuis voelen door cliënten en een kijkpuntenlijst voor medicatieveiligheid.

48 De kijkpuntenlijsten zijn zoveel mogelijk met behulp van de eigen medewerkers en vanuit het perspectief van de cliënt opgesteld. Verbetering Door deze meting komt informatie beschikbaar over de kwaliteit van zorg, over het Planetree-gehalte van de organisatie. Vaak beperkt managementinformatie zich tot financiele cijfers. Hierbij wordt zelf gemeten door de medewerkers van de werkvloer, en niet door stafmedewerkers of een centraal auditteam. De metingen worden continu verricht, en niet op standaardmomenten. Medewerkers hebben zelf directe invloed op wat en hoe gemeten wordt, en kunnen de metingen verwerken via een tablet. Alle verbeteringen die geïnitieerd worden vanuit de metingen van de prestatiemonitor komen direct ten goede aan de cliënt. Leren van en met elkaar -Spaarneziekenhuis- Heartpillow voor borstkankerpatiënten Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer II.C, VII.B Borstkankerpatiënten van het Beatrixziekenhuis in Gorinchem ontvangen een kleinigheidje in de vorm van een heartpillow. Een heartpillow is een hartvormig kussentje dat bij gebruik de pijnklachten door druk en zwelling na een operatie helpt te verminderen. Het mammacareteam van het Beatrixziekenhuis is onlangs met het heartpillow-project begonnen. Samen met bewoners en vrijwilligers van verpleeghuis Het Gasthuis zijn de kussens met de hand gemaakt. Het kussentje is zo gemaakt dat het gemakkelijk onder de arm gedragen kan worden. De borst van vrouwen met borstkanker is na een operatie altijd heel gevoelig. Het dragen van bijvoorbeeld een autogordel kan al pijnlijk zijn. Het kussen zorgt ervoor dat de arm niet langs het lichaam hangt, wat verlichting kan brengen.

49 Het Heartpillow project is oorspronkelijk bedacht door een Deense verpleegkundige. Speciaal voor borstkankerpatiënten ontwierp zij een kussentje dat pijn en zwelling na de operatie helpt te verminderen. Lees meer over het heartpillow project op: Effect Dit initiatief wordt erg gewaardeerd door de vrouwen die een borstoperatie moeten ondergaan. Daarnaast wordt de keten van Rivas ingezet. Zowel bewoners en vrijwilligers van het verpleeghuis als medewerkers van het ziekenhuis zijn bij dit project betrokken. Veiligheidsmarkt Spaarne Ziekenhuis Sluit aan bij Navigator nummer II.D, II.J De Veiligheidsmarkt is een interactieve belevings markt op het gebied van veiligheid, waarin de 10 VMS thema s op een speelse wijze zijn verwerkt en aan de deelnemers worden aangeboden. De veiligheidsmarkt is een initiatief van de projectgroep VMS en is bestemd voor alle medewerkers in uniform ((leerling-)verpleegkundigen, doktersassistenten, artsen en facilitair medewerkers). Veiligheidsthema s werden voorheen besproken in vergaderingen en/of teamoverleggen danwel via informatie op het intranet aan medewerkers aangeboden. Het leek bijna onmogelijk om het veiligheidsbewustzijn naar iedere individuele medewerker over te brengen. Aanpak De Veiligheidsmarkt is opgezet om alle medewerkers binnen het Spaarne Ziekenhuis en in het bijzonder de medewerkers met directe patiëntencontacten zelf te laten beleven wat veiligheid in de dagelijkse zorgverlening eigenlijk betekent met als doelstelling het individu mede verantwoordelijk te maken voor veiligheid binnen het ziekenhuis. Aan de hand van de veiligheidsmarkt, waarbij de deelnemers op interactieve wijze de 10 VMS thema s daadwerkelijk beleven wordt de intrinsieke motivatie overgebracht die nodig is om het gevoel van ik moet om te zetten naar ik wil het. Toegevoegde waarde is de eigen regie die medewerkers hebben om zelf in de praktijk toe te zien op naleving van de veiligheidsaspecten. Hierdoor ervaren zij zelf dat zij belangrijk zijn en wordt het makkelijker gebruik te maken van en aan te spreken op hun cirkel van invloed. Effect Dankzij deelname aan de veiligheidsmarkt is de bewustwording op de noodzakelijkheid van het toepassen van de veiligheidsnormen binnen de 10 VMS thema s binnen het Spaarne Ziekenhuis merkbaar toegenomen. Het onderwerp veiligheid is een vast onderdeel geworden van de teamvergaderingen. Daarnaast voelen medewerkers zich vrij om elkaar op eventueel onveilig gedrag aan te spreken.

50 Hoe schoon zijn jouw handen? Medicijnmemory, lastiger dan de meesten dachten Vele 'kwetsbare ouderen' De interactiviteit, het zelf beleven of ondergaan maakt dit project uniek. Medewerkers kunnen zelf o.a. het belang van hygiëne (handen wassen, geen sieraden dragen) en medicatieoverdracht (overbrengen van de juiste boodschap) zien of ondergaan, maar bijvoorbeeld ook ervaren hoe het nu in de praktijk voelt om een kwetsbare oudere te zijn. Informatie wordt niet via sheets voorgekauwd. Op de veiligheidsmarkt moet men echt zelf aan de slag. Medewerkers gaan op een speelse manier zelf aan het werk met de ontwikkeling van de eigen bewustwording voor veiligheid. De veiligheidsmarkt biedt het Spaarne Ziekenhuis dankzij het belevings aspect een unieke manier om veiligheid bij de medewerkers daadwerkelijk tussen de oren te krijgen. Het gaat uit van de eigen kracht van het individu. Aan de veiligheidsmarkt is door 800 medewerkers deelgenomen. Dankzij de eigen regie die medewerkers hebben en de vrijheid die zij voelen om elkaar aan te spreken op onveilig gedrag, wordt veiligheid uiteindelijk gedragen door alle medewerkers binnen het Spaarne Ziekenhuis. -Spaarneziekenhuis-

51 Innovatieve aanpak medicijnverstrekking aan oncologiepatiënten Zorggroep Almere Sluit aan bij Navigator nummer II.D, III.D Poliklinische apotheek De Brug (onderdeel van Zorggroep Almere) heeft samen met de oncologieverpleegkundigen en oncologen van het Flevoziekenhuis een structuur opgezet om de risico s van verkeerd gebruik van medicijnen bij een chemokuur zoveel mogelijk te minimaliseren. Voorheen moesten patiënten na ontslag langs de eigen apotheek en waren niet altijd zeker van een goede en tijdige overdracht, zodat er nog wel eens iets mis kon gaan. Gebruikelijk was dat oncologiepatiënten herhaalrecepten krijgen voor de medicijnen die zij voor en na de chemokuren moeten innemen. Voor de patiënt is dit een heel gepuzzel. Daarbij is het ook heel belangrijk om op tijd met het juiste recept naar de apotheek te gaan, in verband met de benodigde voorbereidingstijd. Hoe gaat het nu? Dankzij de gemaakte afspraken krijgen oncologiepatiënten nu hun medicatie in één pakket aangeboden op de behandelkamer in het Flevoziekenhuis. Dit heeft voor de patiënt als voordeel dat zij niet meer langs de apotheek hoeven en dat zij er zeker van zijn dat alle benodigde medicijnen klaarliggen. Bijkomend voordeel is dat de behandelende artsen of verpleegkundigen ook zeker weten dat de medicijnen bij de patiënt zijn aangekomen. Daarnaast worden de medicijnen tegen de misselijkheid verpakt in speciale zakjes. Elk zakje bevat de juiste hoeveelheid medicijnen die de patiënt dient in te nemen per innamemoment (bijvoorbeeld s morgens om 8.00 uur twee tabletten). Hierdoor hoeft de patiënt niet meer zelf te onthouden wanneer welke medicatie moet worden ingenomen. Uit evaluatiegesprekken met patiënten is gebleken dat zij zeer tevreden zijn over deze werkwijze. Ook de oncologen, oncologieverpleegkundigen en apotheekmedewerkers zijn erg positief over de nieuwe werkwijze, die ook de onderlinge samenwerking tussen zorgverleners sterk bevorderd heeft. Uiteindelijk is het natuurlijk vooral de patiënt die profiteert van deze effectieve, transmurale aanpak. Uniek is de samenwerking tussen de apotheek van Zorggroep Almere en de oncologieafdeling van het Flevoziekenhuis om een werkwijze te ontwikkelen die geheel gericht is op verbeterde zorg voor patiënten en niet de werkwijzes van de afzonderlijke afdelingen als uitgangspunt neemt. Dit voorbeeld van transmurale zorg is minder vanzelfsprekend dan het lijkt omdat de medewerkers van de apotheek tot Zorggroep Almere behoren en de medewerkers van de oncologieafdeling tot het Flevoziekenhuis. Een verbetering in werkwijzen tussen verschillende organisaties met geheel verschillende culturen is altijd ingewikkeld. Project Ligduurverkorting Beatrixziekenhuis Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer II.D, III.D In het kader van Gezond, Betrokken en Dichtbij (beleidsplan Beatrixziekenhuis) was het de bedoeling de gemiddelde ligduur voor patiënten op 3-oost te reduceren. Patiënten verbleven gemiddeld 5,5 dag op afdeling 3-oost van het Beatrixziekenhuis. Een projectgroep is gevraagd dit vorm te geven. Vanuit de projectgroep is besloten dat ideeën hiervoor vooral vanaf de werkvloer zelf zouden moeten komen. Er is daarom een

52 bijeenkomst geweest met het team 3-oost en de maatschap cardiologie om met elkaar tot ideeën voor ligduurverkorting te komen. Centraal hierbij stond én staat dat de patiënt de juiste zorg, op het juiste moment van de juiste persoon krijgt en dat de kwaliteit van zorg optimaal blijft. Uit de bijeenkomst zijn veel ideeën naar voren gekomen, met name op het gebied van ontslaggericht werken, nazorg, afstemmen met ondersteunende afdelingen, screening op de SEH en samenwerking met verpleeghuizen. Ondertussen is een aantal ideeën geïmplementeerd (ontslaggericht werken, screening SEH, MDO gericht op de juiste nazorg) en is de ligduur van 5,5 dagen naar 3,6 dagen gedaald. Resultaat Voor patiënten is een ziekenhuisopname op zich vaak een nare ervaring. In de praktijk is te merken dat mensen het liefst zo snel mogelijk weer naar hun vertrouwde omgeving willen. Dankzij implementatie van bovenstaande ideeën liggen patiënten gemiddeld korter op de afdeling, waardoor zij sneller naar huis kunnen. De kwaliteit van zorg blijft hierbij optimaal. Dankzij dit project wordt e.e.a. beter op elkaar afgestemd, waardoor patiënten op het juiste moment de juiste zorg van de juiste persoon krijgen. -Spaarneziekenhuis- Kennisbijeenkomst Hoe voeding waarde toevoegt Thuiszorg Pantein Sluit aan bij Navigator nummer II.D, V.B, X.A Pantein wil zich onderscheiden in kwaliteit. Daarom investeert de organisatie in de kennis en kunde van medewerkers. Eén van de interventies is het organiseren van kennisbijeenkomsten. Maar hoe behoud je enthousiasme van de medewerkers? Hoe zorg je ervoor dat medewerkers blijven komen? En nog liever, dat er steeds meer medewerkers aansluiten bij de bijeenkomst?

53 Wat houdt het initiatief in? In essentie is het heel eenvoudig en niet vernieuwend. Het is de kleur, de bevlogenheid en de passie van de mensen die het verschil maken. Een kennisbijeenkomst van de dietisten van Pantein inspireert en prikkelt de medewerker van ieder niveau. - Zij variëren hun kennis op basis van het thema en de doelgroep; - Zij nemen gebak mee om alle vooronderstellingen en stigma s te ondermijnen; - Zij bevelen geen drinkvoeding aan, maar geven mensgerichte begeleiding; - En voeding moet eerst bijdragen aan herstel, daarna volgt gezonde voeding. Hoe is het aangepakt? Ieder kwartaal staat binnen Thuiszorg Pantein een thema centraal. Aan het thema zijn een aantal bijeenkomsten verbonden. Naast het uitwisselen van informatie, is het doel dat medewerkers elkaar ontmoeten en zich verbinden met de ambities van Pantein, excellente zorg dichtbij. De diëtisten van Pantein willen geen eigen bijeenkomst over voeding en dieet. Zij sluiten liever aan bij thema s die op de agenda staan. Hierdoor verbinden zij unieke zorgsituaties met hun specialisme, voeding bij gezondheid en ziekte. Daarnaast borgen zij aandacht voor hun expertise vanuit diverse perspectieven. Onderstaande foto is gemaakt tijdens één van de bijeenkomsten. Deze foto laat bevlogenheid en energie van de diëtiste zien. Wat is effect van het initiatief? Het effect van de kennisbijeenkomsten is dat team VODI (voeding en diëtiek) een onderdeel uitmaakt van mensgerichte zorg. Zij hebben de transitie gemaakt van een component van Planetree naar mensgerichte zorg thuis. Tijdens de bijeenkomst hebben zij inhoud en beleving met elkaar gecombineerd en dat leidde tot veel positieve reacties. Echt heel goed en vernieuwend, anders dan ik dacht zijn reacties. Het mooie is dat zij zich iedere kennisbijeenkomst opnieuw presenteren. Hierdoor ontwikkelt zich herkenbaarheid en borging. De diëtisten maken het verschil in presenteren door alle presentatietechnieken en theorieën aan de kant te schuiven en vanuit hun hart te praten. Daarnaast maakt de context dit initiatief uniek. Waar je in een zorgcentrum of ziekenhuis één kok hebt, heb je er 1000 achter de voordeur! En waar in ziekenhuizen en zorgcentra de medewerkers bij elkaar komen, gebruiken zij de kleinschaligheid van een wijkteam om zichtbaar te zijn in de wijk. Zij anticiperen op een natuurlijke manier op de omgeving. Zij zien kansen in plaats van bedreigingen. En dat voelen mensen. Het team VODI heeft drie dingen goed gedaan: 1. Zij hebben de behoeften van de verpleegkundigen en verzorgenden die zorg thuis geven goed in geschat; 2. Zij hebben met elkaar ideeën en ervaringen uitgewisseld, zodat iedere bijeenkomst een succes is geworden; 3. Zij hebben de veerkracht en energie gebruikt die zij als professional hebben.

54 Dit leidde tot inspirerende kennisbijeenkomsten. Het initiatief laat zien hoe je ruimte kunt geven aan de energie van medewerkers om samen Planetree te implementeren en te ontwikkelen. Therapiehond Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer II.E, IX.B De therapiehond wordt bij Rivas ingezet t.b.v. revalidanten in het RivasZorghotel (Dordrecht), cliënten op een somatische afdeling in zorgcentrum de Waalburcht (Papendrecht) en cliënten op PG-afdelingen in verpleeghuis de Wieken (Papendrecht). In het RivasZorghotel gaat het om een revalidatie-afdeling. De cliënten krijgen hier veel therapie om het weer mogelijk te maken om huiswaarts te kunnen keren. Dit gebeurde eerst zonder de therapiehond erbij. Hierbij was het voor bepaalde cliënten moeilijk om hun eigen grenzen te verleggen en dan toch gemotiveerd te blijven om therapie te volgen. Daarnaast hebben ze vaak meerdere gebieden waar zij intensief op trainen: bijvoorbeeld fysiotherapie, ergotherapie en logopedie. In het verpleeghuis gaat het om de somatische afdelingen en pg-afdelingen. Ook hier krijgen de cliënten wel verschillende therapieën aangeboden, maar is het voor met name de cliënten op een somatische afdeling moeilijk om gemotiveerd te blijven voor therapie. Dit omdat er minder vooruitgang te merken is. De therapie voor deze doelgroep is vaak bedoeld om de functies te onderhouden. Op de PG-afdeling is de therapie met name gericht op comfort en veiligheid. Omdat het vaak een grote uitdaging is om contact met deze cliënten te kunnen krijgen is het ook moeilijk om gericht met deze doelgroep te oefenen en te bereiken wat je voor ogen hebt. Doel Met behulp van de therapiehond wil men bereiken dat de cliënten worden uitgedaagd om net een stapje verder te gaan tijdens de therapiesessie. Het enthousiasme van de therapiehond als reactie op de handelingen van de cliënt werkt enorm motiverend en uitdagend. Hiernaast biedt het trainen met de therapiehonden een leuke afleiding en aangename tijdsinvulling. Op de PG-afdeling ligt het doel meer op het bieden van comfort en het maken van contact met de cliënten. Aanpak Het Rivas Zorghotel in Dordrecht is in Nederland de eerste revalidatieafdeling waar getraind wordt met therapiehonden. Ook de locaties de Wieken en Waalburcht zijn de eerste verpleeghuizen waar er met behulp van een (therapie)hond therapie wordt gegeven. Om dit te realiseren is er contact gezocht met stichting Contacthond. Samen met deze stichting is er op de 3 locaties een pilot gestart van 6 maanden. Vanuit stichting Contacthond komt een hondentrainer wekelijks naar de locaties met 2 honden om met de cliënten te oefenen. In een training wordt in overleg tussen de therapeuten en de trainster bekeken welke oefeningen het meest effectief zullen zijn. In de training met de hond zijn de verschillende therapieën (fysiotherapie, ergotherapie en logopedie) goed te combineren. Bijvoor-

