Handleiding bij de videoserie Twee teamrollen in actie

Transcriptie

1 Handleiding bij de videoserie Twee teamrollen in actie Auteur: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, Inhoudsopgave Handleiding bij de videoserie Twee teamrollen in actie 1 1. Inleiding 2 2. Leerdoelen, doelgroepen, inhoud en uitgangspunten Leerdoelen Doelgroep 3 Beroepscontext 3 Niveau van werken en taalgebruik 3 Niveau van Belbinkennis Inhoud pakket Uitgangspunten 4 a. Context en gespreksonderwerpen zijn algemeen herkenbaar 4 b. Spelers laten steeds maar één teamrol zien 4 3. Oefeningen bij leerdoel Typisch gedrag herkennen Teamrollen raden Kenmerkende uitspraken en gedrag herkennen Teamrollen indelen in categorieën Teamrollen afleiden uit taal en houding Oefenen met verschillen in taalgebruik en houding 7 4. Oefeningen bij leerdoel Verschillen in teamrollen waarderen Eigen houding onderzoeken Verschillen gaan waarderen 9 5. Oefeningen bij het leerdoel Effectiever communiceren en samenwerken Oorzaken vinden voor stroeve interactie tussen teamrollen Onderzoeken hoe de twee teamrollen elkaar kunnen helpen Praten met elkaar in plaats van over elkaar Onderzoeken hoe een derde teamrol kan helpen 12 Bijlage: Handouts 14 Overzicht teamrollen 14 Handout Kenmerkende uitspraken en gedrag voor de teamrollen in de video s 16 Handout Overzicht Waarden en voorkeuren 22 Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 1

2 1. Inleiding Bij trainers bleek een sterke behoefte te bestaan om gedrag dat bij de verschillende Belbinrollen hoort, kort en duidelijk te kunnen laten zien aan hun cursisten. Trainingsacteurs zijn daar sterk in, maar die kun je niet altijd inschakelen. Daarom heb ik dit pakket met video s en een handleiding gemaakt. Uitgangspunt bij deze video s is dat trainers al ervaring hebben met het geven van Belbintrainingen. Deze handleiding helpt om deze video s in de training in te passen. We houden deze handleiding daarom zo praktisch mogelijk. Met de doelgroep in het achterhoofd en het niveau dat je in de training wilt bereiken, kies je de oefeningen uit die daar het beste bij aansluiten. Ik beschrijf in hoofdstuk 2 de leerdoelen waarvoor je de video s kunt inzetten en de doelgroepen waarvoor ze geschikt zijn. In het vervolg van het hoofdstuk geven we een korte beschrijving van de inhoud van de video s en onze uitgangspunten bij het maken ervan. In hoofdstuk 3 tot en met 5 volgen suggesties voor opdrachten, ingedeeld naar leerdoel. De leerdoelen lopen op in niveau. Hoofdstuk 3 richt zich voornamelijk op het herkennen van teamrolgedrag. In hoofdstuk 4 vindt je oefeningen bij het leerdoel verschillen in teamrollen waarderen. Hoofdstuk 5 bevat oefeningen waarmee cursisten hun inzicht leren inzetten om effectiever te communiceren en samenwerken. In de bijlagen vind je materialen die je in de training kunt gebruiken: 1. een overzicht van de teamrollen 2. een hand- out waarin de dialogen letterlijk uitgeschreven zijn en waarbij het gedrag is beschreven dat typisch is voor deze rol 3. een overzicht van waarden en voorkeuren per teamrol 2. Leerdoelen, doelgroepen, inhoud en uitgangspunten 2.1 Leerdoelen De leerdoelen die je met de video s en de opdrachten op het gebied van de Belbin teamrollen kunt bereiken zijn: 1. Typisch teamrolgedrag herkennen 2. Verschillen tussen teamrollen waarderen 3. Effectiever communiceren en samenwerken met teamleden die andere teamrollen hebben De leerdoelen lopen op in niveau. Bij elk niveau verdiepen cursisten hun inzicht in de Teamrollen: Niveau 1: herkennen van gedragsstijlen die specifiek zijn voor bepaalde rollen Niveau 2: eigen houding ten opzichte van teamrollen onderzoeken en waar nodig bijstellen Niveau 3: inzichten in de behoeftes en valkuilen van de teamrollen toepassen in situaties waarin de cursisten samenwerkt met collega s met andere teamrolvoorkeuren Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 2

