Actief burgerschap en leefbaarheid in twee Rotterdamse wijken

Transcriptie

1 Actief burgerschap en leefbaarheid in twee Rotterdamse wijken Erik Snel, Kim Hoogmoed en Arend Odé 1. Inleiding Termen als actief burgerschap, bewonersparticipatie en betrokken burgers zijn hot, zo blijkt uit de vele boeken en artikelen die over dit onderwerp verschijnen. Als gevolg van deze toegenomen aandacht voor burgerschap heeft het burgerschapsconcept zich steeds verder verbreed. Ging het aanvankelijk in politieke en rechtsfilosofische beschouwingen over burgerschap vooral over rechten en plichten van burgers, in recente sociaalwetenschappelijke bijdragen gaat het om actief burgerschap: de mate waarin en de manier waarop burgers actief in de samenleving willen en kunnen participeren. In Nederland is de aandacht voor actief burgerschap verder versterkt door twee discussies. Een eerste discussie gaat over de vraag waardoor burgerschap wordt beïnvloed en of, als gevolg hiervan, alle burgers in gelijke mate warm lopen voor het burgerschapsideaal. In de tweede plaats zien we een groeiende aandacht voor de relatie tussen overheid en burger. Achtergrond hiervan is een toenemend beroep van overheden zowel nationaal als lokaal op burgers om een actieve bijdrage aan de samenleving te leveren. Dit beroep komt voort uit zowel pragmatische als ideologische beweegredenen. Terwijl overheden vanwege bezuinigingen taken afstoten, rijst de vraag of actieve burgers de wegvallende overheidszorg kunnen opvangen met eigen activiteiten. Maar de roep om actief burgerschap is ook ingegeven door groeiende kritiek op de calculerende of consumentische burger. We zijn te afhankelijk geworden van publieke en professionele voorzieningen, en zouden meer voor ons zelf en voor elkaar moeten zorgen. Deze ingrijpende verschuiving in het sociale domein roept uiteraard vragen op. Eén cruciale vraag is of de roep om actief burgerschap niet tot nieuwe sociale ongelijkheid leidt. Beschikken alle burgers over de benodigde competenties voor actief burgerschap? En leidt de roep om actief burgerschap niet tot nieuwe geografische ongelijkheid. Volgens sommige onderzoekers beschikken juist bewoners van gedepriveerde stadswijken, waar actief burgerschap het meest nodig zou zijn, niet over de benodigde capaciteiten. Bewoners van welgestelde wijken zouden vaker actieve burgers zijn. Om dit laatste te onderzoeken, hebben we onderzoek gedaan over actieve burgerparticipatie in twee Rotterdamse wijken: Schiemond en het Lloydkwartier. Beide wijken grenzen aan elkaar, maar qua achtergrond van bewoners 1

2 en kwaliteit van de leefomgeving verschillen ze van elkaar. Schiemond is een naoorlogse wijk met veel sociale huurwoningen. Bewoners van allochtone afkomst en lage inkomensgroepen zijn hier getalsmatig sterk vertegenwoordigd. Het Lloydkwartier is van meer recente datum en huisvest vooral veel jonge gezinnen en bovenmodale inkomensgroepen. In beide wijken vroegen we bewoners (N= 120) naar hun visie op bewonersparticipatie en of ze bereid zijn actief te willen investeren in de kwaliteit van de wijk, in het bijzonder ten aanzien van de thema s schoon, heel en veilig. In deze studie verkennen we of er verschillen zijn in de bewonersparticipatie tussen beide wijken en met welke factoren dit te maken kan hebben. Hiertoe gaan we allereerst in op de vraag wat actief burgerschap is en door welke drijfveren en mechanismen deze vorm van burgerparticipatie beïnvloed wordt. Vervolgens presenteren wij de belangrijkste uitkomsten van de interviews met bewoners uit beide wijken. Daarbij zal duidelijk worden dat zowel de bewoners en hun kenmerken als de kwaliteit van de directe leefomgeving een centrale rol spelen in de feitelijke patronen van bewonersparticipatie ten aanzien het vergroten van de leefbaarheid in de wijk. 2. Determinanten van actief burgerschap? Er is een sterk groeiende aandacht voor het fenomeen actief of stedelijk burgerschap. Centraal hierin staat het feit dat burgers zich vaak sterker identificeren met hun directe omgeving dan met de nationale kaders van het land waarin zij wonen. Volgens Walraven (2006) oriënteren burgers zich steeds meer op de stad waarin zij wonen, werken of waarmee zij zich anderszins verwant voelen. Actief burgerschap gaat dus primair om gevoelens van verwantschap met de directe (stedelijke) omgeving. Ook andere auteurs benadrukken het toegenomen belang van actief stedelijk burgerschap. Duyvendak en Uitermark (2006) geven aan dat burgers juist op het straat- en buurtniveau veel praktische manieren vinden om, niettegenstaande hun uiteenlopende achtergrond, gezamenlijke doelen te realiseren. Tonkens (2009) wijst eveneens op het belang van dit niveau. Binding schuilt volgens deze auteur met name in participatie in lokale activiteiten en verbanden. Actief burgerschap richt zich dus primair op de betrokkenheid en participatie van burgers. Het aspect van status en rechten heeft hierin geen vooraanstaande betekenis. In dit verband sluit het begrip actief burgerschap nog het beste aan bij de republikeinse opvatting over 2