55 beeld: een cliënt vult een etui met snoepjes (handfunctie, ergotherapie) hierna gooit hij deze zo ver mogelijk weg (kracht en coördinatie, fysiotherapie) en geeft de hond een duidelijk commando om te apporteren (krachtige stem, logopedie). Op deze manier worden in 1 training de verschillende vlakken gecombineerd. Effect Vooral in Amerika en Duitsland zijn studies verricht naar effecten van therapiehonden. Er is aangetoond dat huisdieren bijzonder geschikt zijn als therapeutisch medium. Meetbare fysieke effecten zijn bijvoorbeeld verlaging van bloeddruk, hartslag en stressniveau van cliënten. Door een therapiehond in een therapiesessie te introduceren worden sneller en efficiënter resultaten bereikt. Verder was te merken dat de motivatie omhoog ging. Waar sommige mensen altijd therapie weigerden kwamen ze wel als de therapiehond er was. Daarnaast zijn er zichtbare trainingseffecten bij de revalidanten en cliënten van de somatische afdeling. Het gaat hierbij om verbetering van de functies (bijvoorbeeld van de hand) of het vergroten van de kracht. Belangrijkst is echter het vergroten van het welbevinden. Grenzen werden tijdens de therapiesessie met de therapiehond verlegd. Pijn werd ineens minder gevoeld en therapie werd langer volgehouden. Ook werden bewegingen gedaan die normaal te pijnlijk waren, maar door de aanwezigheid van de therapiehond ineens minder pijnlijk was (pijn werd vergeten). Ook was waarneembaar dat cliënten de therapie langer konden volhouden. Vooral handfunctietraining had erg positieve effecten: mensen hebben niet door dat ze al een half uur met hun aangedane hand aan het werk zijn. In een normale therapiesessie voor handfunctietraining is de spanningsboog maar 15 minuten. Langer niet: dit is frustrerend. Maar met de therapiehond is het leuk en een ongemerkte training en houden mensen het 45 minuten vol. Als we kijken naar een voorbeeld uit de praktijk, dan heeft een cliënt voor de therapiehond een houten hondenpuzzel gevuld met snoepjes. Voor deze cliënt met een beperking van de beweeglijkheid in haar rechterarm is dit een echte uitdaging. Eerst moet ze een bakje met hondensnoepjes open draaien. Dan met een pincetreep de snoepjes in de puzzel doen. Puzzel dicht doen en het bakje weer dicht schroeven. Als alles klaar is zet de cliënt de puzzel voor de therapiehond klaar en geeft haar de commando s dat ze mag beginnen. Wat heeft de cliënt op zo een moment geoefend? Het open schroeven van een jampot (kracht, coördinatie), het pakken van kleine voorwerpen (fijne (hand)motoriek) en een duidelijke uitspraak (stemoefening). Alles doet de cliënt met plezier en het gaat bijna vanzelf. Vaak hebben de cliënten niet eens door wat ze allemaal doen om het voor de hond leuk te maken. Men krijgt dan ook vaak als reactie terug dat mensen zich prettiger voelen na de training. Zichtbare effecten zijn dat de revalidanten en bewoners zich rustig, opgewekt en voldaan voelen van het oefenen. Hiernaast geven ze aan dat ze de pijn vergeten tijdens de training. Bij de cliënten van de PG-afdeling zijn de effecten veel subtieler. Het kan een glimlach met oogcontact zijn, een kort antwoord op een vraag en natuurlijk elke vorm van interactie met de hond.

56 Opmerkelijk was dat de cliënten meer zelfvertrouwen kregen. Ze deden het samen met de hond. De therapiehond lokte de cliënt uit om meer contact te gaan maken. Ook bij depressie had het werken met de therapiehond een positief effect. De cliënten hebben het idee dat ze voor de hond moeten zorgen en dat ze daardoor nuttig zijn en belangrijk. Dit gaf ze een bevredigend gevoel wat ze lang niet hebben kunnen voelen. Clienten die eerst helemaal apathisch waren kruipen uit hun schulp na een aantal sessies met de hond. Ze gaan weer contact maken. Ook gingen ze zelf weer activiteiten uitvoeren zoals proberen om een beker te pakken. Het mooiste voorbeeld is de ervaring van een cliënt die na een lange tijd weer tegen zijn vrouw kon uiten dat zij veel voor hem betekende. Deze cliënt was geheel apathisch en kon moeilijk oogcontact maken, maar keek zijn vrouw aan en vroeg zijn vrouw om bij hem te komen. Een hond stelt geen eisen over openheid of het blootgeven van emoties. Ook oordeelt een hond niet; het maakt hem niet uit wie of wat je bent. Dit zorgt ervoor dat de cliënten meer durven en zich vertrouwd voelen tijdens de therapie. Een therapiehond haalt het beste uit onze cliënten naar boven, zij hebben iets wat wij mensen met onze intelligentie, sociale vaardigheden en wetenschap niet hebben om dit contact mogelijk te maken. Kort geleden is door Actiz een filmpje gepubliceerd over dit project in hun digitale magazine E-Zin en Zorg (editie 5, kopje echte verhalen) Hierin is goed te zien wat Rivas wil bereiken met dit project: Succesvolle revalidatie door middel van therapiehond Rivas Zorggroep heeft goede ervaringen met cliënten op de revalidatieafdeling die naast hun dagelijkse activiteiten ook oefeningen doen met hulp van een speciaal daarvoor opgeleide hond. Door het succes wordt deze vorm van therapie na de zomer verder uitgebreid op verschillende locaties van Rivas. Daarnaast is enige tijd terug een artikel in het AD verschenen over dit project:

57 Gezamenlijk Orthopedisch Spreekuur Zorggroep Almere Sluit aan bij Navigator nummer III.D Eind december 2012 is het zo dat een huisarts met orthopedische achtergrond in samenwerking met een fysio/manueeltherapeut in gezondheidscentrum Prisma gedurende ruim een jaar een gezamenlijk orthopedisch spreekuur (GOS) draait. Mensen met diverse orthopedische klachten worden door de huisartsen verwezen naar dit spreekuur. De twee professionals spreken na het onderzoek samen met de patiënt een behandelvoorstel af. Zo ontstaat er een anderhalvelijnsvoorziening in gezondheidscentrum Prisma en hoeven er minder mensen doorverwezen te worden naar de tweede lijn. Door het bundelen van de kennis en expertise van de huisarts met orthopedische achtergrond en de fysio/manueeltherapeut wordt de kwaliteit van zorg vergroot, waardoor patiënten van gezondheidscentrum Prisma binnen de eerste lijn en dicht bij huis geholpen kunnen worden. Wat is de verbeterde situatie in de praktijk? Uit de resultaten van de scorelijsten van het jaar dat er gewekt is met dit orthopedisch spreekuur bleek dat 70% van de verwezen patiënten in de eerste lijn is gebleven. Dit zijn mensen die voorheen naar de tweede lijn verwezen zouden worden. Door het bundelen van de kennis en expertise van beide professionals (HA met orthopedie achtergrond en fysio/manueeltherapeut), wordt de kwaliteit van zorg vergroot. Patiënten worden binnen de eerste lijn geholpen, bewustzijn bij patiënten wordt vergroot dat kwalitatief hoogstaande zorg ook in de eerste lijn geleverd kan worden. De samenwerking met de afdeling orthopedie van het ziekenhuis is op een hoger inhoudelijk niveau gekomen en daardoor verbeterd, samenwerkingsafspraken zijn aangescherpt. Doordat de huisarts, de manueel fysiotherapeut en de patiënt kijken naar de orthopedische klachten en hierover overleggen kan er een op maat gemaakt plan voor de individuele patiënt gemaakt worden. Hierdoor hebben mensen met orthopedische klachten een

58 eigen keuze en verantwoordelijkheid door de informatie die ze krijgen tijdens het gezamenlijk orthopedisch spreekuur. Door deze voorziening dicht bij huis aan te bieden is het juist voor mensen die minder mobiel zijn gemakkelijker om aan de behandeling deel te nemen. Tevens is de relatie met het Flevoziekenhuis verbeterd en zijn afspraken weer helemaal up to date. Medisch voetcentrum Geldermalsen Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer III.D, IX.B, X.A Het gebied Geldermalsen, Culemborg, Buren en Neerijnen is een zogenaamd nieuw gebied voor Rivas Zorggroep. Hier waren echter al meer thuiszorgorganisaties. De uitdaging was dus om op te vallen door bijzondere zorg. Het Zorg Thuis team van Geldermalsen, Culemborg, Buren en Neerijnen kwam al kijkend in de hele gezondheidszorg uit bij een Medisch Voetcentrum. Ontstaan Er kwamen wat signalen van huisartsen m.b.t. voetzorg. Andere signalen waren dat clienten (m.n. met moeilijke voeten) op zoek waren naar een goede pedicure. Toevallig kwam tegelijkertijd ook een vraag vanuit een medisch pedicure die in Leerdam werkte: Kan ik niet wat bij jullie komen doen? Het idee werd geboren en een plan werd gemaakt. Het moest meer zijn dan gewoon een pedicurebeurtje: professioneel, deskundig en met extra service en dienstverlening. Aanpak Het medisch voetcentrum wordt gekenmerkt door een mensgerichte benadering en een werkwijze waar alle Planetree componenten in te herkennen zijn. Prettige omgeving: Een mooie, moderne, hygiënische ruimte. Men zit in echte pedicure stoelen waardoor de behandeling naast het voetenwerk ook heel erg ontspannend is. Het Medisch Voetcentrum heeft een eigen locatie in het centrum van Geldermalsen. Hartelijkheid en respect in de omgang: De medisch pedicure, de podoloog en de zorgregisseur/wondverpleegkundige staan allerhartelijkst in hun werk en werken vanuit een deskundig warm hart. De cliënten komen graag. Keuzevrijheid en beslisrecht: De cliënt wordt optimaal betrokken bij de behandeling. De medisch pedicure beoordeelt de voeten en werkt nauw samen met de wondverpleegkundige. Samen zijn ze aanwezig als de cliënt een behandeling krijgt. Indien nodig is daar aansluitend de podoloog om d.m.v. zooltjes e.d. de stand van de voeten te verbeteren. Een intensieve samenwerking waarbij de cliënt centraal staat en actief betrokken wordt bij zijn behandeling. De cliënt kan ook thuis behandeld worden als hij niet zelf naar het voetcentrum kan komen. De drie-eenheid gaat dan thuis langs. De ervaring leert dat cliënten graag naar het

59 voetcentrum komen want het is er gezellig en er wordt een gratis kopje koffie geserveerd. Mogelijkheden tot aanvullende zorg: Het medisch voetcentrum is niet direct een Zorg Thuis product zoals dat binnen Rivas gewoon is, maar juist een andere invalshoek om cliënten mensgericht te helpen. Meer gebruikelijk is dat vanuit persoonlijke verzorging een uitbreiding naar andere soorten zorg ontstaat. In dit geval begint de zorg bij voetzorg en krijgt deze meestal vervolg naar andere Zorg Thuis producten. Soms beperkt zich dat tot alleen controlebezoeken van de wondverpleegkundige voor controle wond, zalven, verbandmiddelen, enz, soms wordt doorverwezen naar reguliere zorg. Het medisch voetcentrum is bijzonder omdat er een intensieve samenwerking is tussen de medisch pedicure, de wondverpleegkundige en de podoloog. Zij vormen een natuurlijke zorgketen in de zorg voor moeilijke voeten. Veelal komt het 1 e consult via de huisarts die dit initiatief van harte ondersteunt. Ook kan iedereen gebruikmaken van het inloopspreekuur. Advies of een kleine behandeling kan direct, voor de uitgebreide ketenbehandeling wordt een afspraak gemaakt. Het Medisch Voetcentrum in Geldermalsen is zo succesvol dat ook in Culemborg een medisch voetcentrum spreekuur is gerealiseerd, in een behandelkamer van de schoenenwinkel van de plaatselijke podoloog. Effect Het medisch voetcentrum is gestart in oktober 2011 en heeft nu (eind 2012) al 262 cliënten in behandeling. Het medisch voetcentrum zorgt er ook voor dat de hoeveelheid Zorg Thuis cliënten groeit en dat Rivas een stevige positie in dit nieuwe gebied heeft gekregen. Na ongeveer ¾ jaar is het medisch voetcentrum bezocht door een extern auditeur van Stipezo. Het volgende werd gerapporteerd: Beoordeling De brancheorganisatie voor medisch pedicures, Stipezo, heeft onlangs een controle uitgevoerd bij het Medisch Voetcentrum. De uitkomst is erg positief en er was extra lof over de samenwerking tussen de verschillende disciplines. Het voetcentrum voldeed aan criteria die worden gesteld aan hygiëne, werkprocessen, materialen en klantvriendelijkheid. De ontwikkeling van het medisch voetcentrum is een voorbeeld van positiviteit voor elke betrokkene. De organisatie draait meer productie de medewerkers ontlenen heel veel plezierig werken voor de cliënten behoren pijnlijke voeten tot het verleden.

60 4 - Gezond eten, drinken en bewegen -Zorggroep Almere- Checklist Maaltijdverbetering Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer II.B, II.I, V.A, V.B, V.C De Checklist Maaltijdverbetering is in te zetten om de diverse componenten rondom de maaltijd te waarderen en indien noodzakelijk direct te zien hoe en waar aanvullende hulp en verbetering te halen is. De checklist is door alle locaties van Rivas Zorggroep te gebruiken. Aanleiding Bij herhaalde metingen in en rond de CQ-index wordt aan het slot van de meting nog een open categorie aangereikt. Hierin wordt gevraagd wat eventueel nog voor verbetering vatbaar is. Steevast komen hier een aantal punten uit die nogal generiek van aard zijn. Eén van de 2 opmerkingen was altijd De kwaliteit van het eten, een opmerking van een a-specifiek karakter. Veel van de klachten, wensen of aanmerkingen over voeding blijken bij doorvragen van zeer uiteenlopende aard. Als er 10 personen een opmerking over het eten hebben, hoeven deze opmerkingen zelfs helemaal niet in verband met elkaar te staan, terwijl de indruk wel kan bestaan. De één houdt niet zo van macaroni terwijl de ander de aankleding ongezellig vindt en een derde vindt beetgare bloemkool nog rauw. De gemeenschappelijke noemer voor alle klagers is dat het eten niet goed is, maar de oplossingsrichting is geenszins gemeenschappelijk. De klacht van de een oplossen, levert voor de twee anderen niets op. Aanpak Om wel een instrument te hebben zodat wensen/klachten over het eten aangepakt kunnen worden, is in een werkgroep met leden van de CCR, dieetdeskundigheid, zorgpersoneel en met veel inbreng van Rivas Hotelservice een lijst opgesteld zodat a-specifieke klachten over het eten toch specifiek gemaakt kunnen worden ten behoeve van een oplossing. De gedachte achter de checklist is dan ook om bij klachten over het eten met deze lijst in de hand, indien gewenst met ondersteuning van de Teamleiders Hotelservice, een nadere

61 analyse te maken van de klacht of het klachtenpatroon en vervolgens met de Regiomanager en lokale Cliëntenraad een afspraak te maken over specifieke en gerichte oplossingen. De checklist is besproken in het Hotelservice-overleg en de teamleiders staan open voor alle vragen en aanbevelingen. De checklist is verspreid onder de zorgcollega s en indien nodig kan men hem gebruiken. Er is een aparte checklist ontworpen voor het Beatrixziekenhuis. Beide checklisten zijn ook bekeken en akkoord bevonden door de Cliëntenraad. Eindelijk is getracht om een zo persoonlijk en specifiek gevoel als maaltijdbeleving inzichtelijk te maken. En verbeterpunten direct te onderkennen met een mogelijk hulpmiddel ernaast. Het hulpmiddel kan persoonlijk of als groep/wooneenheid worden opgepakt. De waarde van zelf koken. Inherent aan behandeling is gezonde voeding. Sinds enkele maanden is CPH met een pilot gestart. Cliënten mogen eenmaal per week zelf koken in een ander gebouw op het terrein. De therapeutische waarde is zeker aanwezig: samen boodschappen doen, met budget rondkomen, kijken naar gezondheid van producten, samen koken, samen problemen oplossen, samen eten, samen hele andere gesprekken voeren, samen opruimen. "Het is oer gezellig en zeer waardevol". -Centra voor Psychisch Herstel- Verwenzorg op culinair gebied Sevagram Sluit aan bij Navigator nummer II.B, II.I, V.A, V.B, VII.B, VII.C In zorgcentrum Langedael te Vaals is er speciaal aandacht voor verwenzorg op culinair gebied. De cliënten en de senioren uit de wijk kunnen maandelijks deelnemen aan een themagebonden culinaire verwennerij. Uitgesproken tevredenheid en een onvergetelijke indruk wordt achtergelaten door deze bijzondere activiteiten. De optimale samenwerking tussen koks, activiteitenbegeleiders, vrijwilligers en plaatselijke verenigingen zorgt voor een compleet en optimaal aangeboden thema waarin elke keer weer vermaak, genot, plezier en een passende gezonde maaltijd wordt aangeboden. De cliënten en familieleden spreken niet alleen over de smaakvolle gerechten, maar ook over de goede en optimale samenwerking om tot een mooi, onvergetelijk en tijdvullend programma te komen. Beginsituatie De Gasterie, een eigentijds restaurant met dito bediening en diners binnen Langedael, biedt de gasten een enorme meerwaarde op culinair gebied.