3 2.2 Doelgroep Beroepscontext De video s zijn te gebruiken voor doelgroepen in verschillende beroepsvelden. De context waarbinnen de spelers communiceren is met opzet algemeen gehouden. De thema s kunnen overal spelen (zie paragraaf 2.4 Uitgangspunten ). Niveau van werken en taalgebruik De inhoud van de gesprekken en het taalgebruik is afgestemd op MBO+. De video s zijn geschikt voor trainingen in de professionele markt en goed bruikbaar in het reguliere beroepsonderwijs in MBO en HBO. Studenten moeten immers vaak samenwerkend leren en daarbij is leren omgaan met verschillen in communicatie- en werkstijl wenselijk. In trainingen voor professionals kun je de video s koppelen aan projectmanagement en teamsamenwerking. Niveau van Belbinkennis De video s zijn bruikbaar van Belbinbeginners tot gevorderden. Het niveau van het leerdoel en de werkvormen die je erbij kiest bepalen de geschiktheid voor de doelgroep. 2.3 Inhoud pakket Het pakket bestaat, naast deze toelichting uit vijf video s. Hier volgt een korte samenvatting van de scenario s. 1. Plant en Bedrijfsman verkennen samen een opdracht De Plant vindt dat de opdracht te veel is dicht getimmerd. De Bedrijfsman vindt het juist fijn dat de aanpak al vast ligt. 2. Bedrijfsman en Specialist maken samen een planning De Bedrijfsman wil eerst een globale planning voor alle taken maken en vraagt de Specialist om mee te denken. De Specialist kan echter alleen in detail aangeven hoe zijn eigen taken gepland moeten worden. 3. Brononderzoeker en Monitor gaan samen op bedrijfsbezoek Het team gaat een bedrijf onderzoeken dat duurzaam onderneemt, De Brononderzoeker kiest voor een bedrijf waar zij contacten heeft terwijl de Monitor een bedrijf wil benaderen dat een goed voorbeeld is van de theorie. 4. Voorzitter en Zorgdrager voelen dat de deadline nadert De Zorgdrager ziet dat het rapport nog vol fouten zit. De de Brononderzoeker in het team heeft volgens haar half werk geleverd. De Voorzitter wil Zorgdrager en Brononderzoeker bijeen brengen zodat het rapport af komt en goed genoeg is. 5. Vormer en Groepswerker bespreken een teamlid De Vormer vraagt de Groepswerker of de Plant in het team zich volgens haar wel volledig inzet. Hij lijkt zo afwezig. De Groepswerker verzekert de Vormer ervan dat de Plant heel goede input levert maar zijn mond houdt als de Vormer in de buurt is. De Vormer is gerustgesteld. Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 3