3 burgerschap. Hierin gaat het vooral over de morele plicht om actief te participeren in de publieke gemeenschap. In aansluiting hierop kiezen Van den Brink en De Ruijter (2003) voor de volgende omschrijving van actief burgerschap: het vermogen en de bereidheid om zich op een of meerdere gebieden van het maatschappelijke leven in te zetten voor de publiek zaak. Burgerschap wordt dan vormgegeven door de acties van burgers voor de publieke zaak, oftewel het algemeen belang (vgl. Van de Wijdeven en Hendriks, 2010). Wij volgen hier dezelfde omschrijving. In de literatuur is uitbreid gekeken naar uiteenlopende factoren die de bereidheid van burgers om zich actief voor de publieke zaak in te zetten mede verklaren. Deze verklaringen vinden we zowel op individueel als op bovenindividueel niveau. In dit laatste geval gaat het zowel om de rol van de wijk of buurt als om de invloed van de overheid en professionals. Het onderstaande vat een aantal prominente elementen uit deze discussie samen. Individuele competenties zijn nodig voor actief burgerschap In de literatuur wordt vaak verwezen naar specifieke competenties die vereist zouden zijn voor actieve bewonersparticipatie. Naast cognitieve competenties, zoals bijvoorbeeld uitdrukkingsvaardigheden en het begrip van complexe vraagstukken, wordt hierbij vooral ook gewezen op het belang van sociale competenties. De filosoof Nauta (2000) onderscheidt in dit verband vier soorten van bekwaamheden als voorwaarden voor burgerschap: het vermogen tot identificatie, tot representatie, tot aanspreekbaarheid en tot weerbaarheid. De auteur schaart de eerste twee vaardigheden onder alter competenties en de laatste twee onder ego competenties. Meer concreet hebben Van der Zwaard en Specht (2013) gekeken naar de specifieke kwaliteiten van actief participerende burgers. Competenties die in dit verband erg belangrijk zijn gebleken, hebben betrekking op diverse ondernemende kwaliteiten, gedrevenheid en committment, een sociale instelling en specifieke kennis. Ondernemende en sociale vaardigheden zijn dus van essentieel belang. Hierop voortbordurend verdeelt de WRR (2012) actieve burgers in twee categorieën in: de trekkers (bevlogen initiatiefnemers) en de verbinders (bewoners die mensen en partijen weten te binden). Overigens wijzen Van der Zwaard en Specht (2013) op het toegenomen belang van zogenoemde bureaucratische en organisatorische competenties. Men spreekt in dit verband van de professionele vrijwilliger. 3

4 Burgerparticipatie en identificatie met de omgeving hangen met elkaar samen De bereidheid van burgers zich actief in te zetten staat evenmin los van de mate van waarin zij zich met hun directe leefomgeving identificeren. Schinkel e.a. (2009) stellen in dit verband dat het vermogen om je thuis te voelen direct inwerkt op het gevoel van verantwoordelijkheid voor de directe omgeving. Burgers moeten zich dus eerst thuis voelen in hun woon- en leefomgeving, willen zij aangezet worden tot een breder maatschappelijk handelen. Deze observatie is beslist ook relevant binnen de context van een multi-etnische samenleving: de vraag naar bewonersparticipatie onder migranten hangt direct samen met de vraag naar hun integratie in meer algemene zin. Overigens geven de auteurs aan dat deze relatie ook in omgekeerde richting geldt: burgerparticipatie kan ertoe leiden dat de identificatie met de directe woon- en leefomgeving wordt vergroot. In dit verband wordt gesproken van verbindende burgerschapspraktijken. Sociale netwerken doen er toe Verschillende Engelstalige studies benadrukken het belang van sociaal kapitaal als katalysator van actief burgerschap. In algemene zin verwijst sociaal kapitaal naar de sociale netwerken van individuen en alle hulpbronnen die zij via deze netwerken kunnen mobiliseren. Deze hulpmiddelen vinden hun voedingsbodem in acties zoals gemeenschapsactiviteiten, sociale steun en participatie. Een veel aangehaalde opvatting is die van de Amerikaanse socioloog Putnam (1993, 2001), die aangeeft dat sociaal kapitaal in de betekenis van maatschappelijk nuttige contacten, de ontwikkeling van normen van wederkerigheid en vertrouwen in de medemens nodig is voor de ontplooiing van allerhande burgerinitiatieven. Ten aanzien van participatie in sociale netwerken maakt de auteur voorts onderscheid tussen deelname aan meer formele verbanden (civic participation) en informele sociale verbanden (social connections). Putnam geeft daarbij aan dat vooral de eerste vorm van invloed is op de ontwikkeling van civic skills en daarmee op actief burgerschap. Lelieveldt en Van der Kolk (2001) komen tot een soortgelijke conclusie: zij onderscheiden een informele en institutionele vorm van sociaal kapitaal en stellen dat vooral institutionele participatie van belang is voor actief burgerschap, met name wanneer het gaat om politieke burgerparticipatie. Etnische diverse buurten ontmoedigen actief burgerschap De laatste jaren is er in onderzoek veel aandacht voor het effect van de etnische samenstelling op de sociale samenhang in buurten. De dominante denkrichting hierbij is dat bewoners van etnisch diverse buurten minder vaak contacten hebben met buurtgenoten. In dit verband wordt 4