62 De gastvrouw, kok en activiteitenbegeleid(st)er informeren dagelijks naar de wensen en behoeften en spelen hier zo veel mogelijk direct op in. Ook zijn ze unaniem ontvankelijk voor de speciale wensen met betrekking tot de speciale streekgerechten en de daarbij passende activiteiten. Immers, ondanks de tevredenheid over het dagelijks aangeboden keuzemenu bleek dat er wensen waren voor bijzondere gerechten. Daarnaast bemerkte de activiteitenbegeleiding dat cliënten weinig animo hadden voor het reguliere activiteitenaanbod. Vermoedelijk komt dit door de stijging van de gemiddelde leeftijd bij opname en de veranderende interesse in activiteiten. Aanpak Per half jaar wordt een culinair verwenzorg programma gemaakt waarin minimaal 1 dag per maand via een speciaal thema verschillende gerechten aangeboden worden in een aangepaste omgeving en dito sfeer. Hierbij staan welzijn en culinair naast elkaar. Ideeën en wensen van de cliënten staan hierin centraal en het verschil wordt gemaakt door de uitwerking via het speciale thema en de wijze waarop dit wordt aangeboden in het culinair verwenzorgprogramma. Voorbereidingsfase in stappenplan: 1. Inventariseren door initiatiefgroep van cliëntwensen inzake speciale gerechten. 2. Creatieve out of the box ideeën verzamelen en toetsen bij enkele cliënten/ medewerkers op waarde en effect. 3. Overleg met management over datum, tijd en mogelijkheden rondom personeelsbezetting, huisregels en wettelijke HACCP-regels. 4. Initiatiefgroep creëert overlegmomenten om de gewenste activiteit in het draaiboek op te nemen en te presenteren aan personeel en vrijwilligers die een ondersteunende rol vervullen. 5. Goede taakverdeling in de initiatiefgroep. Elk lid heeft zijn verantwoordelijkheden en taken. 6. Uitvoering. 7. Evaluatie per maandelijkse activiteit bij cliënten, familie, gasten, vrijwilligers en medewerkers. Mondelinge evaluatie door navraag bij alle betrokkenen. Eerste culinair verwenzorgprogramma, periode najaar 2012 en voorjaar Fancy fair werd georganiseerd als aftrap voor het culinair verwenzorgprogramma. Een verwenzorgstand waarin het idee geïntroduceerd werd bij de cliënten en omwonenden. Iedere voorbijganger bij de stand werd gevraagd wat voor hem/haar een ontbijt, diner en avondmaaltijd bijzonder maakt. En meteen ook de vraag: Wat staat er voor u het liefst op het menu tijdens het kerstdiner? Bij deze verwenzorgstand werden wafels met warme kersen met slagroom en chocolade verkocht. Ook handgemaakte kunstwerken van de eigen handwerkgroep/ groepsopvang en bloemschikgroep werden te koop aangeboden. Door live muziek en het rad van fortuin trok de verwenzorgstand veel publiek en kreeg dit nieuwe initiatief veel positieve aandacht. 2. Mosselavond in een passende sfeer. Aankleding van de ruimte met o.a. visnetten en passende tafeldecoraties, personeel in klederdracht en een zangkoor dat vissersliederen zingt. 3. Sinterklaasontbijt. Mooie gedekte tafels vol surprises en met het gewenste ontbijt vol lekkere producten zorgden voor een bijzonder ontbijt.

63 4. Avondmaaltijd met zorgvuldig gekozen streekproducten. Herkenbare boerenbuffetgerechten uit de tijd van vroeger. De plaatselijke toneelvereniging verzorgde de bediening en een passend toneelstuk waarbij oude tijden volop herleefden. 5. Stijlvol dineren tijdens het kerstdiner, met pianomuziek en een zelf samengestelde menukaart. Geen gewoon Gasteriemoment, maar een diner met de nadruk op bijzonder stijlvol dineren, dat precies past bij de Vaalse cultuur. 6. Verwenzorgmiddag voor de heren. Borrelmiddag met knabbels, verschillende soorten pils, jonge jenever, boeren jongens inclusief ook de mogelijkheid tot kaarten/darten/biljarten in t trefpunt Begane Grond (BG). En voor de dames eveneens een verwenzorgmiddag: naast pedicure/manicure, kapper en massage een lekkere cocktail in een heerlijk ontspannende relaxstoel. 7. Carnaval. Een carnavalszitting als vanouds en na afloop naar de frituur voor een lekkere friet met zuurvlees en een pilsje. Effect Het initiatief heeft veel positieve reacties ontvangen, zowel van bewoners, medewerkers, vrijwilligers als van familie. De cliënten ervaren een extra verwennerij op culinair en op amusementsgebied. Daarbij heeft iedere cliënt de vrije keuze om hieraan mee te doen. Slechts een enkeling is niet van de partij. Doordat er veel binnenshuis over verteld wordt, wordt het deelnemersaantal per keer verhoogd. Het sociaal netwerk en de onderlinge contacten verhogen eveneens. Ook niet onbelangrijk: de samenwerking tussen de verschillende disciplines in huis is aanzienlijk verbeterd. Dit initiatief speelt positief in op een veranderende klantwens met betrekking tot activiteiten en op een veelzijdige samenwerking tussen medewerkers, vrijwilligers en gemeenschap (buurtverenigingen). Door samen te bedenken, door samen te organiseren, door samen uit te voeren en samen te evalueren is een waardevolle samenwerking ontstaan waarin iedereen een belangrijk en niet te missen aandeel heeft. Het belangrijkste aandeel is de cliënt die een positieve herinnering overhoudt aan dit maandelijks culinair verwenzorgaanbod.

64 -Fatima Zorg- Voedingsdienst Lingesteyn Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer II.E, V.A, X.A, X.B De voedingsdienst van verpleeghuis Lingesteyn bereidt meer dan 40 avonden per jaar speciale diners voor verschillende doelgroepen, zowel intern als extern georiënteerd. Aanleiding Voorheen was er een zeer beperkte, intern gerichte voedingsdienst. Na een stevige brainstorm en nadat er een wisseling van medewerkers plaats had gevonden is er besloten actiever te gaan werken, meer cliëntgericht en ook extern georiënteerd. Aanpak 10 jaar geleden is gestart met uit eten in eigen huis. Bewoners kunnen maandelijks in een stijlvol ingericht restaurant op de eigen locatie met hun familie/vrienden genieten van een viergangen menu met alles erop en eraan. 5 jaar geleden heeft voedingsdienst Lingesteyn het voortouw genomen om in Lingesteyn arrangementen aan te bieden op verzoek van bewoners en familie. Hierin wordt met de bewoner/familie en de kok maatwerk geleverd. Oude familietradities worden op deze manier hersteld. Een voorbeeld: familie was gewend om 1 keer per jaar met elkaar pannenkoeken te eten. Dat wordt dan georganiseerd. 3 jaar geleden heeft voedingsdienst Lingesteyn het voortouw genomen om in de regio s diners te gaan verzorgen voor bewoners en familie. Rivas locaties de Merlinge, Vijverhof en de Laakse hof maken hier regelmatig gebruik van. Afgelopen jaar is er een open eettafel voor de wijk georganiseerd. Maandelijks maken hier meer dan 20 personen uit de wijk gebruik van. Op deze manier komen de wijkbewoners en de bewoners van Lingesteyn met elkaar in contact. Afgelopen jaar is er regelmatig een lokaal biologisch buffet aangeboden. Hierin worden streekgerechten en biologische producten verwerkt. Planetree componenten Dit initiatief omvat de volgende Planetree componenten: Component 4 gezond eten, drinken en bewegen Component 7 architectuur en interieur leveren bijdrage aan gezondheid en heling Component 8 vrienden, familie en gemeenschap spelen een positieve rol

65 Effecten Bewoners en collega s geven hoog op over de diversiteit van de keuken en de kwaliteit. Dit blijkt ook uit de goede score voor eten & drinken binnen Gastvrije zorg met sterren en bij de CQ-index. Door nu ook de wijk binnen te halen (en met succes) worden bewoners en externen aan elkaar gekoppeld met bijzondere contacten als gevolg. Bijzonder is dat het niet bij die ene actie van 10 jaar geleden is gebleven, maar ieder jaar weer gezocht wordt om als voedingsdienst een duidelijke steen bij te dragen aan meerdere Planetree waarden. -Spaarneziekenhuis- Afdelingsrestaurant Cardiologie Flevoziekenhuis Sluit aan bij Navigator nummer V.A, V.B & V.C Het Flevoziekenhuis heeft sinds 2012 een restaurant en loungeruimte voor patiënten op de verpleegafdeling cardiologie, waar maaltijden worden geserveerd, maar ook bezoek ontvangen kan worden. Dit is een initiatief van het afdelingsteam, dat het heeft gedurfd om ruimtes op te offeren voor een hele andere aanpak van maaltijdvoorziening en verblijfruimte voor patiënten. Het is uitgevoerd in samenwerking met het facilitair zorgbedrijf, dat o.a. hierbij aansloot met een speciaal ontwikkelde beroepsopleiding voor voedingsmedewerkers. Wat was de reden voor dit initiatief? De verpleegafdeling had een kleine verblijfsruimte, waar patiënten met een rolstoel moeilijk toegang toe hadden. Patiënten en bezoek moesten noodgedwongen op de patientenkamer blijven of naar andere zitruimtes in het ziekenhuis uitwijken. Daarom werd een plan gemaakt voor het verbouwen van de afdeling om een restaurant ambiance mogelijk te maken. Begin 2012 werd het restaurant gerealiseerd waar patiënten de hele dag gebruik kunnen maken van de faciliteiten. Tijdens de maaltijdmomenten

66 worden de tafels gedekt en serveren servicemedewerkers de maaltijd. Gedurende de hele dag is er luxe koffie en thee beschikbaar, ook voor bezoekers. Wat is de verbeterde situatie in de praktijk? Het Flevoziekenhuis hanteert de Planetree-filosofie; de best mogelijke mensgerichte zorg in een prettige omgeving. Dit is op de geheel vernieuwde verpleegafdeling Cardiologie duidelijk terug te vinden. Er is een sfeervol afdelingsrestaurant in het hart van de verpleegafdeling, waar patiënten ontbijt, lunch en diner geserveerd krijgen. Het restaurant heeft een gezellige koffiehoek, computertafel en loungegedeelte, waar ook het bezoek van harte welkom is. Voor patiënten die niet hun bed kunnen verlaten, komen speciaal getrainde gastvrouwen en voedingservicemedewerkers met meals on wheels naar de patiëntenkamers. Daar kunnen patiënten zelf kiezen uit een gevarieerd aanbod die op een gastvrije en persoonlijke manier worden geserveerd. Het restaurant is het hart van de afdeling geworden. Daarnaast hebben erg zieke patiënten minder overlast van bezoek van medepatiënten. -Rivas Zorggroep-

67 Commissie Smakelijk eten locatie de Markt Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer II.E, II.I, V.A, V.B, V.C De commissie Smakelijk Eten is opgestart in samenwerking van de teamleider Hotelservices met 3 bewoners, een medewerker Catering en een afgevaardigde uit de cliëntenraad. Deze commissie heeft op frequente basis overleg over alle aspecten die te maken hebben met Smakelijk Eten, een belangrijke component binnen Planetree (Component 4: gezond eten, drinken en bewegen). Eten is van vitaal belang om gezond te blijven of te worden. Bovendien is het een prettige, vaak ook sociale bezigheid: familie en vrienden kunnen aanschuiven aan de sfeervol gedekte tafel. Tijd speelt geen rol en er zijn geen storende activiteiten tijdens de maaltijd. Maaltijden zijn belangrijke momenten van de dag en dat verdient aandacht. Dan is eten niet alleen voedsel, maar ook: genieten. Cliënten zijn vrij om te kiezen wat, waar, wanneer en met wie ze eten. Het volgen danwel afwijken van een dieet is een zaak tussen cliënt en behandelaar. Bij de CQ-meting van de CQ-Index is op het onderdeel voeding een score behaald die Rivasbreed voor verbetering vatbaar is. Over de breedte van de organisatie lijkt een totaalverbetering van de score dan ook mogelijk als Rivas voornamelijk op het aspect voeding beter presteert. Prettig gezelschap, een goed gedekte tafel en vooral meebeslissen en krijgen wat je verwacht (of zelfs nog meer) naast het, waar mogelijk, actief betrokken zijn bij alle facetten rond de maaltijd maken een totaalbeleving van het eten. De totaalbeleving gaat voor de deelaspecten maar elk deelaspect kan de totaalbeleving van positief naar negatief doen kantelen. De commissie De bewoners werd na afloop van de maaltijd gevraagd of het had gesmaakt. Dit gaven ze vaak ook zelf aan. Op dat moment werd er vaak positief gereageerd. Dat kwam niet overeen met de uitkomsten uit de CQ-metingen. Door het in het leven roepen van de commissie werd beoogd een verbeterplan te kunnen opstellen voor Smakelijk eten op de Markt. Welke punten zijn besproken? - De maaltijden (broodmaaltijden, diner, tussendoortjes) - De menucyclus - Serveerwijze (buffet, Meals on Wheels en Broodbuffetwagen) - Tafelsetting en indeling - Ambiance (restaurant en op het appartement) - Beïnvloedende factoren (Medicatie, ziektebeeld) - Eisen of wensen? Hoe gaan we daar mee om. (rol zorg/familie/diëtetiek??) - Verbeterpunten en opzetten actieplan Frequentie De commissie komt 1x per kwartaal bij elkaar. Aan het einde van de cyclus van het kwartaal en bij de start van de nieuwe cyclus. Resultaat Enkele concrete zaken zijn opgepakt ter verbetering. Er is begrip ontstaan voor elkaar en het overleg wordt zeer gewaardeerd.

68 Gezamenlijk en met input van alle betrokkenen is men continu en structureel op zoek gegaan naar meer dan een gewoon antwoord. Dus geen genoegen nemen met lekker of niet lekker maar weten wát dan precies wel of niet lekker of goed was. Aan het einde van iedere bijeenkomst wordt een verbeterplan opgesteld. Op deze manier, met input van alle betrokkenen, kunnen concreet en direct verbeteringen zichtbaar gemaakt en geïmplementeerd worden. Succesvol samen afvallen met -Flevoziekenhuis- Eetgenoten Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer V.B, X.B Het idee voor Eetgenoten is geboren in Rivas verpleeghuis Tiendwaert te Hardinxveld- Giessendam en daar ook voor het eerst toegepast. In de planning en inzet van personeel in het verpleeghuis ligt het accent op de bezetting tussen 7.30 en uur. Daardoor is er een verlaagde avondbezetting. Evengoed is er een werkpiek in de avond door de maaltijd en moet er voor worden gezorgd dat iedereen tijdig en goed verzorgd naar bed wordt geholpen. Hierdoor werden de zorgmedewerkers zwaar belast en kwam de kwaliteit van zorg en veiligheid van de bewoners in het gedrang. Verveling in de avonduren was aan de orde, doordat er geen tijd was voor persoonlijke aandacht voor de bewoners en weinig mogelijkheden voor invulling van de avond. Bewoners gingen daardoor vroeg naar bed. Wat houdt het initiatief in? Per huiskamer wordt rond de avondmaaltijd (+/- van tot uur) een eetgenoot ingezet voor begeleiding van bewoners rondom de maaltijd en de avondactiviteit. Hiervoor worden voornamelijk scholieren en studenten ingezet. Zo kan tegen relatief lage arbeidskosten een belangrijke meerwaarde worden gecreëerd voor zowel de medewerkers als de bewoners. Wat is hiervan te merken in de praktijk?