4 2.4 Uitgangspunten Bij de ontwikkeling van de video s hebben we de volgende uitgangspunten gehanteerd: a. Context en gespreksonderwerpen zijn algemeen herkenbaar De context van de video s is open. Je ziet twee mensen die deel uitmaken van een team dat aan een project werkt. Dit kan een project zijn dat in een opleidingscontext wordt uitgevoerd of een project in de professionele wereld. Ze hebben een opdracht gekregen en zitten in de beginfase, in het midden of aan het eind van de uitvoering. In elke video wordt een kwestie besproken die in het project of het team speelt. Deze gespreksonderwerpen zijn voor iedereen die regelmatig in een team samenwerkt, herkenbaar. b. Spelers laten steeds maar één teamrol zien De primaire doelstelling van de video s is dat de kijkers de negen teamrollen van elkaar leren onderscheiden. Hun gedrag is daarom zo een dimensionaal mogelijk. In elke video zijn daarom twee teamrollen met elkaar in dialoog die bijvoorbeeld heel erg Bedrijfsman of Monitor zijn. In de echte wereld kunnen mensen natuurlijk switchen van rol en schemert er altijd wel wat gedrag van de andere twee of drie voorkeursrollen door de eerste rol heen. Het lijkt ons belangrijk om in de training deze nuancering bij de video s aan te geven. Gevorderde Belbincursisten kunnen hun inzicht in de combinaties van rollen gebruiken bij het bedenken van oplossingen. 3. Oefeningen bij leerdoel Typisch gedrag herkennen De oefeningen lopen op in complexiteit, tijdsduur en diepgang. Ze zijn goed met elkaar te combineren. 3.1 Teamrollen raden Inleiding Als je een inleiding hebt gegeven op de achtergrond van de teamrollen, kun je de video s gebruiken om de teamrollen te raden. Je kunt de Handout Overzicht teamrollen uitdelen zodat de cursisten een hulpmiddel hebben. Je kunt kaartjes maken met de teamrollen. Daarmee kunnen de cursisten aan elkaar laten zien welke teamrollen volgens hen aan de orde zijn. In elke video treedt een blonde en een donkerharige speler op. Je kunt de cursisten in tweetallen laten observeren; de één kijkt naar de blonde, de ander naar de donkere. Wellicht zijn sommige cursisten ook gevoelig voor het uiterlijk van de spelers. We hebben namelijk de kleding gekozen in aansluiting op de teamrol. Opdracht a. Laat de video s zien en vraag de cursisten na elke video te noteren welke rollen met elkaar in gesprek waren. Of laat hen al meteen de teamrolkaarten opsteken. b. Vraag of ze hun keuzes willen bijstellen nadat ze alle vijf de video s gezien hebben. Dan kunnen ze nog een keer de teamrolkaarten opsteken. Dan zien de cursisten of er verschillende conclusies zijn in de groep. Je kunt ook de cursisten in subgroepen verdelen en na afloop van elke video laten uitwisselen wat ze gezien hebben en hoe ze tot een oordeel zijn gekomen. Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 4

5 Nabespreking Hier kun je verschillende kanten op: Vraag: Wat heb je gezien en gehoord waardoor je dacht aan die teamrol? Wat maakt het nu zo makkelijk om die meteen te herkennen? Je kunt vervolgens de handout Kenmerkende uitspraken en gedrag voor de teamrollen in de video s uitdelen en bespreken (Zie Bijage Handouts aan het eind van dit document). Hierin staan de dialogen letterlijk uitgeschreven en wordt het gedrag benoemd met een toelichting erbij waarom dat nu typisch is voor die rol. Wat zijn de grootste verschillen tussen de teamrollen die je hebt gezien? Hierbij kun je de rollen categoriseren in Doen, Denken, Voelen, Willen en in Actief/Reactief. Onder andere op deze pagina van Carrieretijger vind je daarvan een schema als voorbeeld: in- een- team/belbin Je kunt een koppeling leggen met de Big 5 en de teamrollen. Zie voor achtergrondinformatie: Teamrollen- Expert- Center/Big5- De- basis- van- teamrollen.asp 3. 2 Kenmerkende uitspraken en gedrag herkennen Inleiding Dit is een intensievere en verdiepende variant op 3.1 teamrollen raden. Aangezien de video s zo kort zijn, is bijna alles wat ze doen of zeggen wel kenmerkend. De toelichting, waarom het gedrag bij die rol hoort, is daarom in deze oefening eigenlijk interessanter. In de handout Kenmerkende uitspraken en gedrag voor de teamrollen staat tussen haakjes een korte toelichting met theorie over de teamrollen. Je kunt dit overzicht kopiëren en uitdelen en gebruiken bij de nabespreking. De opdracht prikkelt in elk geval om aandachtig te kijken en daarbij kennis van de rollen te reproduceren. Als cursisten al iets weten van de teamrollen kun je hen een observatieopdracht geven om gedrag dat de teamrollen van de spelers kenmerkt te herkennen. Je kunt hen vertellen naar welke teamrollen ze kijken, maar je kunt dat ook weglaten om cursisten de kans te geven dit zelf af te leiden uit hun observatie. In de nabespreking kun je dieper ingaan op de theorie vanuit de vraag: waarom is dit nu zo typisch voor een Plant, Bedrijfsman Opdracht Je kunt de volgende instructie geven: a. Schrijf van de blonde of de donkere gesprekspartner drie uitspraken op waarvan je denkt dat ze typerend zijn voor haar teamrol. b. Noteer van de blonde of de donkere gesprekspartner drie non- verbale gedragingen die jou kenmerkend lijken. Denk aan lichaamshouding, handgebaren, aankijken, gezichtsuitdrukking, stemgebruik. Tip Waarschijnlijk geven de cursisten al expressieve reacties op de video s want er zit gedrag in dat behoorlijk kan irriteren of door sommige cursisten zelfs als kwetsend wordt ervaren. Zeker als ze hun eigen teamrollen al kennen, kunnen ze reageren met Nee! Ben ik dat?. Je kunt die reacties meteen op een flapover schrijven met de naam van de cursist die de uitspraak doet erbij. Hoe mensen reageren op bepaald gedrag zegt immers veel over hun eigen teamrollen. De reacties zijn bij het leerdoel waarderen goed te gebruiken. Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 5