5 opnieuw veelvuldig verwezen naar het onderzoek van Putnam (2007) die aangaf dat in wijken met een hoge mate van diversiteit naar etnische herkomst het onderlinge vertrouwen tussen bewoners gering is. Als gevolg hiervan kruipen bewoners eerder in hun schulp en zijn zij minder bereid tot actief burgerschap. Overigens is hiermee nog niet gezegd dat de conclusies van Putnam, die zijn onderzoek baseerde op de situatie in Amerikaanse steden, ook altijd voor Nederland opgaan. Zo blijkt uit een empirische studie van Gijsberts e.a. (2010) dat in Nederlandse buurten met veel niet-westerse migranten, deze bewoners onderling juist veel contact met elkaar onderhouden. Er zou wel sprake zijn van bonding, maar veel minder van bridging. Een tweede kanttekening betreft de interpretatie van het begrip etnisch gemengde buurten. Wanneer bepaalde migrantengroepen in een buurt getalsmatig de boventoon voeren, wordt hiermee de wijk vanzelf minder divers, hetgeen ten goede komt aan het onderlinge vertrouwen. In dit verband is het dus allerminst gezegd dat de sociale interactie in een wijk als Schiemond minder groot zou zijn dan in het Lloydkwartier. De relatie tussen burgerschap en het welvaartsniveau in de wijk is niet eenduidig Andere buurtkenmerken waarvan het belang ten aanzien van de sociale samenhang in een wijk wordt onderkend, zijn het welvaartsniveau en het imago van de buurt. De gedachte is dat in welvarende buurten relatief veel mensen wonen die bewust voor de buurt hebben gekozen en daardoor een sterke binding met de buurt ervaren (Bolt e.a., 2011). Toch is deze relatie niet eenduidig. Uit onderzoek van Lucassen (2007) en Luppi (2009) weten we namelijk dat de territoriale binding vooral groot is in wijken met vooral honkvaste bewoners. In de regel zijn dit wijken met vooral lagere inkomensgroepen. Deze bewoners zijn sterk aangewezen op de sociale netwerken in de buurt. Uitgaande van de gedachte dat deze verbondenheid leidt tot een grotere bewonersparticipatie, zouden juist deze wijken zich moeten kenmerken door allerlei vormen van actief burgerschap. Onderzoek over in verschillende buurten van Amsterdam geeft inderdaad aan dat minder bedeelde wijken niet achterblijven daar waar het gaat om bewonersparticipatie (Denters e.a., 2012). Uitermark (2013) geeft aan dat niet zozeer de welstand van buurten bepalend is voor de mate van zelforganisatie in de buurt, maar veeleer of een buurt geschiedenis heeft op dit vlak. Het imago van de buurt kan burgerschap maken en breken Daarbij is het imago van de buurt van invloed op de bereidheid van bewoners zich samen in te spannen voor de publieke zaak. Een goede reputatie is dan van belang voor een sterke binding met de buurt (Permentier, 2009). Omgekeerd wijzen Van der Zwaard en Specht (2013) erop 5

6 dat specifieke buurtkenmerken niet alleen van invloed kunnen zijn op het onderlinge vertrouwen in elkaar, maar ook op het fenomeen van collectieve zelfredzaamheid. De auteurs stellen in dit verband dat de betekenis die bewoners aan hun buurt geven hun opstelling bepaalt ten aanzien van publieke zaken. Aspecten die hierbij van belang zijn, hebben onder andere te maken met publieke vertrouwdheid, de reputatie van de buurt en het voorkomen van ernstige problemen. Kort gesteld hebben burgers de neiging om in hun schulp te kruipen op het moment dat zij het gevoel krijgen dat hun aandacht voor de directe leefomgeving niet zonder risico s is. Het voorkomen van specifieke geweldsincidenten kan hiervoor aanleiding geven, zoals we ook verder in dit onderzoek zullen tegenkomen. Vlak ook de rol van overheid en professionals niet uit Hoewel de overheid burgers aanmoedigt om zich actief voor de publieke zaak in te zetten, blijkt uit voorbeelden dat de overheid zelf vaak een sta in de weg vormt. Zo stelde de WRR al enkele jaren geleden dat de overheid allerminst een betrouwbare partner is in het stimuleren van burgerinitiatieven. Burgers voelen zich vaak onbegrepen op het moment dat zij zelf het heft in hand willen nemen. Recentelijk kwam Lub (2014) met een soortgelijke conclusie; professionals en bewoners spreken vaak niet dezelfde taal en interpreteren wijkproblemen vaak heel verschillend. Ook bijten actieve bewoners zich vaak stuk op bureaucratische belemmeringen en inflexibiliteit aan de kant van de overheid. Laatstgenoemde auteur spreekt in dit verband van een klassieke botsing tussen systeem- en leefwereld. Ook deze factor komen we in dit onderzoek tegen: burgers willen vaak wel, maar vinden vaak onvoldoende respons bij de overheid om hun maatschappelijke inzet handen en voeten te geven. Deze inzichten uit literatuur maken duidelijk dat voor een goed begrip van bewonersparticipatie niet alleen de mogelijkheden en bereidheid van burgers bestudeerd moeten worden. Naast individuele competenties (in termen van kennis, gedrag en houding) zijn ook kenmerken van de buurt evenals de rol van de overheid en professionals van invloed op de uiteindelijke geneigdheid tot burgerparticipatie. Deze bredere context kan stimulerend zijn (bijvoorbeeld wanneer er sprake is van een sterke mate van identificatie met de buurt of wanneer de overheid inspeelt op hetgeen burgers willen), maar kan ook negatief uitwerken op de bereidheid tot bewonersparticipatie (als het imago van een buurt leidt tot ontmoediging van burgerparticipatie of wanneer sprake is van botsende logica s van overheid en burgers). 6