69 De bewoners krijgen tijdens de maaltijd de aandacht die ze verdienen, er is altijd toezicht op de huiskamer wat ten goede komt aan de veiligheid van de bewoner. Er is meer rust op de huiskamer. Bewoners kunnen worden betrokken bij de voorbereidingen en opruimen van de maaltijd en na afloop is er persoonlijke aandacht voor de bewoner. Er is tijd voor een kopje koffie, een spelletje etc. Dit geeft een zinvolle besteding van de avonduren. Bewoners kunnen in alle rust naar bed worden geholpen. De enorme meerwaarde die het geeft in het dagelijks welbevinden en de veiligheid van de bewoners alsmede het werkplezier van de medewerkers van het verpleeghuis is opvallend. Inmiddels is het idee zeer succesvol gebleken en Rivasbreed doorgevoerd in alle verpleeghuizen. Dit is mede mogelijk geworden door de toekenning van SLZ gelden (Stimuleringsmiddelen Langdurige Zorg). Zorgmedewerkers worden ontlast en kunnen rustig hun werk doen. Heel belangrijk is dat de veiligheid van bewoners meer is gewaarborgd doordat er altijd toezicht is in de huiskamer. Ook familie hecht daar veel waarde aan. Bewoners voelen zich prettiger in een rustige omgeving en er is meer ruimte voor een zinvolle avondbesteding. Het idee heeft ook nevenvoordelen zoals dat veel jonge mensen op deze manier in aanraking komen met de zorg voor ouderen. Dit kan een verbetering opleveren van het imago van de zorg onder jongeren. Eetgenoten zijn wellicht onze zorgmedewerkers van de toekomst! Vanuit Planetree gezien geeft het een toegevoegde waarde bij de volgende componenten: 1. Menselijke interactie en liefdevolle bejegening 2. Uitstekende behandeling en zorg 3. Gezond eten, drinken en bewegen 4. Tevreden cliënten 5. Tevreden en gemotiveerde medewerkers 6. Gezonde financiële resultaten 7. Goede marktspositie en relaties met belanghebbenden

70 -Rivas Zorggroep- Bewegen naar duurzaam herstel Centra voor Psychisch Herstel Sluit aan bij Navigator nummers II.B, III.A, VII.A CPH werkt op drie sporen: therapie, leefstijl en thuissituatie. In het jaar 2012 hebben de Centra voor Psychisch Herstel "leefstijl" een extra accent gegeven. Behandeling en gezonde leefstijl zijn niet los te zien van elkaar als je kijkt naar de duurzaamheid van het herstel. Afgelopen jaar hebben de CPH leefstijl geïntegreerd in de behandeling. Wat was de aanleiding voor dit initiatief? A. Aspecten van leefstijl kwamen aan bod in de individuele gesprekken, maar hier lag niet het accent op. Basis van de actie is: a. een onderzoek "Yes we can change our lifestyle" door Kim Kreté en Matia Derks; b. Planetree focusgroepen; en c. Maaltijdtevredenheidsonderzoek GGZOB Ad a. In 2010 hebben 2 HBO studenten een onderzoek gedaan binnen het CPH Rosmalen naar het effect van verandering van leefstijl. Naast literatuuronderzoek hebben zij medewerkers, cliënten en cliënten in de nazorg geïnterviewd, dat heeft geleid tot aanbevelingen en de volgende conclusies: focus tijdens behandeling op leefstijl is noodzaak, omdat dit een onderdeel is van het probleem. Het thuissysteem speelt een belangrijke rol om tot verandering en verankering van leefstijl te komen. Ad b. In 2011 zijn verbeterpunten vanuit de Planetree focusgroepen geformuleerd: Cliënten met time out opname vervelen zich; missen aanbod op het gebied van leefstijl; Maaltijden zijn niet naar wens qua bereiding en qua temperatuur; Scholing medewerkers voor voedingsadvies; onvoldoende ruimte voor fitness en diversiteit activiteiten. Ad c. Er is een maaltijdtevredenheid onderzoek gehouden in % van de cliënten geeft aan dat de maaltijden er niet altijd smakelijk uitzien. 25% vindt de groenten niet lekker, 44% te gaar en 16% het vlees niet. Gemiddelde waardering van de warme maaltijden is 6.6.

71 De centrale keuken zal er aandacht aan besteden. CPH neemt als verbeterpunten: Meer keuzemogelijkheden te geven m.b.t. de maaltijden; Gezondere producten aan te bieden met als gevolg bewustwording van effect van gezonde voeding op algeheel welbevinden; Cliënten meer zelf de regie te laten nemen m.b.t. voeding en koken. B. In 2011 hebben de CPH als verbeterpunt bewegingstherapie toegevoegd aan het behandelprogramma voor cliënten die vanwege fysieke klachten niet in staat waren deel te nemen aan Running Therapie of Nordic Walking. C. Checklist leefstijl wordt ingevuld in de eerste week van opname. Hoe is het aangepakt? In 2012 is: - Door de medewerkers de module leefstijl ontwikkeld die tevens gericht is op de thuissituatie en geïmplementeerd. Cliënten worden vanuit het behandelplan geïndiceerd. - De checklist leefstijl wordt digitaal ingevuld door cliënten voordat de intake plaatsvindt. Cliënt geeft aan welke punten hij/zij wil veranderen en wat hij/zij hiervoor nodig heeft. - Het conceptbehandelplan wordt opgemaakt door behandelaar en cliënt waarin wenselijke veranderingen met betrekking tot leefstijl staan geformuleerd. Het behandelplan wordt besproken met de naaste in de thuissituatie en zo nodig aangescherpt. - Dagrooster is aangepast: van uur bewegen voor alle cliënten. Het is een integraal onderdeel van het opnameprogramma. - Fitnessmogelijkheden: fitnessruimte is 4 avonden per week beschikbaar. - 1 x per 3 weken een cultuurhistorische wandeling op het terrein begeleid door een vrijwilliger. - Module Body & Mind vanuit de Psycho Motorische Therapie(PMT) is opgestart in september met als doel dat cliënten met ernstige stressklachten weer voeling krijgen met het eigen lichaam en de betekenis van depressie, angst en stress herkennen. Oefeningen zijn bedoeld om nieuwe vitaliteit te ontplooien, contact te vergroten en plezier te beleven zonder overbelast te raken. - Er is een maaltijdtevredenheid onderzoek geweest. - Er is een enquête gehouden onder cliënten met betrekking tot wensen zelf te gaan koken, behoefte aan ondersteuning en wens met betrekking tot fresh & fair producten. Een werkgroepje, 3 cliënten en een medewerker, hebben plan "zelf koken" uitgewerkt, o Pilot is gestart met ondersteuning van CPH. Op het terrein is ruimte met keuken beschikbaar gesteld. - In september is een pilot gestart. Cliënten koken 1 à 2 x per week voor cliënten. - Eén gedragstherapeutisch werker is tevens voedingsdeskundige en kan advies geven over behandeling van cliënten met eetproblemen. Wat is de verbeterde situatie in de praktijk? Leefstijl: bewegen, aandacht voor voeding is een integraal onderdeel van de behandeling. Het wordt tijdens de opname in praktijk gebracht, is gericht op de thuissituatie en een naaste (familielid of vertrouwd persoon) wordt erbij betrokken. Leefstijlmodule is

72 geïmplementeerd evenals de module Body&Mind. Er is meer aandacht voor voeding, clienten hebben de mogelijkheid zelf te koken. Cliënten ervaren dat voeding, bewegen en "natuur" hun welbevinden ten goede komt. Quotes van cliënten over het koken: - Koken is leuk, is therapie, creëert gezelligheid en sfeer - Samenwerken, leren over voeding en recepten uitwisselen is leerzaam - Fijn om voor meerdere mensen te koken en waardering te krijgen als je lekker kookt Quotes van cliënten over bewegen: - Ik heb aan den lijve ondervonden dat naast de behandeling bewegen zo goed voelt. - Ik ben gaan rennen met mijn burn-out klachten, luisterend naar mijn lijf. Door te lopen en te kijken in de natuur kwam ik weer tot rust. - Ook het pad waarop ik loop wordt weer groen en bloemen gaan weer bloeien. Dat is het mooie van de natuur, je kunt er van alles maar hoeft niets en om dat zo dicht bij de deur te hebben is geweldig. Leefstijl is een integraal onderdeel geworden van het opnameprogramma. De verschillende facetten van leefstijl: bewegen, voeding en bewustwording stress (body & mind) zijn samengebracht en als totaalplaatje opgenomen in het opnameprogramma. Medewerkers hebben de modules leefstijl en body & mind ontwikkeld en geïmplementeerd. Zij ondersteunen, enthousiasmeren en motiveren cliënten m.b.t. beweging, voeding en betrekken het systeem hierbij in een vroeg stadium van de behandeling. Het is een samenwerking van cliënten, medewerkers èn systeem.

73 -Fatima Zorg- Zwemmen met demente bewoners Verpleeghuis Leythenrode (Rijnland Zorggroep) Sluit aan bij Navigator nummer II.B, VII.A, VII.B, VII.C Samen met familie en vrijwilligers is het initiatief tot stand gekomen om te gaan zwemmen met demente bewoners in het reguliere zwembad in het dorp. De bewoners hadden voorheen alleen beweging op de afdeling en in de tuin. Verschillende leefverhalen gaven aan dat de bewoner graag ging zwemmen. Aanpak Het team van Leythenrode heeft contacten gemaakt met het lokale zwembad, met de familie en dit vervolgens in het multidisciplinair overleg besproken. Vrijwilligers zijn gemotiveerd en vervoer is geregeld, zwemincontinentiemateriaal is geregeld en vanaf toen was het mogelijk om elke week op dinsdagochtend met 4 bewoners te zwemmen. Effect Bewoners zijn opgetogen als zij terugkomen, zijn soepeler en blijer. Familielid: Heerlijk dat mijn moeder kan zwemmen en ik mee kan. Een bewoner: Is het al dinsdag vandaag? Het team is volhoudend is geweest, en heeft hierdoor deze zwemochtend gerealiseerd. De bewoners zijn blij en er is meer beweging in hun leven gekomen. De kwaliteit van leven voor de bewoner is verbeterd en het zelfvertrouwen van het team is vergroot, omdat het uitdagende plan gerealiseerd is.

74 -Spaarneziekenhuis- Burendag - S&L Zorg Sluit aan bij Navigator nummer II.K, VII.B, VII.C Deze foto s zijn gemaakt op de burendag van 2012 op een woning van S&L zorg te Roosendaal. De oud Hollandse spelletjesdag was mede georganiseerd door de cliënten. De bewoners konden ringgooien, sjoelen, koekhappen, spijkerpoepen, kegelen, blik gooien, touwtrekken en op de foto voor een achtergrond van een zonnig strand met een Zeeuwse muts op. Natuurlijk waren er ook pannenkoeken en poffertjes. Eén van de bewoners had scorekaarten gemaakt, dus er werd echt om de punten gestreden.

75 Heliolympics: Samen een gouden belevenis! Heliomare Sluit aan bij Navigator nummer II.K, VII.C, X.A, X.B Van 17 tot en met 27 september 2012 stond Noord-Holland in het teken van sporten, acceptatie, integratie, grenzen verleggen, gezelligheid en teamspirit! Tijdens de Heliolympics kregen 3000 kinderen, jongeren en volwassenen met een beperking de kans om kosteloos diverse sporten te ontdekken. Bij meerdere activiteiten gaven Paralympische sporters clinics. Ambassadeurs, waaronder Louis van Gaal en Peter Heerschop, zorgden voor landelijke bekendheid. Prinses Margriet opende de Heliolympics Heliolympics is een initiatief van de afdeling Sport van Heliomare. Heliomare is een instelling die ondersteuning biedt aan mensen met een beperking op het gebied van revalidatie, onderwijs, wonen, dagbesteding, arbeidsintegratie en sport. Het idee is ontstaan vanuit verbazing dat er weinig (media)aandacht was voor de topprestaties die sporters tijdens de Paralympische Spelen van 2008 hebben geleverd-> meer aandacht en begrip voor aangepast sporten. Sport verbroedert, geeft energie en zorgt voor een positief zelfbeeld. De Heliolympics heeft er voor gezorgd dat mensen (cliënt, medewerker en maatschappij) ervaren wat er mogelijk is met een beperking. De organisatie en het succes van het evenement heeft een zichtbaar effect gehad op de onderlinge samenwerking tussen meer dan 40 locaties van Heliomare en de betrokkenheid van bedrijfsleven en maatschappij. Er hebben meer dan 80 artikelen over de Heliolympics in de (regionale) kranten gestaan en zes TV programma s hebben er aandacht aan besteed.

76 Hoe is het aangepakt? Medewerkers Sport van Heliomare zijn dagelijks bezig om cliënten en patiënten weer deel te laten nemen aan de maatschappij door middel van bewegen en sport en als ondersteuning tijdens de revalidatie. Het idee om een sportevenement te organiseren is klein begonnen, maar door enthousiasme van collega s, ambassadeurs en sponsors is dit uitgegroeid tot een project van de hele organisatie. Daarbij was het doel om zo veel mogelijk mensen met een beperking de gelegenheid te geven diverse sporten te ontdekken en zo de kwaliteit van leven op lange termijn te verbeteren. Uiteindelijk hebben 2500 deelnemers aan de activiteiten meegedaan en waren er 600 vrijwilligers actief. De gehele organisatie van de Heliolympics was in handen van medewerkers van de organisatie. Deelnemers konden tien dagen lang meedoen aan 18 verschillende sportactiviteiten, waaronder roeien, zwemmen, duiken, atletiek, twee sportdagen voor 1000 leerlingen speciaal onderwijs, boccia, boogschieten, rolstoeltennis, - basketbal, -hockey, tafeltennis en zitvolleybal. Wat was het effect van het initiatief? De Heliolympics heeft gezorgd dat mensen hebben ervaren wat er allemaal nog mogelijk is met een beperking. Voor iedereen is er een sport/activiteit die bij hem/haar past. Er hebben zich al diverse deelnemers aangemeld bij een sportclub. Enkele reacties: Collega s: Dit evenement heeft Heliomare in totaliteit zeer positief onder de aandacht gebracht bij een breed publiek. Ik ben door vele mensen benaderd die hun waardering uitspraken over de organisatie en de aanpak. Vrijwilliger: Ben nog onder de indruk en weer met beide beentjes op de grond. Deelnemer: Zoveel puur plezier beleefd, dit is waar het om gaat in het leven. Dit was een dag met een gouden randje. De Heliolympics werd gedragen door de hele organisatie. Medewerkers van de verschillende bedrijfsonderdelen waren betrokken bij de organisatie en de uitvoering. Door de gezamenlijke gedrevenheid, passie en vastberadenheid hebben zij een klein idee weten om te vormen tot een groot evenement waar de medemens centraal staat. Daarnaast is er meer cohesie ontstaan bij de medewerkers van Heliomare. Er is meer begrip voor elkaar en elkaars werk. Mediahoogtepunten: 80 artikelen in (regionale) kranten Totale oplage: Advertentiewaarde: ,70 7 artikelen in magazines en tijdschriften Totale oplage: Advertentiewaarde: 4.029,00 Aandacht in drie landelijke (NOS, Hart van Nederland en Blauw Bloed) en 2 regionale (RTV NH en AT5 020) tv programma s Bereik: Minstens accounts bereikte onze Tweet over de opening door HKH Prinses Margriet. Minstens mensen bereikt via diverse mediakanalen.