6 Nabespreking Gebruik de handout Kenmerkende uitspraken en gedrag voor de teamrollen in de video s (bijlage) om cursisten beter te laten onthouden wat nu typisch is voor de teamrollen. Je kunt hen vragen hun eigen antwoorden met de handout te vergelijken. 3.3 Teamrollen indelen in categorieën Inleiding Beschrijvingen van de teamrollen zijn vaak in categorieën ingedeeld. Bijvoorbeeld: - Sterke punten/bijdrage aan een team - Behoeftes - Toelaatbare zwakheden - Valkuilen/te vermijden gedrag - Ergert zich aan/heeft spanning met De video s bevatten bij elke teamrol voorbeelden uit deze categorieën. Je kunt cursisten ook door deze bril laten kijken. Deze oefening vraagt om interpretatie van de uitspraken en het gedrag. Valkuilen worden zichtbaar door te kijken naar de reactie van de tegenspeler. Opdracht Geef de cursisten een tabel waarop ze voorbeelden uit de video s kunnen noteren. Hieronder zie je een voorbeeld. Je kunt het ook beperken tot Sterke punten en Valkuilen Video 1 Bedrijfsman Video 1 Plant Video 2 Bedrijfsman Video 2 Specialist Video 3 Brononderzoeker Video 3 Monitor Video 4 Voorzitter Video 4 Zorgdrager Video 5 Groepswerker Video 5 Vormer Bijdrage aan team Behoefte Toelaatbare zwakheden Valkuilen Heeft spanning met Nabespreking Ook hier kun je weer de handout Kenmerkende uitspraken en gedrag voor de teamrollen in de video s gebruiken. Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 6

7 Vraag de cursisten wat ze wél, maar ook wat ze niet hebben gezien van bepaalde teamrollen. Niet alle sterke punten of valkuilen die een teamrol kan hebben worden immers in de video gedekt. Er zullen in de tabel ook vakjes leeg gebleven zijn. Je kunt de tabel samen met de cursisten aanvullen zodat van elke teamrol een compleet profiel ontstaat. Inleven in de spelers en de situatie in de video kan daarbij helpen. Onder andere via deze pagina op Carrieretijger in- een- team/belbin/teamrollen vind je profielen van de Teamrollen. Je vindt ze ook op de Teamrollensite van mensen in Bedrijf met- Teamrollen/De- 9- teamrollen.asp 3.4 Teamrollen afleiden uit taal en houding Inleiding Gevorderde cursisten die al bekend zijn met de indeling van de Teamrollen op Doen, Denken, Willen, Voelen, kunnen de Teamrollen in de video s afleiden uit hun taalgebruik en op een Actieve of Reactieve houding. Wie heel gericht op de taal en op houding let, gaat steeds makkelijker de voorkeursrollen herkennen in de omgang met collega s, leidinggevenden, klanten of cursisten en kan daar vervolgens makkelijker op inspelen. Deze oefenening scherpt dat observatievermogen. Opdracht Vraag de cursisten bij elke Teamrol voorbeelden te noteren van Doe- taal Denk- taal Wil- taal Voel- taal En van: Actieve en Reactieve houding Nabespreking In de nabespreking zal blijken dat de verschillen in taalgebruik er niet heel dik bovenop liggen. Het Doen, Denken, Willen en Voelen zit vaak meer in de inhoud van de boodschap dan in de bewoordingen. De spelers in de video s zeggen niet steeds letterlijk Ik wil of Ik voel en een Vormer of Groepswerker gebruikt ook wel Doe- taal. Het zal echter wel opvallen dat er bijvoorbeeld bij de Vormer meer Wil - voorbeelden zijn en bij de Zorgdrager meer Voel- voorbeelden. Zie ook hier weer de Handout Kenmerkende uitspraken en gedrag voor de teamrollen in de video s. 3.5 Oefenen met verschillen in taalgebruik en houding Inleiding Dit is een vervolgoefening op 3.4 Teamrollen afleiden uit taal en houding. Je kunt aan de nabespreking van 3.4 een oefening koppelen met als doel gevoeliger te worden voor de verschillen in taalgebruik. Cursisten spelen de situaties uit de video s na vanuit een andere rol. Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 7