7 De vraag wat al deze aspecten betekenen voor bewonersparticipatie in wijken als Schiemond en het Lloydkwartier is daarmee niet eenvoudig te beantwoorden. Zoals het bovenstaande heeft duidelijk gemaakt, zien we in beide wijken zowel overeenkomstige als uiteenlopende factoren die van invloed zijn op mate en aard van burgerparticipatie. Enerzijds zou een sociaal kwetsbare wijk als Schiemond misschien minder tot actieve burgerparticipatie geneigd zijn omdat de ondernemende en organisatorische competenties van haar bewoners gemiddeld gesproken minder groot zijn. Anderzijds staat hier wellicht een grotere gehechtheid aan de buurt en een grotere publieke vertrouwdheid tegenover. Ook zouden hoger geschoolde burgers vaker actief zijn in formele vrijwilligersactiviteiten, maar minder geschoolde burgers wel actief zijn in informele burgerparticipatie in stadswijken (Van der Zwaard en Specht, 2013). Kortom, we kunnen niet op voorhand verwachten dat bewoners van een sociaal zwakkere wijk minder actief zijn met burgerparticipatie dan bewoners van een typische middenklassewijk als het Lloydkwartier. Wel hopen wij door de gesprekken met bewoners meer duidelijkheid te krijgen over hetgeen bewoners van beide wijken zelf aandragen als stimulans van dan wel als rem op het ondernemen van burgerschapsinitiatieven. Hierbij hebben we in het bijzonder oog voor de rol van de overheid. 3. Het onderzoek Op verzoek van de Kenniswerkplaats Leefbare Wijken hebben studenten van de Hogeschool Inholland onder leiding van het lectoraat Dynamiek van de stad in totaal kwalitatieve 120 interviews afgenomen in twee Rotterdamse wijken (58 in Schiemond, 62 in Lloydkwartier). In de interviews, die ongeveer 20 minuten duurden, zijn vragen gesteld over hoe respondenten de leefbaarheid in de buurt (in het onderzoek gedefinieerd als schoon, heel en veilig) percipiëren, wat zij zelf bijdragen c.q. willen bijdragen om de leefbaarheid van de buurt te verbeteren en wat zij hierbij van de overheid verwachten. Respondenten zijn geworven op straat in beide buurten, bij winkels en in het buurthuis. De interviews zijn met toestemming van de respondent opgenomen en vervolgens letterlijk uitgetypt. Vervolgens heeft een masterstudent van de Afdeling Sociologie (EUR) deze data geanalyseerd en deels gekwantificeerd. Daarnaast heeft deze student voor haar masterscriptie ook diverse sleutelinformanten die professioneel actief zijn op het gebied van schoon, heel en veilig in 7

8 beide Rotterdamse buurten geïnterviewd. Dit artikel is in grote lijnen een verkorte weergave van de masterscriptie van Kim Hoogmoed De buurten en de respondenten Zoals gezegd, verschillen de twee onderzochte buurten ondanks hun fysieke nabijheid nogal van elkaar. Schiemond is een typische volksbuurt, gebouwd in de jaren 80 met flatgebouwen van drie tot vijf hoog. De bevolking van Schiemond is een mix van allerlei culturen en achtergronden, de meerderheid van de bewoners is allochtoon. Rond de eeuwwisseling stond Schiemond bekend als een vrij problematische wijk in Rotterdam. De buurt wordt gekenmerkt door veel gezinnen met een achterstandspositie wat betreft hun inkomen, opleiding, werk en behuizing en veel bewoners hebben een taalachterstand. Het Loydkwartier lijkt geenszins op Schiemond. Het is een nieuwe en vrij luxe wijk met veel koopwoningen en appartementen, waar vooral personen en gezinnen met een hogere opleidings- en inkomensniveau wonen. Schiemond Lloydkwartier Het verschil tussen beide buurten komt ook duidelijk naar voren uit het beeld van de geïnterviewde bewoners. Qua geslacht en leeftijd verschillen de respondenten uit Schiemond en Lloykwartier niet zozeer. In Schiemond had echter de meerderheid van de respondenten (60%) een allochtone herkomst, terwijl de respondenten in Lloydkwartier in meerderheid (71%) autochtonen waren. Bijna de helft (45%) van de respondenten in Schiemond waren alleenstaanden of alleenstaande ouders. Bijna driekwart van de respondenten in Lloydkwartier (72%) leefde samen met een partner (al dan niet met kinderen). Ruim 40% van de 1 Kim Hoogmoed (2013), Leefbaarheid in Schiemond en Lloydkwartier. Actief burgerschap vergeleken in twee Rotterdamse buurten. Masterscriptie Grootstedelijke Vraagstukken en Beleid (GVB), Afdeling Sociologie (EUR). 8