77 Dat een zorginstelling zo n groot sportevenement kan organiseren is vooral te danken aan de passie, de focus, de samenwerking en de professionaliteit van de medewerkers. Zij hebben laten zien dat heel erg veel mogelijk is. Dit is ook de boodschap aan de deelnemers van de Heliolympics. Niemand aan de zijlijn! Dit gevoel leeft nog steeds onder de medewerkers en de deelnemers. Door veel aandacht in de media is sporten met een beperking een tijd lang in het regionale nieuws geweest. Na de Heliolympics zijn er meerdere sportieve initiatieven gestart om dit langdurig op de kaart te zetten. Een voorbeeld is The Handbike Battle, waar Heliomare een van de initiatiefnemers van is ( en -Fatima Zorg- Beweegcontainers Fatima Zorg Sluit aan bij Navigator nummer VII.A, VII.B & VII.C Een beweegcontainer is een container gevuld met allerlei verschillende beweegmaterialen. De container kan geleend worden door woningen en dagbestedingsgroepen van Fatima Zorg. Met de materialen kan er dan (meer) bewogen worden met de cliënten. Bij de materialen zit een ideeënboek waarin begeleiders en cliënten allerlei tips kunnen vinden over het gebruik van deze materialen. Fatima Zorg biedt zorg en begeleiding aan cliënten met een matige tot zeer ernstige verstandelijke handicap. Wat is was de aanleiding om dit initiatief te starten? Binnen Fatima Zorg was bewegen met, voor en door cliënten geen prioriteit. Door het samenstellen van een werkgroep Bewegen wilde Fatima Zorg bewegen met, voor en door cliënten een stimulans geven. Deze werkgroep bestaat uit mensen uit verschillende disciplines: dienst vrije tijd, fysiotherapie, een medewerker zorg, een manager medische dienst en een staffunctionaris Werk en Dagbesteding. Door de werkgroep werd geconstateerd dat begeleiders(sters) niet goed weten hoe ze bewegen aan moeten bieden aan de cliënten van Fatima Zorg. Door de mate van handicap zijn de cliënten van Fatima Zorg grotendeels afhankelijk van de inzet en het aanbod dat hun begeleiders(sters) hen aanbieden. De werkgroep heeft daarom gezocht naar een mogelijkheid om op een positieve,

78 uitdagende, inspirerende manier begeleiders(sters) enthousiast te maken over het bewegen door cliënten. Hoe is dit aangepakt? Om begeleiders(sters) enthousiast te krijgen, hen te laten zien dat er vele mogelijkheden zijn om te bewegen met de cliënten van Fatima Zorg, kwam men op het idee van de beweegcontainers. Om bewegen binnen Fatima Zorg een goede stimulans te geven is stagiaires van de opleiding Sport en Bewegingseducatie van de HAN een stageplek aangeboden. Er is bewust voor Hbo-studenten gekozen om de kwaliteit op een hoog niveau te houden. Zij hebben met allerlei materialen en activiteiten geoefend en geprobeerd met de cliënten van Fatima Zorg. Naar aanleiding van hun bevindingen is een wensenlijst qua materialen opgesteld. Door middel van fondsenwerving is het geld bij elkaar gekregen om tot aanschaf over te gaan. De beweegcontainers zijn binnen de instelling geïntroduceerd tijdens een Beweegdag. Tijdens deze dag konden cliënten en begeleiders(sters) kennismaken met de verschillende materialen en mogelijkheden van deze materialen. Deze dag werd druk bezocht en werd als zeer inspirerend en verhelderend ervaren. Wat is de verbeterde situatie in de praktijk? Vanaf 2 november 2011 zijn er 3 beweegcontainers in omloop. Inmiddels is dit uitgebreid met een grote koffer (vooral gevuld met diverse ballen). Deze beweegcontainers zijn vanaf dat moment iedere maand uitgeleend aan zeer diverse woningen en dagbestedingsgroepen. De reacties van de diverse woningen en groepen zijn zeer positief. In de praktijk blijkt dat er echt voor iedere cliënt wel iets in te vinden is om beweging te stimuleren. Vanuit de werkgroep Bewegen is de inzet van stagiaires van de opleiding Sport en Bewegingseducatie gestimuleerd. Ook zij geven tot aan dit moment positieve impulsen aan bewegen met cliënten en aan het gebruik van de beweegcontainer. Vanuit de begeleiders(sters) werd het vooral als moeilijk ervaren om te bewegen met cliënten die een ernstige tot zeer ernstige beperking hebben. Om deze begeleiders(sters) te inspireren en ideeën aan te reiken is er een inspiratievideo gemaakt door studenten van de HAN bij een woning van Fatima Zorg. In deze video is te zien hoe je betreffende cliënten kunt stimuleren m.b.v. enkele materialen uit de beweegcontainer. In de praktijk blijkt dat het succes van de beweegactiviteiten zit in de eenvoud van het aanbod. De inspiratievideo is te vinden via onderstaande URL: Dit initiatief heeft geleid tot het besef dat bewegen voor cliënten van Fatima Zorg ook mogelijk is, dat het leuk is en een positief effect heeft op het welbevinden van de cliënten. Dit heeft geleid naar plannen om bewegen op te nemen binnen het zorgplan van de cliënten. Daar wordt op dit moment aan gewerkt.

79 -Werkt voor Ouderen-

80 5 - Aanvullende zorg en zingeving -Zorggroep Almere- Toolkit Eenheid van Lichaam en Geest Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer II.B, VII.A, VII.B, VIII.A Rivas Zorggroep heeft een toolkit voor de component Eenheid van lichaam en geest (Aanvullende zorg en zingeving) ontwikkeld waarmee een maand lang aan deze component aandacht besteed kan worden. Elke maand wordt in de regio Drechtstreek Zuid aandacht besteed aan één component van Planetree. Voor de component Eenheid van lichaam en geest was behoefte aan ondersteuning en het aanleveren van materialen om deze maand vorm te geven. De toolkit Er ligt een kant-en-klaar pakket in de vorm van een toolkit met handleiding en materialen om een hele maand aandacht te besteden aan de component Eenheid van lichaam en geest (zie bijlage). Het componententeam is gaan brainstormen en heeft materialen ontwikkeld die medewerkers kunnen gebruiken in de woonzorgcentra/verpleeghuizen en de thuiszorg. Als pilot hebben de teamleiders en de activiteitenbegeleiders op iedere locatie in Papendrecht en de teamleiders en aandachtsvelder Planetree van de Zorg thuis een toolkit ontvangen waarmee ze de maand konden vormgeven. De inhoud van de maand is gericht op zowel bewoners/cliënten, bezoekers, vrijwilligers als personeel. Het doel is om de bewoner, zijn levensverhaal en zijn kijk op het leven en de wereld beter te leren kennen. Deze pilot is geëvalueerd en op basis daarvan is de toolkit aangepast zodat deze in de ouderenzorg en Zorg thuis binnen heel Rivas ingezet kan worden. Effect Bewoners/cliënten werden op verschillende laagdrempelige manieren uitgenodigd om na te denken hoe ze in het leven staan. Het aanbod bestond onder andere uit: levensmottomuur, levensmottospel, gesprekstasje, dvd met diaserie. Naar aanleiding hiervan ontstonden levendige en soms diepgaande gesprekken over levensvisies. De materialen kunnen door medewerkers gebruikt worden in de huiskamer of individueel met een bewoner. De maand was voorbereid zodat teamleiders hun medewerkers konden enthousi-

81 asmeren en een overleg konden plannen waarin ze met medewerkers het thema eenheid van lichaam en geest bespreken. Hiervoor zit in de toolkit een handreiking. Doordat de maand zowel gericht is op bewoners/cliënten als personeel vindt er over en weer een bevruchting plaats en is de component gaan leven. Ook door de thuiszorg is volop gebruik gemaakt van de toolkit. In plaats van een levensmottomuur hebben ze een levensmottoboom gemaakt. Personeel kon blaadjes meenemen waarop cliënten hun levensmotto konden schrijven. Ook het gesprekstasje en de cd/dvd is goed ontvangen in de thuissituatie. Een cliënt zegt hierover: Goed dat jullie stilstaan bij wat mijn levensmotto is. En een andere cliënt zei: Door erover in gesprek te gaan word ik mij meer bewust waarom ik de dingen doe of juist laat. Inmiddels zijn workshops ontwikkeld voor medewerkers en vrijwilligers om hen handvatten te bieden voor het werken met de toolkit. De vriendin van een cliënt is aan een ziekte overleden. Tevens verliest hij hierdoor het bedrijf dat ze samen runden en is hij genoodzaakt zijn huis te verlaten. Cliënt raakt depressief en komt in een opname voor verliesverwerking. In deze fase heeft hij een brief geschreven aan zijn geliefde. Hij hangt de brief aan de lampion en treft samen met enkele andere cliënten de voorbereidingen. Door het ontsteken van de lampion laat hij symbolisch zijn vriendin los met als doel zijn eigen leven weer vorm te gaan geven. -Centra voor Psychisch Herstel- Vakantie in eigen huis - Verpleeghuis Leythenrode (Rijnland Zorggroep) Sluit aan bij Navigator nummer II.B, VII.A, VII.B, VII.C, X.B Bijna iedereen gaat op vakantie, sommigen hebben al geboekt voor enkele weken, anderen gaan een paar dagen. De behoefte om eens iets bijzonders te beleven, uit de sleur te zijn en je te verwonderen over iets nieuws is belangrijk in ieders leven. Voor de bewoners van Leythenrode is op vakantie gaan vaak niet meer mogelijk, dit is veelal één van de eerste dingen die de bewoners bij opname inleveren. Aanpak Men is met een zestal enthousiaste medewerkers een projectgroep gestart (uit verschillende disciplines) en heeft toestemming gevraagd aan de locatiemanager voor het organiseren van een vakantieweek in eigen huis. De bedoeling van dit initiatief was een keuzeprogramma aan de bewoners aanbieden, gedurende vijf dagen, van s morgens tot uur s avonds. Aan de cliënt de keus om aan één of meerdere activiteiten deel te nemen, alleen of met hun partner, familielid of vriend.

82 Het thema van deze week was Holland. Een greep uit de activiteiten: ontbijtbuffet, gevulde picknickmand ophalen en ergens in de buurt gaan picknicken, 2 keuze diner, scheren met het mes, je mooi laten opmaken of nagels laten lakken, deelnemen aan een workshop bloemschikken of sieraden maken, rolstoeldansen, de oude ambachtenmarkt of gewone markt bezoeken, bezoekje aan het bruin café, een avondje André Rieu ervaren (personeel droeg Barokkostuums), bingo avond, iedere avond de mogelijkheid om naar de film te gaan (leuke oud Hollandse film), inschrijven voor een voet- hand- of gezichtsmassage, een tochtje maken met de (rolstoel) huifkar met mooie Friese paarden ervoor of een ezel, geit of konijntje aan bed krijgen. Hollandse patatkraam bezoeken of een ijsje halen bij de zelfgemaakte ijscokar. En tot slot een playbackshow door het personeel voor de cliënten, met in de jury de locatiemanager, lid Raad van Bestuur, de burgemeester van Leiderdorp en een bekende Nederlander, Koert-Jan de Bruin, als presentator. De projectgroep heeft van de organisatie een startbedrag gekregen en is flink gesponsord door de plaatselijke winkeliers, zeker op materieel gebied. Daarnaast is gebruik gemaakt van leerlingen van middelbare scholen en van MBO onderwijs. Resultaat De bewoners hadden een echt vakantiegevoel, zij namen weer eens deel aan totaal andere activiteiten. De activiteiten waarvoor men zich moest inschrijven waren in een mum van tijd volledig gevuld. Het aantal inschrijvingen werd hierop aangepast, maar nog was het aantal bewoners dat zich wilde inschrijven te groot. Men heeft veel hulp gekregen van vrijwilligers, familieleden en er zijn vele uren gedraaid op vrijwillige basis door medewerkers uit tal van disciplines. Het gaf een goed gevoel dit gezamenlijk te organiseren voor de bewoners. Enkele quotes: Een cliënt die een ezel aan bed kreeg gaf aan het heerlijk te vinden weer eens zo n stinkdier te kunnen ruiken en te kunnen aanhalen. Na afloop van de playbackshow sprak ik met de partner van een dementerende bewoner en zij zei: Bedankt, ik heb vanavond weer eens mijn man kunnen meemaken zoals hij ook werkelijk is. Gezellig, meezingen en grapjes maken. Normaal gesproken zegt hij maar weinig wanneer ik hem bezoek. Na afloop van de week gaf de locatiemanager aan dit project jaarlijks te zullen ondersteunen in uren en budget. Het initiatief is misschien niet echt uniek, maar zeker wel voor Leythenrode. Het keuzeprogramma maakt het zoals het in werkelijkheid is: wanneer je met vakantie gaat heb je ook keuzemogelijkheden voor tijdbestedingen. De samenwerking tussen familie, vrijwilligers en medewerkers uit allerlei verschillende disciplines was groots en brengt elkaar dichterbij. Scholen waren blij verrast en reageerden enthousiast op de hulpvraag. De stagiaires konden door een helpende hand uit te steken werken aan een (examen) opdracht. Taken van de projectgroep Er was nog geen draaiboek, dus ze moesten zelf een programma in elkaar zetten met voldoende afwisseling, geschikt voor diverse doelgroepen (Psychogeriatrische bewoners, revalidanten en chronisch zieken). Vrijwilligers werven onder de medewerkers en familieleden.

83 Budget regelen, zowel binnen als buiten de organisatie. Contact leggen met de diverse scholen/opleidingen. Contact leggen met de plaatselijke winkeliers. Contact leggen met TV West en plaatselijke krantjes. -HagaZiekenhuis- Zomer bij de Toonladder Zorggroep Almere Sluit aan bij Navigator nummer II.B, VII.A, VII.B, VII.C, X.B De Toonladder aan het woord: Vakantie.daar droomt iedereen toch van? De medewerkers zijn vaak al ver van tevoren bezig met de planning van hun eigen vakanties, vertellen verhalen over waar ze naartoe gaan, waar ze geweest zijn erg leuk, maar vele bewoners kunnen niet op vakantie Dit jaar deden wij in De Toonladder het anders! De boomgaard werd omgetoverd tot een heuse camping! De tenten werden opgezet, de was werd buiten gehangen, en er kwamen echte logés! Na enige dagen bleek dat er echte campinggasten aanwezig waren die ook een ontbijttafel hadden gereserveerd in De Serre, het restaurantgedeelte in De Toonladder. Hele vreemde gasten! De bewoners konden als zij dat wilden heerlijk genieten van een voetenbadje en een ijsje, lekker onder de parasol. Vier weken lang verbleven de bewoners van De Toonladder in vakantiesfeer. De eerste week verbleven zij in Zeeland, waarna ze via Limburg naar Drenthe gingen en eindigden in Friesland. Zij hebben genoten van een fijne vakantie zonder dat zij de deur uit zijn geweest.

84 -Spaarneziekenhuis-

85 Houvast koffer Zorgcentra Pantein Sluit aan bij Navigator nummer II.F, VII.B, VII.C De Geestelijke Verzorgers van Zorgcentra Pantein kwamen in hun dagelijkse werk vaak tegen dat zowel cliënten, alsook mantelzorgers en medewerkers rondom een rouwervaring niet altijd goed wisten wat te doen. Dit kon zijn bij opname in een verpleeghuis, een bericht dat een (medische) behandeling niet meer mogelijk was, maar ook bijvoorbeeld het verlies van een collega die door ziekte kwam te overlijden. De vakgroep heeft hun oor te luisteren gelegd bij de diverse partijen en aangehoord wat hen zou helpen in dit soort situaties. Al deze input heeft uiteindelijk geleid tot een basiskoffer voor iedere afdeling. Een cadeautje dat naar eigen inzicht, ervaring en behoefte uitgebreid kan worden. Gebruiken van de eigen regio kunnen toegevoegd worden, als ook het vastleggen van een opgedane ervaring in een schriftje dat is toegevoegd aan een van de koffers. De vakgroep heeft een voorstel aan hun manager gedaan en deze heeft akkoord gegeven om het idee verder uit te werken. De uitvoering van het plan heeft de vakgroep geheel zelfstandig gedaan. Wat is het effect van het initiatief? De koffers zijn door de Geestelijk Verzorgers aan 22 zorgafdelingen overhandigd als cadeau en met de boodschap dat het aan hen is om de koffer verder uit te breiden. Dit heeft in februari 2012 plaats gevonden. Sinds die tijd is het per locatie verschillend hoe er met de koffer omgegaan wordt, precies zoals het bedoeld is. Enkele voorbeelden: op een locatie is de koffer uitgebreid met meer hulpmiddelen rondom de periode dat familie aan het waken is bij hun dierbare. Op een andere locatie is er een schrift toegevoegd waarin een ieder die de koffer gebruikt zijn/haar eigen ervaringen op kan schrijven, als dit wenselijk is. Wat wordt uitgesproken is dat het een hulpmiddel is wat tastbaar is op die momenten dat je soms even niet weet wat te doen. Een gedicht samen lezen, samen bidden of een lied luisteren zegt dan soms meer dan woorden. De vakgroep Geestelijke zorg, welke bezig is met het vullen van de koffers. Een trots team! Wat is uniek aan dit initiatief? In den landen zijn er soortgelijke initiatieven ontstaan maar doorgaans allen gericht op het moment van overlijden. Deze Houvast koffer kan ingezet worden op alle momenten dat de cliënt en/of diens omgeving behoefte heeft aan steun, in welke vorm dan ook. Ditzelfde geldt voor de medewerkers. De (basis)koffer is voorzien van teksten, mooie prenten, gedichten en muziek. Tevens is het bijzonder dat het initiatief vanuit de vakgroep Geestelijke Verzorging opgepakt is, een groep die in zorgland vaak stilletjes aanwezig is. Het initiatief is voortgekomen uit de wens/vraag van de cliënt en diens omgeving, zowel mantelzorg als ook medewerkers zorg/vrijwilligers. De Geestelijke Verzorging heeft hierin vooral goed geluisterd en op maat gehandeld.

86 De Houvast koffer zet de mens voorop, ongeacht functie, reden van aanwezigheid of rol die vervuld wordt. Een hulpmiddel wat kan helpen als het even niet mee zit. Je hebt bijvoorbeeld een vriendin verloren of misschien te horen gekregen dat je niet meer in je eigen vertrouwde huis kunt blijven wonen. Een ernstig zieke collega, reorganisatie, eigenlijk die momenten waarop je even houvast nodig hebt. Een moment van bezinning en rust. Naast bovenstaande is het noemenswaardig om te melden dat collega-instellingen vanuit thuiszorg en ziekenhuis interesse getoond hebben in dit initiatief. En niet geheel onbelangrijk, de kosten van een koffer ligt rond de 15 euro. Voetmassage oncologie -Spaarneziekenhuis- Dependance inloophuis Parkhuys - Flevoziekenhuis Sluit aan bij Navigator nummer IV.D, VII.A, VIII.A, IX.B Parkhuys Almere is vanaf woensdag 21 november 2012 wekelijks aanwezig in de huiskamer van afdeling Interne geneeskunde/oncologie van het Flevoziekenhuis. Patiënten kunnen vanaf dan iedere woensdagochtend van tot uur terecht voor een praatje met een van de vrijwilligers van Parkhuys en kennismaken met de vele mogelijkheden en activiteiten die het Parkhuys te bieden heeft. Parkhuys geeft geen medische adviezen, maar biedt ondersteuning bij de verwerking en het omgaan met de ziekte aan mensen met kanker of voor een andere chronische ziekte en iedereen die hier direct of indirect mee te maken heeft. Parkhuys Almere is een psychosociaal inloopcentrum voor chronisch zieken, kankerpatienten en hun naasten. Met deze dependance in het Flevoziekenhuis vergroot Parkhuys de bereikbaarheid van haar diensten. De samenwerking biedt patiënten van het Flevoziekenhuis een aanvullende mogelijkheid om met hun ziekte om te gaan.

87 Een kleine fotocollage uit het Atelier van Ter Reede te Vlissingen. In het Atelier en op locatie in de andere verpleeghuizen worden door bewoners prachtige werkstukken gemaakt. Naast de aandacht die we de mensen kunnen geven maken ze Kunst. En daar zijn ze zichtbaar trots op! -Werkt voor Ouderen- De herinneringen in beeld Verpleeghuis Leythenrode (Rijnland zorggroep) Sluit aan bij Navigator nummer VII.A De cliënten van verpleeghuis Leythenrode zijn niet allemaal meer in staat om naar buiten te gaan. De meesten hebben hun hele leven in Leiderdorp of nabije omgeving gewoond en denken nog vaak terug aan die mooie tijd. Ze leven op herinneringen maar missen soms ook het oude dorp, de Kerk, de markt of de slootjes, de parkjes en de rivieren. Wat houdt het initiatief in? De gemeente heeft enige tijd geleden een mooie fotowedstrijd uitgeschreven waarin burgers hun mooiste foto van Leiderdorp mochten insturen. De gemeente heeft deze foto s op hun website geplaatst. Met de informatie van de gemeente is de leidinggevende van afdeling De Does op zoek gegaan naar de fotografen van deze foto s. Al snel had zij contact met één van deze fotografen en heeft hem uitgelegd dat zij graag een impressie van Leiderdorp en omgeving

88 zou laten zien op digitale fotolijstjes. De bijzondere plekjes, de laantjes, de oude winkeltjes, huisjes, enz. Het leuke was dat het een beroemde fotograaf bleek te zijn. Hij heeft een bestand gekregen met meer dan 250 foto s van Leiderdorp en omgeving. Deze zijn op de digitale lijstjes gezet en aan de afdelingen gegeven. De mensen kunnen nu genieten van de mooie foto s, herinneringen ophalen met de verzorgenden en familieleden. Cliënten genieten van de foto s, kunnen herinneringen ophalen uit hun verleden en erover vertellen. Het doet oude tijden herleven. Het is een blijk van oog hebben voor de behoeften van de cliënten. Een manier om niet alleen de zieke mens te zien maar ook zijn goede jaren als kind, de jeugdige, de hardwerkende, de verliefde, de vader enz. -Zorgcentra Pantein- Kunst Zorggroep Almere Sluit aan bij Navigator nummer VII.A, VII.B, VII.C Dit initiatief is een voortdurende aandacht (sinds minstens 4 jaar) voor kunst in de brede zin van het woord en dan op een manier die er voor zorgt dat kunst actief en functioneel voor en door bewoners wordt beleefd en die hen daarmee helpt te verwerken wat hen in het leven is overkomen, ook in de laatste, vaak verwarrende fase van hun leven. Daarmee is kunst voor veel bewoners, familie en medewerkers ook een manier om uiting te geven aan wat hen spiritueel bezighoudt. Rob Kusters, als zorgmanager Archipel en Vizier, is hierin de drijvende kracht, die het afgelopen jaar een kunstenaar (Hein Walter) de mogelijkheid gaf zijn atelier te vestigen in woonzorgcentrum Archipel. Dat zorgt er voor dat bewoners nu dichtbij en zo vaak als zij willen kunnen schilderen, tekenen, schrijven, en fotograferen als expressievorm kun-

89 nen beleven. Een tentoonstelling (De schoonheid van dementie) is daar momenteel een prachtig voorbeeld van. Dit initiatief heeft er ook toe geleid dat een van de teammanagers haar tekenkwaliteiten kon tonen, zij heeft alle bewoners getekend en kon daarmee een heel ander talent van zichzelf geven als onderdeel van mensgerichte zorg. Bijzondere bijkomstigheid is ook dat de kunstenaar een hele nieuwe invulling van zijn beroep heeft gevonden, dat voor hem heel waardevol is gebleken. Mede op initiatief van medewerkers heeft Rob Kusters recent een andere kunstenaar (Siem Bolhuis) benaderd, die een kunstwerk gaat maken, een cirkel met voetstappen in natuursteen als symbool van de verschillende levensfases. Dit kunstwerk kan bewoners en familie helpen bij een ritueel rond inhuizing om beter te gaan accepteren dat iemand in het verpleeghuis komt wonen en het bewustzijn te vergroten dat wij allemaal de cirkel van het leven doorlopen. Bij de totstandkoming van dit kunstwerk en het vormgeven van het ritueel hier omheen zijn medewerkers, Hein Walter en de geestelijk verzorger nauw betrokken. Deze initiatieven zijn in eerste instantie gericht op bewoners en familieleden van Archipel, maar blijken ook zeer inspirerend te zijn voor andere locaties. Wat is de aanleiding voor deze voortdurende aandacht? De beginsituatie was aandacht voor kunst als decoratie van de locatie. Nu is kunst ook en vooral een vorm van expressie voor bewoners en hun familieleden om uiting te geven aan wat hen ten diepste bezighoudt. Daarnaast wordt kunst meer en meer functioneel ingezet om gesprekken over levensvragen te beginnen, om rituelen te ondersteunen en de spirituele beleving van bewoners en medewerkers vorm te geven. Kunst bindt daarmee ook in belangrijke mate de leefgemeenschap. Omdat er veel vormen van expressie worden gekozen, spreekt het steeds meer bewoners aan en zijn kinderen van bewoners soms ook in staat om met hun vader of moeder samen iets nieuws te ondernemen. Planetree is hierin stimulerend geweest, omdat de holistische visie de blik heeft verruimd en mogelijkheden en acceptatie heeft geboden kunst veel breder te benutten en te stimuleren dan voor die tijd het geval was. Rob Kusters heeft het idee en stimuleert medewerkers er mee aan de slag te gaan. Hij zorgt voor de randvoorwaarden, voor de publiciteit en de betrokkenheid van de hele zorggroep. Zonder hem zou kunst nog steeds dienen als decoratie van de woonomgeving. Bewoners en familieleden krijgen methoden aangereikt om op creatieve wijze uiting te geven aan wat hen in de laatste fase van hun leven en daarbij vaak in hun verwardheid bezighoudt. Dat is voor anderen een manier om bewoners en familie anders te leren kennen en zeker ook voor medewerkers een bron van informatie, waardoor betere zorg geboden kan worden. Kunst biedt bewoners, familie en medewerkers de mogelijkheid om uiting te geven aan en kennis te nemen van wat mensen bezighoudt op een heel andere wijze dan via gesprekken, waar deze bewoners vaak niet meer toe in staat zijn.

90 Uniek is ook om kunstenaars laagdrempelig de mogelijkheid te bieden met bewoners en familie aan het werk te gaan. Dit initiatief laat zien hoe het Planetree gedachtegoed je out of the box laat denken en je in staat stelt om meer dan het gewone te doen: bewoners, familie en medewerkers werkelijk laat ervaren wat mensgerichte zorg is. -Fatima Zorg- Beter van kunst HagaZiekenhuis Sluit aan bij Navigator nummer VII.A, VII.B, VII.C & VIII.A In het HagaZiekenhuis was tot nu toe geen aanbod van aanvullende zorg. Vroeger bestond er bezigheidstherapie: een vrijwilliger kwam met een kar langs de bedden en bood patiënten handwerkpakketten aan. Deze vorm van afleiding voor patiënten is door bezuinigingen al jaren geleden afgeschaft. Voormalig Planetree coördinator Coby Kervezee bedacht dit initiatief met het Haagse muziekcentrum Koorenhuis, dat naast muzieklessen ook allerlei andere vormen van kunsteducatie biedt. Om uit te testen of en hoe dit werkt, zette zij een pilot op bij de afdeling Dialyse van de locatie Leyweg van het HagaZiekenhuis: een docente beeldende kunst van het Koorenhuis richtte een kar in met teken- en schildermaterialen en daagde patiënten uit iets moois te creëren tijdens hun opname.

91 De resultaten waren mooi en ontroerend. Patiënten werden geïnspireerd een tekening of schilderij te maken; later werd ook borduren aangeboden. Sommige patiënten pakten hun voormalige hobby weer op en produceerden zelfs zoveel dat er een expositie op de dialyse mee kon worden ingericht. Vervolgens ontstond het idee deze vorm van kunsteducatie in bredere zin aan te bieden aan alle verpleegafdelingen. Samen met het Koorenhuis heeft HagaZiekenhuis een subsidieaanvraag gedaan bij cultuurfondsen (Cultuurparticipatie, Fonds 1818 en Fonds Madurodam) en dat leverde op. Voldoende om 6 kunstkarren te kunnen inrichten en dit project voor 2 jaar te realiseren (tot september 2014). Er is een project opgezet met 2 projectleiders, één van het HagaZiekenhuis en één van het Koorenhuis. De uitbreiding bestaat uit een beeldende kunst kar (tekenen, schilderen, borduren), muziekkar (instrument (leren) bespelen of samen zingen) en een schrijfkar (gedichten maken, verhaal of lied schrijven of samen lezen). Bij de inrichting van de karren zijn de kunstdocenten van het Koorenhuis nauw betrokken. Voor het Juliana Kinderziekenhuis, dat onderdeel is van HagaZiekenhuis, is één van de kunstkarren in overleg met de pedagogische zorg ingericht als Beeld- en Mediakar, speciaal voor tieners. Hiermee kunnen ze blogs en animatiefilmpjes leren maken. De HagaAcademie heeft een workshop voor de kunstdocenten verzorgd om hen voor te bereiden op het werken met patiënten op een verpleegafdeling: een verpleegkundige lichtte haar rol in het zorgproces toe. In het HagaZiekenhuis is geïnventariseerd welke verpleegafdelingen, na de dialyse op de locatie Leyweg, willen deelnemen. De unithoofden van de volgende afdelingen reageerden positief: heelkunde, dialyse locatie Sportlaan, longgeneeskunde, orthopedie, maag- /darm-/leverziekten en oncologie. Op deze kunstactiviteiten kenbaar te maken bij de patiënten is een folder gemaakt. Voor afdelingen waar patiënten beschikking hebben over een bedside terminal, de zogenaamde Haga PatiëntenPC, is een keuze knop activiteiten ontwikkeld. Begin 2013 vindt de kick off plaats: tijdens de lunch demonstreren de kunstdocenten op beide locaties de kunstkarren en bijbehorende activiteiten aan de zorgmedewerkers. Ook worden de karren op de deelnemende afdelingen zelf gedemonstreerd aan de zorgmedewerkers. Door kennis te hebben van de mogelijkheden van de activiteiten kunnen verpleegkundigen en artsen patiënten stimuleren aan een activiteit aan het bed deel te nemen. Patiënten kunnen zich bij één contactpersoon aanmelden voor de kunstactiviteiten. In de folder en op de PatiëntenPC staat op welke dagen/tijden welke activiteiten beschikbaar zijn. Elke kunstkar/docent is 2 uur per week per locatie beschikbaar. De cultuurfondsen, die de subsidie hebben verstrekt, hebben aangegeven graag te zien dat de patiënt ook een kleine eigen financiële betaalt. Vooralsnog hebben het Koorenhuis

92 en HagaZiekenhuis ervoor gekozen hiervoor sponsoraanvragen bij de Vriendenfondsen (voor volwassenzorg en voor het kinderziekenhuis) in te dienen. Wat is de verbeterde situatie in de praktijk? Verbeteringen: a. Invulling van de wens van HagaZiekenhuis om patiënten een vorm van aanvullende zorg aan te kunnen bieden b. De kunstactiviteiten worden op een professionele manier begeleid c. Het is veel meer dan activiteitenbegeleiding, namelijk kunsteducatie d. Binnen HagaZiekenhuis kunnen een aantal plekken/muren worden bekleed met kunst van patiënten, als resultaat van deelname aan de beeldende kunst activiteiten. Uiteraard kunnen patiënten hun kunst ook mee naar huis nemen. Het effect van de kunstactiviteit op het welzijn van de patiënt wordt in het eerste kwartaal 2013 gemeten (eerst een nulmeting bij nieuwe patiënten en vervolgens onderzoek naar het effect op de beleving van de patiënt na deelname). Wat is uniek aan dit initiatief? Het aanbod van professionele kunsteducatie aan het bed, waarbij variatie van het aanbod mogelijk is; De samenwerking tussen een ziekenhuis en een muziekcentrum in Den Haag; Het structureel aanbieden van verschillende vormen van kunst/creativiteit als aanvullende zorg, waar de patiënt keuze heeft; De speciale kunstkar voor tieners, nl. Beeld en Media, de mogelijkheid stop motion animatiefilms en blogs te leren maken aan het bed. De patiënt wordt met de kunstkar naar zijn eigen keuze weer eigen regie teruggegeven tijdens opname, ook kortdurende opnames, in HagaZiekenhuis. Het belang van de mens achter de patiënt wordt gehonoreerd. Daar waar de patiënt hobby s, interesses en activiteiten mist, biedt het ziekenhuis een alternatief. De patiënt wordt er blij van. Ook de medewerker wordt er door geïnspireerd en geraakt. De samenwerking met het Koorenhuis uit de stad zelf en het feit dat er subsidie voor gegeven wordt in deze moeilijke tijd voor cultuur geeft aan dat ook andere instellingen dit een belangrijk project vinden.

93 Verslag van kunstdocent en gedicht gemaakt tijdens proefmaand samen met patiënte van afdeling heelkunde: Ik heb een prachtig gesprek gehad met patiënte van de heelkunde; die eigenlijk niets met de kunstkar wilde, maar wel even wilde praten. Ze is al twee weken daar, na een erg zware operatie, tumor in de blaas. Die is weggehaald, net als haar baarmoeder en eierstokken. Ze is constant misselijk, kan niet zelf eten. Heftig allemaal. Ze vertelde dat ze altijd maar doorging, zorgen voor haar dochter en man. Het hele huis altijd spic en span en dat ze zichzelf nooit iets gunde. Haar man zei al heel lang dat er wel iets groots moest gebeuren om haar te laten stoppen of te doen veranderen. Afgelopen zomer begon dat dus opeens met een onschuldige blaasontsteking en toen ging het heel hard. Van een vrouw die altijd alles zelf deed en nooit hulp van anderen vroeg ligt ze nu in een bed aan slangetjes en is ze afhankelijk van anderen en moet ze vooral ontzettend veel geduld hebben! Ze vertelde over haar leven, haar dochter en hun band, maar ook dat ze zichzelf altijd wegcijferde. Ze zei me dat ze ging veranderen. Dat maakte indruk, ze was zo stellig. Ze zei dat ze het nooit meer zo zou doen als eerst. Dat vond ik zo mooi en sterk dat ik dit voor haar wilde opschrijven zodat het voorgoed bij haar zou blijven. Ze heeft het mooi uitgeschreven van mij gekregen en was er heel blij mee. Het gaat in een lijstje, zei ze, en dat haar man dit ook geweldig zou vinden. -Zorgcentra Pantein- Siggy project GGzE Sluit aan bij Navigator nummer VII.A, X.A Siggy-project van Stichting De Boei (onderdeel van GGZ Eindhoven). Siggy is de naam van de medewerkster dit het initiatief heeft genomen tot het project. Het project loopt bij Stichting de Boei, onderdeel van GGZ Eindhoven. Onderstaande tekst is vanuit haar perspectief geschreven.