9 respondenten in Schiemond had hooguit basisonderwijs of middelbaar onderwijs afgerond, 60% van de respondenten in Lloydkwartier had een academische of HBO-opleiding achter de rug. Bijna alle respondenten in Schiemond woonden in een (sociale) huurwoning, tweederde van de respondenten in Lloykwartier bewoonden een koopwoning. Een laatste kenmerk van de respondenten betreft hun woonduur in de buurt. Respondenten uit Schiemond woonden gemiddeld veel langer in de buurt dan degenen uit Lloydkwartier (16 versus 5 jaar), maar dat is niet verwonderlijk aangezien het Lloykwartier zeer nieuw is. 5. Schoon, heel, veilig in de buurt In deze paragraaf beschrijven we hoe schoon, heel en veilig Schiemond en Lloydkwartier zijn in de ogen van onze respondenten. De respondenten uit beide buurten blijken hierover zeer verschillend te denken. Respondenten uit het Lloydkwartier vinden hun buurt significant vaker school, heel en veilig dan respondenten uit Schiemond. Respondenten uit beide buurten vinden het belangrijk in een schone buurt te wonen, bijvoorbeeld dat er geen zwerfafval op straat ligt. Dat er bijvoorbeeld geen spullen naast de prullenbakken staan. Dat het afval er gewoon wordt ingegooid, aldus een respondent uit Schiemond. Volgens veel respondenten uit Schiemond schort het hieraan in de buurt: Van de gemeente ruimen ze vaak genoeg op, maar de mensen zelf pleuren alles op de grond. Wel zien velen de afgelopen jaren een verbetering in hoe schoon de buurt is. Volgens een sleutelinformant van de dienst Stadsbeheer komt dit zowel door de toegenomen aandacht van de gemeente als door bewoners zelf: Misschien komt het een beetje door onze inzet, de voorlichting, misschien een beetje van reiniging en misschien doordat er meer klachten worden ingediend. Bewoners van Schiemond zouden meer dan voorheen verantwoordelijk en betrokken zijn bij de buurt. Heel anders is de perceptie in het Lloydkwartier: vrijwel alle respondenten (88%) die wij hier spraken vinden dat het een schone buurt is. Natuurlijk zijn er altijd wel verbeterpunten. Zo geven sommige respondenten aan het fijn te vinden als de buurt zou af worden afgebouwd: Ik vind het heel schoon en netjes. Ik vind het alleen jammer dat die wijk niet afgebouwd wordt. Sommige ondervraagde bewoners vinden de buurt niet schoon vanwege afvalresten op straat: Af en toe liggen daar blikjes bier, maar ja waar vind je dat nou niet. Opmerkelijk is dat waar in Schiemond vooral andere bewoners verantwoordelijk worden geacht voor het veroorzaken van vuil op straat, in het Lloydkwartier wordt gesteld dat bewoners er samen voor zorgen dat de buurt schoon is en blijft: Ik denk dat het door de bewoners komt, die houden het zelf netjes. Volgens sleutelinformanten van de gemeente heeft dit te maken met 9

10 de bewoners van beide wijken. In Schiemond zouden bewoners aangeven wat er in de buurt gedaan moet worden, in het Lloydkwartier ondernemen ze eerder zelf actie. We vroegen de respondenten ook of ze hun buurt veilig achten. Ook hier zien we weer grote verschillen in de antwoorden: respondenten uit Lloydkwartier vinden hun buurt significant vaker veilig dan respondenten uit Schiemond. Bijna een kwart (23%) van de respondenten uit Schiemond karakteriseert hun buurt als onveilig. Nu heeft Schiemond een geschiedenis van straatprostitutie (vanwege de in 2005 gesloten tippelzone bij de nabij gelegen Keileweg), drugsoverlast, inbraken in auto s en huizen, enz. maar sinds enkele jaren krijgt de buurt een ruime voldoende op de Rotterdamse veiligheidsindex. Dat desondanks zoveel respondenten de buurt onveilig achten, komt wellicht door een dodelijk schietincident in de buurt kort voordat onze interviewers de wijk introkken. Vooral vrouwen in Schiemond vinden de buurt niet veilig. Als reden hiervoor wijzen ze op het aantal delicten in de buurt: Ik vind het hier niet veilig, moet ik zeggen, want bij mij is al twee keer ingebroken. Verder noemen ze het ontbreken van toezicht, de verkeersveiligheid of de bewonerssamenstelling in de buurt: De samenstelling van de bewoners. Het is natuurlijk sociale woningbouw en ze stoppen iedereen er maar in die aan de onderkant van de samenleving verkeert. Overigens zegt toch ruim twee derde van de respondenten uit Schiemond dat ze hun buurt veilig vinden. In het Lloydkwartier vinden vrijwel alle respondenten (91%) dat het een veilige buurt is. De geringe onveiligheidgevoelens in de buurt worden waarschijnlijk veroorzaakt doordat er hier ook minder delicten plaatsvinden. Daarnaast wijzen respondenten op de aanwezigheid van een politiebureau in de buurt, de afwezigheid van hangjongeren en op de aard van de bewoners zelf: Ik denk de buurtbewoners zelf ze zijn sowieso altijd alert. De enige factor die voor onveiligheid in de buurt zorgt, is de verkeersveiligheid. 6. Actieve bewoners De vraag is echter in welke mate en op welke manier bewoners van beide buurten zelf actief zijn om de leefbaarheid van hun buurt te verbeteren. Ondernemen ze eigen activiteiten op het gebied van schoon, heel en veilig? Zo ja, welke? En wat verwachten ze nog van de overheid op dit vlak? Als het om schoon en heel gaat, blijkt de meerderheid van de respondenten in beide buurten op een of andere manier zelf actief te zijn. Driekwart van de respondenten in Schiemond zegt wel eens activiteiten te ondernemen om de buurt schoon en heel te houden. Ze ruimen vooral hun eigen rommel op of maken de eigen flat of portiek schoon: Ja ik doe het in mijn flat, maar buiten de flat niet echt hoor. Sommige bewoners (10%) spreken 10