94 Op Landgoed De Grote Beek lopen mensen in kapotte en/of vieze kleren. Ik ben van mening: wie lang in kapotte kleren loopt voelt zich uiteindelijk ook zo. Ik heb een ruilsysteem op Landgoed De Grote Beek opgezet, zowel bij een bestaande boetiek (Jannys) als op de afdelingen. Ik wil dat cliënten/deelnemers goede 2 e handskleding ruilen tegen kapotte/vieze kleren. Die neem ik dan mee en gooi ik weg. Ze krijgen dan ook een kortingsbon voor Jannys zodat ze zelf ook nog kleren kunnen gaan kopen. Als je goed gekleed bent, voel je je méér mens. Als je in mooie kleren loopt hoor je er meer bij en zet je jezelf niet buiten de groep. Daarnaast ontstaat er contact waardoor je met de client/deelnemer in gesprek kunt gaan, o.a. over persoonlijke verzorging en je hem kunt prikkelen om daarin iets te ondernemen. De opzet van dit project is geslaagd als er een ruilactie is geweest (met informatie) op alle afdelingen en begeleiders van de afdelingen deze aanpak serieus nemen en van mij overnemen. Uniek aan het project is dat het is ontstaan uit een idee van een ervaringsdeskundige, dat het heel laagdrempelig is en dat er weinig kosten aan verbonden zijn. Uniek is verder dat op een hele concrete en rechtstreekse weg de discussie met cliënten kan worden aangegaan over persoonlijke verzorging en hoe dit vorm te geven. Het is een laagdrempelig project om aanvullende zorg op een hele eenvoudige en toegankelijke manier vorm te geven. De mate waarop mensen in staat zijn om hun persoonlijk verzorging vorm te geven is heel bepalend voor de wijze waarop mensen zich voelen. Daarom is het een essentieel onderdeel van mensgerichte zorg. Het Siggy project was genomineerd voor de JAK Award 2013: de awards voor projecten op het gebied van mensgerichte zorg binnen GGzE. Een filmpje over dit project, met daarnaast nog 4 andere projecten, is te zien op de website van Planetree: -Zorgcentra Pantein-

95 RIBWeetjes Vivium Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer VII.A, X.B RIBWeetjes is een blad van en voor cliënten van de RIBW (Regionale Instelling Beschermende Woonvormen). Mario, cliënt van RIBW Gooi en Vechtstreek, die dit initiatief heeft uitgevoerd, verwoordt de aanleiding van het initiatief zelf als volgt op zijn website: Voor mijzelf kan ik het beter 'historie' noemen omdat de start van het blad begon na een langdurig dieptepunt in mijn leven. Door positieve wilskracht heb ik toch nog een lichtpuntje gezien om nog iets voor mezelf en de medemens te betekenen. Drama genoeg in de wereld, en zoals Johan Cruijff het al zei: "Elk nadeel heeft zijn voordeel!" En zo zie ik het nu ook: Van een hindernis naar een opstapje! Mario woont individueel in een van de woningen van RIBW Huizen en wilde graag weer iets doen dat aansloot bij zijn vroegere werk als grafisch ontwerper. Hij is een nieuwsbrief begonnen, RIBWeetjes. De RIBWeetjes is het eigen klankbord voor iedereen gerelateerd aan de GGZ en voor mensen met een binding met het RIBW, of sympathiserend met de doelgroep. Het is een nieuwsbrief waar mensen uit de doelgroep of werkend met de doelgroep informatie kunnen uitwisselen. RIBWeetjes wordt gratis verspreid. In het begin werd Mario geholpen door Ben, begeleider RIBW, en bestond het blad uit een geprinte papieren uitgave. Inmiddels is er ook een website en een twitteraccount met veel volgers in het hele land, zelfs in het kabinet. RIBWeetjes is uitgegroeid tot een landelijk gelezen blad, de website heeft bijna hits per maand. Mario krijgt vanuit het hele land reacties op de nieuwsbrief van cliënten van de GGZ of RIBW s, en draagt er zo aan bij dat deze cliënten uit hun isolement komen. Ook op Twitter wordt veel doorgesproken en gediscussieerd over de thema s die in de nieuwsbrief worden aangeroerd en die leven bij de lezers. Op zijn website geeft Mario informatie en download tips voor andere RIBW-cliënten om zelf een nieuwsbrief te kunnen beginnen. De digitale versie is op een beamer of digi-bord te lezen, er zijn RIBW s waar dit gedaan wordt. Op dit moment is Mario (via de gemeente Huizen) bezig met het ontwikkelen van een app voor tablet of iphone, zodat RIBWeetjes ook op die manier is te ontvangen. Zie ook: En: TWITTER@ribWeetjes

96 -Fatima Zorg- Placemats vol herinneringen Sevagram Sluit aan bij Navigator nummer VII.B, VII.C Voedingsassistente in zorgcentrum Dr. Ackenshuis te Gulpen: Ik werk op een verpleegafdeling met 18 dementerende bewoners op afdeling Cartils in het Dr. Ackenshuis. Iedere dag is het een verrassing en een genoegen om voor deze bijzondere mensen klaar te mogen staan. De bewoners zijn afhankelijk van ons en zeker ook van hun familie. Onze bewoners genieten van de kleinste dingen. Zo merkten we dat de bewoners tijdens het bekijken van dvd s met een hoog nostalgisch gehalte, dat de bewoners niet alleen veel langer hun aandacht konden vasthouden, maar ook heel veel dingen herkenden van vroeger, toen zij nog jong waren, zoals de was schoonmaken in de wastobbe, koeien met de hand melken en vooral de mode van toen interesseerde onze bewoners in hoge mate. Tijdens een verwenzorgmoment in Aken met 2 bewoners genoten beiden heel intens van bekende plekken en standbeelden. Een bewoonster is in Aken geboren en de andere bewoner kwam veel in Aken. Zo kwamen wij tijdens het winkelen in Aken placemats tegen waar je foto s in kon stoppen. Mijn collega-contactverzorgende, vond dit een mooi herinneringscadeautje voor beide cliënten en kocht deze placemats. Na de placemat in het zorgcentrum voorzien te hebben van foto s van vroeger, bleken de twee cliënten hier bijzonder positief op te reageren. Enthousiast riep een cliënt: Zuster kom eens vlug kijken: hier ben ik geboren! Hieruit ontstond de idee om voor iedere bewoner van het huis zo n placemat te kopen en deze te vullen met oude foto s om zo de herinneringen op te roepen. Foto s van familie, het ouderlijk huis, je favoriete huisdier, kinderen, kleinkinderen, enz. Iedere contactverzorgende zorgt er nu voor dat de foto s in elke placemat regelmatig

97 vervangen worden. Familie zorgt ervoor om zoveel mogelijk foto s met herinneringen voor hun dierbare aan te leveren. En ik als gastvrouw zorg dat ze schoon blijven en ook benut worden als placemat. Tijdens het kerstbuffet van 2012 werden de placemats aangeboden aan iedere bewoner. Iedere placemat bevat 3 foto s, deze foto s worden geplastificeerd en één vakje blijft open om een wens in te schrijven, zoals: fijne kerstdagen of Vrolijk Pasen, maar ook: een fijne verjaardag of een mooie spreuk of gezegde. Bij dit uitgebreid kerstbuffet was per bewoner ook een familielid aanwezig die samen met hun dierbare mochten genieten van een heerlijk koud buffet. Kerstmis is immers per definitie de tijd waarin veel verhalen over vroeger naar boven komen. Het buffet werd geserveerd op een nostalgisch bloemetjes servies. De bewoners met hun families hebben genoten van deze verwenzorgavond met mooie herinneringen en vooral van de fotoplacemats die toen als kerstcadeau werden overhandigd. De placemats zorgen heel laagdrempelig voor gespreksstof en interesse in de levensloop van iedere bewoner. -Rivas Zorggroep- Herinneringsdag 2012 Flevoziekenhuis Sluit aan bij Navigator nummer VII.B, VII.C, VIII.A Herinneringsdag 2012 (Memorial Day) is georganiseerd voor patiënten, familie, bezoekers en medewerkers. De initiatiefnemer was een geestelijk verzorger van het ziekenhuis, geholpen door een werkgroep bestaande uit o.a. collega-geestelijk verzorgers, verpleegkundigen, een klachtenfunctionaris, arbo- en verzuimcoördinator en vrijwilligers. Wat was de reden voor dit initiatief? Er was een stilteruimte in het ziekenhuis aanwezig, maar er was geen vast moment om overledenen gezamenlijk te herdenken.

98 Het initiatief is genomen om patiënten, familie, bezoekers en medewerkers de gelegenheid te geven om stil te staan bij de overledenen. Op 20 november 2012 vonden twee herinneringsmomenten plaats in het Auditorium. Ook kon men een steentje bijdragen aan een herinneringstegel in het Stiltecentrum. Hoe is het beleefd? Het Auditorium was dinsdag 20 november een plek van herinnering voor nabestaanden van overleden patiënten en voor collega s. De belangstelling en waardering voor het initiatief van geestelijk verzorger Rianne Veenstra was groot. Ook de collega s van Patiëntenvervoer, die hun collega Anne-Marie dit jaar verloren, waren blij met het moment en hebben hun steentje bijgedragen aan het mozaïek dat wordt gemaakt. Monique van der Driessche (arbo-coördinator) stak een kaars aan voor de dit jaar overleden collega s. Mensen zijn kostbaar, maar tegelijk ook kwetsbaar. Dat ervaren we in het ziekenhuis elke dag. Soms zijn patiënten zo kwetsbaar, dat ze na een kortdurende of langdurige opname overlijden. Er is in het tijdsbestek van de ziekenhuisopname vaak een intens en bewogen contact tussen patiënten, familie en medewerkers. Met deze dag willen we aangeven dat we onze overleden patiënten en medewerkers met respect gedenken. Door mee te doen aan één van de herinneringsmomenten, een steentje te leggen en/of de naam van de overledene in het herinneringsboek te schrijven, kan iedereen zijn of haar eigen bijdrage leveren aan deze dag. Voor het Flevoziekenhuis was dit een uniek gebeuren, waarvan men niet wist of het een succes zou worden. Het blijkt echter zo gewaardeerd te worden dat het een jaarlijks terugkomend samenzijn zal worden. De initiatiefnemer en de werkgroep hebben zich ingezet om deze dag met respect en liefde voor de mens te organiseren. Er is zowel intern als extern publiciteit gegeven aan deze dag om zoveel mogelijk mensen in staat te stellen om deel te nemen. -Rivas Zorggroep-

99 Handmassages door vrijwilligers - Flevoziekenhuis Sluit aan bij Navigator nummer VII.B, VII.C, IX.A en X.B Vóór dit initiatief werd op een beperkt aantal afdelingen preoperatieve ontspanningsmassage aangeboden aan angstige, gespannen patiënten. Dit bleek een succes, maar niet alle verpleegafdelingen hadden de mogelijkheid om deze service te bieden aan hun patienten. Wat houdt het initiatief in? Het initiatief van de coördinator vrijwilligers en de afdelingsconsulent complementaire zorg van het Flevoziekenhuis is het inzetten en opleiden van vrijwilligers om patiënten een ontspannende handmassage te bieden. Er is een workshop opgezet en een werkinstructie voor de vrijwilligers geschreven. Daarnaast is er een procedure gemaakt voor de verpleegafdelingen voor het aanvragen van vrijwilligers voor handmassage. De training en evaluatie wordt door de afdelingsconsulent complementaire zorg gedaan en de organisatie, werving en coördinatie door de coördinator vrijwilligers in overleg met de afdelingen. Wat is de verbeterde situatie in de praktijk? Voor patiënten is het heel prettig om even de exclusieve aandacht te hebben van een vrijwilliger met een luisterend oor, terwijl er een ontspannende handmassage wordt gegeven. Vrijwilligers doen hun werkzaamheden vanuit de behoefte om iets voor een behoeftige ander te kunnen doen. Met de handmassages kunnen zij op heel directe wijze iets betekenen voor een patiënt. Daarnaast hebben verpleegkundigen en artsen ook baat bij patiënten die meer ontspannen en minder angstig zijn. Het team en de eerste groep getrainde vrijwilligers hebben zich ingezet om te bewijzen dat vrijwilligers een rol van betekenis kunnen hebben in de zorg voor patiënten. De initiatiefnemers hebben ervoor gezorgd dat het goed georganiseerd en gestructureerd werd. De vrijwilligers hebben o.a. tijdens de Planetreedagen voor patiënten en medewerkers laten zien wat de meerwaarde kan zijn van handmassage. Voor dit initiatief is het team beloond met de Cliënten Jaar Prijs 2012, uitgereikt door de voorzitter van de Cliëntenraad. Alle betrokkenen worden bij dit initiatief in hun kracht gezet. De vrijwilligers kunnen iets voor de zieke medemens betekenen, de patiënten krijgen rust en aandacht, en de verpleegkundigen en artsen hebben meer gelegenheid om iedereen de nodige medische zorg te geven.

100 In de Zoute Viever, een zorgcentrum in Oost Souburg, worden heel veel activiteiten ondernomen, welke de bewoners erg goed doen. -Werkt voor Ouderen- Bruiloft-belevingsdag Sevagram Overeenkomstig met Navigator nummers VII.B en VII.C Samen met alle collega s en vrijwilligers van de Dagactiviteiten Extra in Valkenheim (Sevagram) is een Bruiloft-belevingsdag georganiseerd. Een medewerker vertelt: De blije en leuke verhalen horen en de spontane reacties van de bezoekers zijn een groot cadeau voor ons als werknemers! Wat was de aanleiding voor dit initiatief? Thuiswonende ouderen met dementie komen een of meerdere malen per week van uur tot uur naar de dagactiviteiten. Ze worden thuis opgehaald en iedere dag hartelijk ontvangen door de medewerkers van de dagactiviteiten. De activiteiten die ondernomen worden zijn iedere dag en voor iedere bezoeker anders maar wel conform een vaste structuur. Individueel en groepsactiviteiten worden op maat aangeboden al naar gelang de wens/behoefte en interesse van iedere bezoeker. Het idee van een gezamenlijke belevingsactiviteit is nieuw op deze manier. En omdat dit een zeer geslaagde aanpak bleek, was het belangrijk hieraan gehoor te geven. Hoe is het aangepakt? Het idee werd besproken binnen het team en er werd over gepraat met de bezoekers. Omdat toen al openhartig verteld werd over hun herinneringen van hun toenmalige bruiloft wist het team dat het organiseren van een Bruiloft-Belevingsdag een mooi initiatief zou zijn. De eerste contactpersoon van de bezoeker werd hierover geïnformeerd en gevraagd om bruidsfoto s mee te geven tijdens de Bruiloftbelevingsdag.

101 Bij binnenkomst werden alle meegebrachte bruiloftsfoto s van de cliënt uitgestald op een bruiloft-tafel. Onder het genot van een kopje koffie en thee werd gesproken over wat er vroeger geregeld werd ter voorbereiding van de bruiloft. Tijdens de lunch wordt er speciaal voor deze dag een kop soep en een koud buffet aangeboden. In de middag komt de bruid (personeel van de dagactivering) op de muziek van de Hochzeitmelodie in een echte bruidsjurk (uit de tijd van toen) en een dito bruidegom in vol ornaat binnen. De bezoekers komen naar de "receptie" bij het bruidspaar waar zij een stuk van de heuse bruidstaart eten en een glaasje wijn en/of advocaat met slagroom. Dan komt ieder aan de beurt om zijn/haar verhaal te vertellen: waar men getrouwd is, welke jurk of kostuum, wie was getuige, wie waren de gasten, waar werd het feest gehouden etc. Even voordat de bezoekers weer naar huis gaan vertrekt het bruidspaar om "foto's te gaan maken" en verlaten de ruimte. De reacties die je dan krijgt als je weer in burgerkleding terug komt op de dagactivering zijn kostelijk: zijn jullie nu echt getrouwd? Of de opmerking: jullie hebben net het bruidspaar gemist! Wat is het effect van deze belevingsdag? Iedere bezoeker staat die dag in het middelpunt met zijn/haar eigen verhaal over zijn/haar bruiloft. Ogen fonkelen weer volop bij het vertellen van HUN verhaal en aan de gedachten hierbij. Een cliënt die vaak heel negatief gestemd is, kwam binnen en heeft iedere bruidsfoto aandachtig bekeken en begon te raden wie van de medebezoekers op de foto stond. Mevrouw was de hele dag in de wolken, vertelde honderduit en bleef positief gezind tot de laatste minuut. Mevrouw was lyrisch over de echte trouwjurk en vertelde veel anekdotes over haar bruiloft in Friesland. Het herleven van iedere bruiloft van elke cliënt is heel bijzonder. Ieder mens is uniek, geen 2 verhalen zijn hetzelfde en dat maal 14 cliënten. Wat een verhalen en wat een emoties! Heel bijzonder is te zien wat voor iets moois reminiscentie teweegbrengt bij een dementerende, welke welgemeende reacties dit oplevert. Het is immers niet voor niets een van de mooiste dagen uit iemands leven. Op het moment dat de taxi wegrijdt ziet het team dan ook breedglimlachende gezichten van de tevreden cliënten. Voldoening ten top, zowel voor de bezoeker als het personeel!