11 anderen aan wanneer rommel of afval niet wordt opgeruimd: Ja ik let op. Als iemand rommel maakt zeg ik er wel wat van, al heeft dit niet altijd effect. Vooral bewoners die al tien jaar of langer in de buurt wonen, zeggen vaker dat ze actief zijn in de buurt. Veel respondenten uit het Lloydkwartier zeggen de buurt schoon te houden door zelf niets op straat te gooien: Gewoon, niet echt iets op de grond gooien ofzo. Bovendien zeggen respondenten uit het Lloydkwartier niet alleen de eigen portiek of flatgalerij schoon te houden, maar ook de straat. Ja, als ik iets zie liggen of iets zie vallen. Tuurlijk, ben ik toch bij de prullenbak. Ja, niet te moeilijk om het effe weg te gooien, zo zegt één van hen. Volgens sleutelinformanten van de dienst Stadsbeheer is dit typerend voor de bewoners van het Lloydkwartier: Het is een aparte buurt, het is mooi, netjes en dat willen mensen graag zo houden. Bewoners zijn meer met een schone omgeving bezig:..als ze de deur uitstappen en een propje zien liggen, (zullen ze) dit oppakken en het in de vuilnisbak gooien. Dat is volgens mij het verschil: ben je er mee bezig of ben je er niet mee bezig. Figuur 1: Activiteiten bewoners schoon & heel (N= 96) Niet actief Eigen rommel opruimen In eigen flat/de portiek schoonmaken Anderen aanspreken Op straat schoonhouden Eigen huis schoonhouden Melding maken over afval 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Lloydkwartier (N=44) Schiemond (N=52) Het meest opvallende is echter dat er, anders dan verwacht, geen significant verschil is in de mate waarin respondenten uit beide wijken zeggen wel of niet actief te zijn op het vlak van schoon en heel in de buurt. Bewoners van Schiemond zeggen wel wat vaker niet actief te zijn dan bewoners van het Lloydkwartier, maar het verschil is statistisch niet significant en kan dus op toeval berusten. Het enige significante verschil tussen de antwoorden van respondenten uit beide buurten betreft het schoonhouden van de straat. Respondenten van het Lloydkwartier doen dit significant vaker dan respondenten uit Schiemond. 11

12 We vroegen de respondenten ook of ze zelf activiteiten ondernemen voor de veiligheid in de buurt. Opvallend is dat tweederde van de respondenten in beide buurten zegt dat veiligheid ook een zaak van bewoners is. Veiligheid creëeren doe je met elkaar: Sowieso, anders gaat het moeilijk denk ik. Het ligt niet alleen aan de politie, maar ook aan de bewoners zelf. Wel zegt men dat dit moeilijker is door de grote diversiteit in de buurt: Met elkaar moet je dat natuurlijk kunnen doen. Maar dat komt ook omdat je elkaar niet verstaat en dat maakt het allemaal moeilijker. Voor hun ook natuurlijk. Ze hebben teveel culturen erin gestopt. Respondenten die op het vlak van veiligheid geen taak voor bewoners zien, zeggen dat dit de verantwoordelijkheid van de politie is: Het gevaar vind ik altijd als mensen dat gaan doen dat ze voor eigen rechter gaan spelen. Ik denk dat dat een politietaak is. Anderen durven zelf geen actie te ondernemen om de veiligheid in de buurt te verbeteren: Nee. Dan ben ik bang dat ze ja Van waar bemoei jij je mee, weet je wel? Of wie ben jij?. Ondanks dat veel respondenten vinden dat veiligheid mede de verantwoordelijkheid van bewoners is, zijn veel minder mensen zelf actief voor een veilige buurt. Ongeveer de helft van de respondenten uit Schiemond onderneemt geen activiteiten om de buurt veilig te houden. Bij de 22 respondenten die op dit vlak wel eens actie ondernemen, variëren de acties van contact met kinderen om ze te leren wat goed of fout is via het melding maken van dingen en het in de gaten houden van anderen tot aan het beveiligen van het eigen huis. In het Lloydkwartier onderneemt ongeveer een op de drie respondenten wel eens actie om de buurt veilig te houden zoals het melding maken bij de politie als iets niet in de haak is of mensen aanspreken in geval van regelovertreding. Een enkeling zegt in geval van vakantie weleens op het huis van de buren te passen en zich in ieder geval zelf sociaal te gedragen op straat: Ja, ik probeer af en toe met anderen een beetje zo vriendelijk te zijn op straat. Andere mensen groeten of zo of praatje te maken misschien. Misschien werkt dat ook een beetje 12

13 Figuur 2: Activiteiten bewoners veilig (N= 73) Niet actief Letten op eigen gedrag in verkeer Op andere huizen letten Mensen aanspreken Goede voorbeeld geven Anderen in de gaten houden Melding maken Sociaal contact Anders (incl. onbekend) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Lloydkwartier (N=29) Schiemond (N=44) Als het om de eigen activiteiten voor de veiligheid gaat, blijkt er wel een significant verschil te zijn in de antwoorden van respondenten uit beide wijken. Respondenten uit Schiemond zijn significant vaker actief als het om veiligheid gaat dan respondenten uit het Lloydkwartier. Deze uitkomst is nogal verrassend. Immers, eerder onderzoek over actieve burgerparticipatie laat vrij stelselmatig zien dat juist hoogopgeleide en werkende individuen vaker deelnemen aan actieve burgerparticipatie dan laagopgeleide mensen zonder werk. We verwachtten daarom dat juist respondenten uit het Lloydkwartier (meer hogeropgeleiden, meer werkenden) vaker actief zouden zijn dan resondenten uit Schiemond. Onze uitkomsten gaan ook in tegen eerdere assumpties van Van der Zwaard en Specht (2013) en van Kleinhans en Bolt (2010). Volgens Van der Zwaard & Specht zouden bewoners van kwetsbare buurten (veel overlast, onveiligheid, veel verloop van bewoners, grote etnische diversiteit in de buurt) zich minder zelf inzetten voor de veiligheid in de buurt dan bewoners van minder kwetsbare buurten. Kleinhans & Bolt wijzen op een belangrijke subjectieve factor: de perceptie van bewoners van de (ernst van) problemen in hun buurt en hun inschatting van de mogelijkheden er iets aan te kunnen doen, zijn van invloed op de mate van actieve burgerparticipatie. Maar ook om deze redenen zouden we verwachten dat bewoners van het Lloydkwartier vaker actief zouden zijn dan bewoners van Schiemond. Immers, bewoners het Lloydkwartier ervaren minder onveiligheidsgevoelens en er zijn ook minder incidenten dan in Schiemond. Desondanks is er, althans als het om veiligheid gaat, meer burgerparticipatie in Schiemond dan in het Lloydkwartier. Dit kan het gevolg zijn van allerlei factoren. Bewoners 13

14 van Schiemond wonen gemiddeld veel langer in de buurt en kennen elkaar daardoor wellicht beter dan bewoners van het Lloydkwartier. Wellicht leidt deze publieke familiariteit (Blokland 2009) ertoe, dat burgers in Schiemond meer actief zijn. Een andere factor kan de tijdbesteding van bewoners zijn. Doordat er in het Lloydkwartier meer werkenden zijn, zijn er overdag minder mensen aanwezig in de wijk en op straat. Schiemond telt meer nietwerkenden. Wellicht zijn er daardoor meer mensen op straat, die actief kunnen ingrijpen als er iets gebeurt (het principe van ogen op straat ; vgl. Blokland 2009). 7. Participatiebereid van bewoners bij ondersteuning door de gemeente Een laatste punt betreft de vraag of bewoners bereid zijn om activiteiten ten behoeve van de leefbaarheid in de buurt te ondernemen, wanneer zij worden ondersteund door de gemeente. In beide buurten is deze bereidheid er, zij het meer als het er om gaat de buurt schoon te houden dan op het vlak van veiligheid. Bij dat laatste zien onze respondenten vooral een taak weggelegd voor de politie of gemeente zelf. In Schiemond is de helft van de respondenten bereid de buurt schoon te houden wanneer ze ondersteund worden door de gemeente: Ja, zoals ik net aangaf, als er meer activiteiten worden georganiseerd, dan wordt de buurt ook hechter. Sommige respondenten wachten zelfs op hulp van de gemeente: Tuurlijk, dat hebben we al aangegeven. We wachten op hen. We kunnen dingen doen in de buurt, maar geef ons die middelen. Het groene licht hebben wij nog niet gekregen. Wanneer het om de veiligheid in de buurt gaat, zijn er minder respondenten bereid te helpen als ze door de gemeente worden ondersteund. Respondenten die hiertoe niet bereid zijn, vinden dit de taak van de gemeente: Nee, de gemeente moet het echt zelf doen omdat we heel voorzichtig moeten zijn. Ook in het Lloydkwartier zijn de meeste respondenten bereid mee te helpen bij het schoonhouden van de buurt als ze door de gemeente worden ondersteund, vooral jongere bewoners zijn vaak bereid. De bereidheid om mee te helpen aan veiligheid in de buurt is echter in het Lloydkwartier, net als in Schiemond, minder groot. Vooral tijd wordt genoemd als een bepalende factor voor het al dan niet meedoen met door de gemeente georganiseerde activiteiten: Ja, als ik wel tijd in heb dan ga ik het doen ja. Autochtonen en hogeropgeleiden onder de respondenten van het Lloydkwartier geven vaker aan bereid te zijn mee te doen met door de gemeente ondersteunde activiteiten. Of ze een partner en/of kinderen hebben, maakt hierbij weinig uit. 14

15 8. Conclusie Dit onderzoek over actief burgerschap en leefbaarheid in twee Rotterdamse wijken heeft al met al verrassende uitkomsten. Waar we toch enigszins verwachtten dat bewoners van een sociaal zwakkere buurt als Schiemond minder actieve burgerparticipanten zouden zijn dan bewoners van het meer welgestelde Lloydkwartier bleek dit niet het geval. Als het om schoon en heel gaat, zijn de respondenten uit Schiemond niet minder actief dan respondenten uit het Lloydkwartier. Als het om veiligheid in de buurt gaat, zijn respondenten uit Schiemond zelfs vaker actief dan respondenten uit het Lloydkwartier. Kennelijk spelen er in een wijk als Schiemond ook allerlei factoren een rol die bevorderlijk zijn voor actieve burgerparticipatie in de buurt. Mogelijk speelt een rol dat bewoners gemiddeld al langer in Schiemond wonen en dat daardoor een zeker gemeenschapsgevoel, of in ieder geval publieke familiariteit (Blokland 2009), is ontstaan dat bevorderlijk is voor actieve burgerparticipatie. Of misschien is het zo dat bewoners zich door de omvang en aard van de problemen in Schiemond, anders dan in het Lloydkwartier, zich wel gedwongen voelen om zelf actief op te treden, zeker als het gaat om de veiligheid in de wijk. Het Lloydkwartier kent volgens onze respondenten minder problemen op het vlak van de veiligheid, wat misschien de reden is dat ze minder actief zijn op dit vlak. Tot slot speelt de (recente) geschiedenis van bewonersparticipatie in Schiemond hierbij wellicht een rol. De grootste woningcorporatie in Schiemond (Woonbron) heeft de afgelopen jaren veel geïnvesteerd om de leefbaarheid van Schiemond te verbeteren en ook om bewoners actief te krijgen op dit vlak. 2 Wellicht heeft dit haar vruchten afgeworpen. Hoe dit ook zij, uit ons onderzoek bleek geenszins dat vooral bewoners van welgestelde stadsbuurten zich actief inzetten voor de leefbaarheid van de wijk terwijl bewoners van achterstandsbuurten zoals Schiemond het laten afweten. Ons onderzoek in Schiemond en het Lloydkwartier logenstraft eerdere studies die tot zulke uitkomsten kwamen. Eerder sluiten onze onderzoeksbevindingen aan bij de opmerkingen over actief burgerschap van Van der Zwaard en Specht (2013). Zij constateerden al dat migranten en lager opgeleiden misschien anders, maar door de bank genomen niet minder actief plegen te zijn dan autochtonen en hoger opgeleiden. Ook plaatsten zij kanttekeningen bij de stelling van andere onderzoekers dat de hedendaagse nadruk op actief burgerschap tot nieuwe sociale ongelijkheid zou leiden omdat bewoners van betere buurten meer actief zouden zijn met 2 Vgl. de presentatie van Gladys Mitchell, projectleider van de Rotterdamse wooncorporatie Woonbron in Schiemond, over haar activiteiten in de wijk. 15