102 Samen aan het werk om de Zorg met Bezieling Award te maken -Sevagram- Moederhoek bij verpleeghuis de Wieken Rivas Zorggroep Sluit aan bij Navigator nummer VIII.A, IX.B Vaak worden vrouwelijke bewoners onrustig in de namiddag: de kinderen komen uit school en moeten verzorgd worden. Kinderen zijn een belangrijke factor in het leven van bewoners. Aanpak Om deze reden is een moederhoek ontwikkeld door een team verzorging in samenspraak met de omgevingscoach/ambassadeur kleinschalige zorg. Door een validerende benadering kunnen bewoners door de zorg positief worden benaderd. De moederhoek kan daarin ondersteunen. Op de lange gang in de Wieken is een gedeelte van een wand behangen met een ouderwets behang met bloemetjes in de kleuren roze en lichtblauw. Medewerkers hebben via Marktplaats en door een oproep aan familie / bezoekers een kinderwagen uit de jaren 50 en een houten wiegje kunnen kopen voor een gering bedrag. Er staat een gemakkelijke stoel zodat bewoners rustig kunnen zitten. Een oude kast die al in huis stond is omgetoverd naar commode. Hier liggen wat oude kleertjes en kruiken in. Op een plank zit een teddybeer die, door middel van een sensor, babygeluid maakt. De geluiden hebben aantrekkingskracht op mensen die langslopen. Het behang en de lijm zijn gesponsord door de plaatselijke behangzaak. Effect Een bewoonster die amper meer liep, loopt nu de hele gang door achter de kinderwagen. Zij maakt dan een heel gelukkige indruk omdat zij haar gevoelens hierin kwijt kan.

103 Begin 2012 heb ik in verpleeghuis Waerthove te Sliedrecht een aantal foto s gemaakt, met de bedoeling het leven in het verpleeghuis in beeld te brengen. Geen geposeerde foto s, maar een weerspiegeling van het leven van alledag. Deze foto is gemaakt tijdens een muziektherapie sessie met een Psychogeriatrische mevrouw. Muziektherapeute weet door de minimale inzet van middelen, door gebruik van een ballon en het neuriën van een melodie deze mevrouw tot zichzelf te laten komen en zich te openen. Ze weet een blijdschap en volledige overgave tot stand te brengen. Dat vind ik heel bijzonder en dat zie ik ook

104 terug in deze foto. Ook de familie van mevrouw was geraakt bij het zien van de foto. Waarschijnlijk zag men iets terug, wat ze dachten dat verloren was gegaan met de dementie. -Rivas Zorggroep- Wij hebben als Theetantes vaak mooie momenten met bewoners die lijden aan dementie. Het is zo waardevol om te zien hoe bewoners kunnen genieten van samen herinneringen ophalen en samen herkenbare liedjes zingen. Deze zijn gemaakt binnen Pantein op locatie 't Hofke in Cuijk. -Zorgcentra Pantein-

105 Wij zijn 4 vrolijke tantes die werkzaam zijn binnen Zorgcentra Pantein. Wij komen als theetantes op de koffie bij Uw bewoners in de huiskamer of de ontmoetingsruimte in verzorgings- en verpleeghuizen. Wij proberen als typetjes door middel van zang, mimiek, aanraking en interactie contact te maken met de bewoner. Samen gaan we terug in de tijd. Door jarenlange ervaring en uitbreiding van ons repertoire kunnen wij ook voor andere groepen zoals KVO s, KBO s, Zonnebloem- en vrijwilligersverenigingen, een succesvol optreden verzorgen. We passen ons programma aan op de doelgroep. Het programma duurt 2 x 45 min. en wordt in overleg afgestemd. We brengen eigen geluid mee. Wilt U de theetantes op de koffie? U kunt ons uitnodigen. Informatie, bij voorkeur per mail, is te verkrijgen bij: Annie Albers theetantesopdekoffie@hotmail.com U kunt ook bellen: tel

106 Helende Omgeving 6 - Menswaardige technologie -Zorggroep Almere- Invoering Elektronisch Verpleegkundig Dossier (EVD) - HagaZiekenhuis Sluit aan bij Navigator nummer II.B, II.C, II.D, II.J, III.D Voorheen was er sprake van een papieren verpleegkundig dossier waarin de verpleegkundige en andere zorgverleners op een dertigtal formulieren de zorg aan patiënten tijdens een opname registreerden. Op verschillende formulieren stonden dezelfde gegevens vermeld en bij iedere opname werden aan één patiënt dezelfde verpleegkundige gegevens uitgevraagd. Als het dossier tijdens de opname door de fysiotherapeut in gebruik was kon de verpleegkundige niets registreren. Wat houdt het initiatief in? Samen met verpleegkundigen is bekeken op welke wijze de registratie digitaal uitgevoerd kon worden met als doel het verminderen van administratielast en voorkomen van dubbele uitvraag van gegevens aan patiënten. Daarnaast is de focus gelegd op methodisch handelen, het planmatig en eenduidig behandelen van gezondheidsproblemen vanuit een verpleegplan wat in overleg met de patiënt opgesteld is.

107 Dit heeft geresulteerd in een digitaal verpleegkundig dossier waarin zorgverleners de zorg tijdens opname registreren. Gegevens van een vorige opname zijn te raadplegen en te hergebruiken bij een volgende opname. Het EVD is op meerdere plaatsen in het ziekenhuis te raadplegen, een arts kan bijvoorbeeld bij controle van de patiënt in de polikliniek de bijzonderheden van de klinische opname teruglezen. Maar ook kan de arts vanaf zijn spreekuur op de polikliniek digitaal het medisch beleid aan de verpleegkundige verstrekken. Verpleegkundigen maken op een wetenschappelijk onderbouwde manier een verpleegplan in het EVD. Verpleegkundigen zijn vanaf het begin betrokken geweest bij de ontwikkeling van het systeem waardoor het EVD aansluit bij het verpleegkundig proces en herkenbaar is voor verpleegkundigen. Dit initiatief heeft de verpleegkundige zorg in het HagaZiekenhuis voor zowel patiënten als verpleegkundigen verbeterd. IC 2.0 portaal HagaZiekenhuis Sluit aan bij Navigator nummer II.C, II.D, III.B en III.D In januari dit jaar (2012) is het HagaZiekenhuis met het IC 2.0 project van start gegaan. Vanuit de Intensive Care (IC) werd de ambitie uitgesproken om de geleverde zorg verder te digitaliseren met een focus op gastvrijheid en specifiek ter verbetering van de communicatie tussen patiënt, zorgverlener en familie. IC 2.0 is het faciliteren van een portaal ter ondersteuning voor de naasten van IC patiënten. Een portaal is een webtoepassing (een soort website), waarbij

108 informatie gepersonifieerd samengebracht wordt voor een gebruiker. Wanneer er een naaste opgenomen wordt op de IC is dit een heftige gebeurtenis waarbij (met name) de contactpersoon overladen wordt met belangrijke informatie. Dit IC-Portaal biedt hierin ondersteuning, de informatie die relevant is, wordt gericht aangeboden. De contactpersoon kan andere naasten uitnodigen tot dit gepersonifieerde IC-Portaal, zo ontstaat er één centraal informatiepunt. Naast het aanbieden van gerichte informatie biedt het IC-Portaal ook andere mogelijkheden. Zo is het ook een communicatiemiddel voor alle naasten van de patiënt. Door het bijhouden van een dagboek kunnen de naasten elkaar op de hoogte houden van de toestand van de patiënt. Er zit een agenda in die de naasten met elkaar kunnen delen. Op deze manier kunnen ze met elkaar afstemmen wie er wanneer bij de patiënt op bezoek gaat. Maar ook is deze agenda te gebruiken om persoonlijke afspraken aan elkaar kenbaar te maken of voor het coördineren van andere taken. Via het IC-Portaal kunnen er familiegesprekken met de arts aangevraagd worden door de contactpersoon, waarbij er ook vooraf notities gemaakt kunnen worden, welke de arts kan inzien ter voorbereiding voor het gesprek. Als laatste kunnen er ook hardcopy kaartjes verstuurd worden naar de patiënt, welke direct naar de goede afdeling worden gestuurd. Wanneer de patiënt van de IC naar een verpleegafdeling kan, blijft het IC-Portaal bestaan. Alle functionaliteiten blijven tot de beschikking van de naasten en de patiënt, alleen de informatie is niet meer actueel omdat deze (tot op heden) slechts gericht is op IC relevante informatie. Dit is een gezamenlijk project geworden van de IC afdelingen van het HagaZiekenhuis en het Erasmus MC en met veel samenwerking met de Informatisering & Automatisering afdeling van het HagaZiekenhuis. Wat was de aanleiding voor dit project? De gastvrijheid was al erg goed op de IC afdeling van het HagaZiekenhuis, maar qua digitalisering bestond er nog niet zo veel. Dagboekjes werden wel bijgehouden door contactpersonen, alleen waren dit fysieke schriftjes (1 per patiënt) die slechts bij één iemand in het bezit kon zijn. Ook konden deze gemakkelijk zoek raken. Wat betreft de informatievoorziening ging dit met name met diverse soorten folders en mondelinge toelichting tijdens elk bezoekuur. Op het internet was ook informatie te vinden over de IC. Patiënten op de Intensive Care (IC) zijn bijzonder kwetsbaar. Tegelijkertijd zijn familieleden zeer betrokken bij de zorg voor deze patiëntengroep. Als een naaste op de IC belandt, brengt dit grote spanningen en soms angst met zich mee. Uit zowel literatuur 4 als enquêtes en focusgroepen met patiënten en hun naasten, blijkt dat het verblijf op een IC veel vragen oproept. Niet alleen het nut van de vele draden, buizen en lijnen en de grote hoeveelheid apparatuur rondom de patiënt, maar ook de organisatie van de afdeling is vaak onduidelijk. Juist op de IC is het op de hoogte zijn van wat er gebeurt voor naasten van groot belang: de patiënt is zelf vaak niet meer aanspreekbaar, een directe naaste moet regelmatig als ambassadeur van de patiënt optreden. Om voor dit probleem een oplossing te vinden, hebben het HagaZiekenhuis en het Eras- 4 Zie bijvoorbeeld: Meeting the Needs of Intensive Care Unit Patient Families, Azoulay, E., Pochard, F. et al. (2001) Am. J. Respir. Crit. Care Med. January 1, 2001 vol. 163, no Family-Centered Care: Meeting the Needs of Patients Families and Helping Families Adapt to Critical Illness, Davidson, J. (2009) Crit Care Nurse June 2009, vol. 29 no

109 mus MC de handen ineen geslagen en een onderzoek uitgevoerd. Hierin zijn zij nagegaan in hoeverre er aandacht wordt besteed aan behoeften van de naasten van de patiënten in de specifieke context van de IC. Daarnaast is er door middel van het bestuderen van relevant wetenschappelijk onderzoek en het voeren van focusgroepsgesprekken getoetst in hoeverre er in andere ziekenhuizen op deze doelgroep wordt ingespeeld. De algemene conclusie luidt dat veel ziekenhuizen inderdaad volop bezig zijn met patiënten portalen. Enerzijds in het verschaffen van medische informatie ( medische status ), anderzijds in het bij elkaar brengen van lotgenoten (mijnzorgnet.nl). Echter, uit het betreffende onderzoek blijkt ook dat juist de focus op de familie en naasten in de zeer specifieke context van de IC onderbelicht is in deze initiatieven. Gegeven deze uitkomst wilden de Intensive Care afdelingen van het HagaZiekenhuis en het Erasmus MC een digitaal portaal ontwikkelen waarin juist de naasten van de patiënt centraal staan. Figuur 1. Startpagina van het IC-Portaal, HagaZiekenhuis. Wat is de verbeterde situatie in de praktijk? Door het IC-Portaal is het nu mogelijk om met z n allen een dagboek bij te houden over de patiënt. Iedereen die uitgenodigd is door de contactpersoon om lid te worden van het IC-Portaal kan een stukje schrijven. Ook kan iedereen reageren op de geschreven stukjes. Zo is iedereen direct op de hoogte. Dit IC-Portaal zou er aan bij kunnen dragen dat het aantal patiënten dat na het verblijf op de IC een posttraumatische stress stoornis (PTSS) over houdt zou kunnen worden gereduceerd. Patiënten weten vaak niet veel meer over hun verblijf op de IC: het is vaak een lege bladzijde die veel vragen oproept. PTSS kan zich uiten in slecht slapen, pieke-

110 ren, overdreven alertheid, angstaanvallen en huilbuien. Naasten zijn de gewezen personen om na het verblijf van de patiënt een veilige omgeving voor hen te scheppen. Door hen middels het IC-Portaal te informeren over de IC en de patiënt, en ze allen in het dagboek mee te laten schrijven, is het de bedoeling een steviger basis voor de patiënt te scheppen. Hierdoor kan na het IC verblijf voor de laatstgenoemde het fysieke als mentale herstelproces zich positief blijven ontwikkelen. Het informatiemateriaal is grondig uitgebreid en wordt gericht aangeboden. Informatie over de IC, over de intensivisten, over wat een patiënt zo al doormaakt, over aandoeningen en behandelingen, maar ook veel informatie specifiek gericht op naasten, wat kun je als naaste allemaal verwachten en hoe kun je met bepaalde dingen omgaan, en een deel over de periode na de IC. Tijdens iedere dienst (dit is 3x per dag) wordt er door de verpleegkundige gekeken of de gegevens van de patiënt nog actueel zijn en zo nodig bijgewerkt. Een leuk voorbeeld is de interactieve afbeelding van een patiëntenkamer, zie onderstaande afbeeldingen. De naasten hebben vaak veel vragen over alle apparatuur rondom het bed en durven vaak niet naar alles te vragen, omdat ze de verpleegkundige en de arts niet te veel lastig willen vallen met al hun vragen. Door op de groene stippen te klikken, verschijnt er een pop-up venster met uitleg over dat item. Wat is bijzonder aan dit initiatief? Het project is in die zin vernieuwend dat het een doelgroep omvat die tot op heden onderbelicht is gebleven, te noemen de naasten van de patiënt. Middels verbeterde en gerichte informatie over de IC en de taken en verantwoordelijkheden van het IC zorg personeel is het streven dat er enerzijds onbegrip en bezorgdheid bij de naasten wordt weggenomen en anderzijds het zorgpersoneel efficiënter kan werken, omdat de naasten meer gerustgesteld zijn. Het vernieuwende aan dit initiatief is dat een dergelijk portaal, dat de naasten centraal zet en in mindere mate de patiënt, nog niet eerder beschikbaar was. Ook is het de bedoeling dat dit project een positieve bijdrage levert aan de kwaliteit van leven van de patiënt na het verblijf op de IC. Zoals al in de inleiding is genoemd is PTSS een veel gehoorde angststoornis onder patiënten na hun verblijf op de IC. Door bij naasten onduidelijkheid en onbegrip weg te halen en patiënten na ontslag de mogelijkheid te bieden inzicht te krijgen in hun verblijf op de IC is het de bedoeling het percentage ex-patiënten met PTSS te reduceren. Tot slot dient het project een aanzet te zijn tot een ziekenhuisbreed portaal en zo mogelijk een regionaal gedragen innovatie te zijn. Het zou dus een vliegwieleffect

111 moeten hebben op de andere afdelingen binnen het ziekenhuis en uiteindelijk uitgevouwen te worden tot een regionaal landelijk niveau. Video over het IC-Portaal: Het nieuwe werken op de werkvloer. Ro0uyBkQ Hoe is het traject verlopen? Het projectteam bestond uit een intensivist, unithoofd van IC, managementassistente van IC, IC-verpleegkundigen en kwaliteitscoördinator en een lid van de Cliënten Advies Raad. Zij werden ondersteund door applicatieontwikkelaars, projectleiders I&A en een information security officer. Het ontwerptraject was zowel participatief als iteratief van aard geweest. Dat wil zeggen dat de invulling van het portaal werd gedaan door een ontwerpgroep bestaande uit patiënt vertegenwoordigers, IC verpleegkundigen, artsen en secretariaat uit zowel HagaZiekenhuis als Erasmus MC. Hierbij werkte de groep in zes ontwerpsessies van concept naar detail en ontstond een eindproduct dat aan de gezamenlijke eisen voldeed. Familie van patiënten werd betrokken door tussentijdse inventarisaties, waarbij de producten die uit de ontwerpgroep kwamen werden voorgelegd aan familie van patiënten die op dat moment op de IC lagen. De voorgestelde oplossingen werden door een aantal mensen getoetst: de security officer, een jurist en de functionaris gegevensbescherming. In januari 2012 is het project van start gegaan en in mei 2012 kon het IC-Portaal al LIVE gaan. Stakeholders IC 2.0 Naasten van IC patiënten IC verpleegkundigen IC artsen IC patiënten Management IC Dagelijks wordt het IC-Portaal nu aangeboden aan de naasten van IC-patiënten, om hen zo nog beter te kunnen ondersteunen in de zware periode die ze tegemoet gaat. Figuur 3. De planning. Live datum: 21 mei De eerste evaluaties hebben inmiddels plaatsgevonden en de resultaten zijn veelbelovend! Zie onderstaande tabel voor enkele reacties van de contactpersonen Planetree en iedere deelnemer voor zijn eigen bijdrage Verbetergids