16 bewonersparticipatie dan bewoners van mindere buurten, waar actief burgerschap juist zo hard nodig is. Zoals zo vaak, blijkt het in werkelijkheid complexer te liggen. Wel moeten we tot slot op de beperkingen van ons onderzoek wijzen. Het is uiteindelijk een beperkt onderzoek in slechts twee Rotterdamse buurten. Uiteraard kunnen onze uitkomsten de resultante zijn van specifieke situaties in een of beide buurten; dat kan op basis van ons onderzoek niet worden uitgesloten. Het lijkt daarom zaak om na deze verkennende studie over actief burgerschap in twee Rotterdamse wijken dezelfde vraag aan te pakken in een groter, kwantitatief onderzoek over actief burgerschap in alle Rotterdamse wijken, waarbij meer gestructureerd kan worden nagegaan of verschillen in de omvang en aard van bewonersparticipatie samenhangen met bepaalde kenmerken van buurten (welstand, gemiddelde woonduur, etnische diversiteit, enz.) dan wel met de individuele kenmerken en capaciteiten van bewoners. Dit onderzoek is al in voorbereiding.. 16

17 Aangehaalde literatuur Blokland, T. (2009) Oog voor elkaar. Veiligheidsbeleving en sociale controle in de grote stad. Amsterdam, AUP. Bolt, G. e.a. (2011) Sociale samenhang in Amsterdamse buurten. In: Rooilijn, 44 (5). Brink, G. van den en D. de Ruijter (2003) Marginaal of modern? Bestuurlijk advies inzake burgerschap onder migranten in Rotterdam. Den Haag, Kenniscentrum Grote Steden. Denters, S.A.H., m.m.v. M.J. van Heffen-Oude Vrielink (2004) Achtergrondstudie Stedelijk Burgerschap. Universiteit Twente/KISS. Duyvendak, J.W. en J. Uitermark (2006) Een gezellig beschavingsoffensief. Amsterdam, Universiteit van Amsterdam. Gijsberts e.a. (2010) Maakt de buurt verschil? Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau. Kleinhans, R. en G. Bolt (2010) Vertrouwen houden in de buurt. Verval, opleving en collectieve zelfredzaamheid in stadsbuurten. Delft, OTB Research Institute for the Built Environment. Lelieveldt, H en H. Van der Kolk (2001) Structureel kapitaal en het oplossen van buurtproblemen In: Gemeenschap der Burgers. Amsterdam, AUP. Lub, V. (2013) Schoon, heel en werkzaam? Een wetenschappelijke beoordeling van sociale interventies op het terrein van buurtleefbaarheid. Den Haag, Boom Lemma Uitgevers. Lucassen, L. (2007) De angst voor een onderklasse. Buurtbinding in vroegmoderne Hollandse steden. In: De Krachtige stad (redactie L. Lucassen en W. Willems). Amsterdam, Uitgeverij Prometheus. Lupi, T. (2007) Het territorium als bindmiddel. Over buren, buurten, en beleid. In: De Krachtige Stad (redactie L. Lucassen en W. Willems). Amsterdam, Uitgeverij Prometheus. Nauta, L (2000) Onbehagen in de filosofie. Essays. Amsterdam, Van Gennep. Permentier, M.G. (2009) Reputation, neighbourhood and behaviour. Utrecht, Universiteit Utrecht. Putnam, R.D. (1993) Making Democracy Work. Civic traditions in modern Italy. Princeton (NJ), Princeton University Press. Putnam, R.D. (2000) Bowling alone, the collapse and revival of American community. New York, Simon & Schuster. Putnam, R.D. (2007) E Pluribus Unum: Diversity and Community in the Twenty-first Century In: Scandinavian Political Studies 30 (2) Schinkel, W., R. Dekker en F. van Houdt (2009) Stadsburgerschap in theorie en praktijk. Burgerschapsbriefing. Rotterdam, Erasmus Universiteit Tonkens, E. (2009) Tussen onderschatten en overvragen eactief burgerschap en activerende organsaties in de wijk. SUN Amsterdam, Trancity de STADSWIJKstudies. Tonkens, E.H., en I Verhoeven (2011) Bewonersinitiatieven: proeftuin voor partnerschap tussen burgers en overheid. Amsterdam, Universiteit van Amsterdam/AISSR. Uitermark, J. (2014), Verlangen naar Wikitopia. Rotterdam, EUR (oratie). Walraven, G. Stedelijk burgerschap in beweging. Processen en effecten van stedelijke dynamiek de rol van professionals en burger. Rotterdam, Hogeschool Inholland. Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) (2012) Vertrouwen in burgers. Den Haag, WRR. Wijdeven, T. van de en F. Hendriks (2010) Burgerschap in de doe-democratie. Den Haag, Nicis Institute. Zwaard, J. Van der en M. Specht (2013). Betrokken bewoners en betrouwbare overheid. Condities en competenties voor burgerkracht in de buurt. Rotterdam, Kenniswerkplaats Leefbare Wijken. 17