8 Opdracht Verdeel de video s over de cursisten en laat steeds een tweetal een rollenspel voorbereiden op basis van de globale inhoud van die video (zie 2.3 voor een overzicht van de inhoud van de video s). In de voorbereiding bedenkt het tweetal een nieuw scenario bij dezelfde inhoud. Laat de tweetallen rollen kiezen. Het is wel zo makkelijk om hen voor teamrollen te laten kiezen die overeen komen met hun eigen voorkeuren. Dan kunnen ze makkelijker bedenken: hoe zou ik het gesprek aangaan over deze kwestie? Voorbeeld: een Plant en een Brononderzoeker bespreken een teamlid van wie niet duidelijk is welke bijdrage hij levert aan het team. In welke bewoordingen zou een Plant zo n kwestie aankaarten bij een Brononderzoeker. Hoe klinkt zijn Denktaal? Zou hij daar überhaupt over beginnen (al is de Plant een actieve teamrol)? Of andersom natuurlijk: stel dat een Brononderzoeker zich afvraagt wat een ander teamlid eigenlijk uitspookt, hoe zou hij daar dan over beginnen in Doetaal? En hoe zou een Plant daar dan op reageren met Denktaal? Laat de bedachte scenario s voorspelen zonder van tevoren te zeggen welke rollen de spelers hebben gekozen. De andere cursisten noteren welke taal en houding ze herkennen en welke rollen ze denken te zien. Nabespreking Bespreek met de spelers of hun bedachte scenario s natuurlijk aanvoelden tijdens het spelen. Klopt hun taal voor hun gevoel bij hun rol? Bespreek met de observanten welke taal ze hebben gehoord en welke houding ze hebben gezien. Welke teamrollen leiden ze daaruit af? Ter afronding kun je met de cursisten een lijst maken van typische uitspraken per teamrol; als je iemand dit zo hoort zeggen dan is de kans groot dat je te maken hebt met een Brononderzoeker, Vormer, etc. 4. Oefeningen bij leerdoel Verschillen in teamrollen waarderen Als cursisten hebben uitgesproken hoe ze zelf naar bepaalde teamrollen kijken, kunnen ze daarna weer wat zakelijker en pragmatischer naar de verschillen kijken om ze, nog een stapje verder, te gaan benutten. Daarvoor zetten ze hun kennis van de teamrolprofielen in. Je kunt de drie oefeningen combineren. 4.1 Eigen houding onderzoeken Inleiding Iedereen heeft voorkeuren voor bepaalde Teamrollen. Meestal zijn dat de rollen die je zelf in je hebt. Rollen die je zelf heel moeilijk kunt aannemen, vind je vaak ergerlijk bij anderen. De bekende Teamrolarrogantie. De video s maken het makkelijk om die voorkeuren bij de cursisten naar boven te halen. Opdracht Laat de cursisten bij elke video de vragen beantwoorden: a. Met wie van beide gesprekspartners zou jij graag in een team zitten? Welke Teamrollen zijn dat? Zijn dat ook gesprekspartners met jouw eigen Teamrollen? b. Met wie bij voorkeur niet? c. Waarom? Geef aan wat je aantrekt of afstoot. Beschrijf zo concreet mogelijk wat dat is in het gedrag van de spelers. d. Waarom zou dat gedrag botsen met je eigen Teamrollen of juist inzet van de sterke punten van je eigen rollen stimuleren? Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 8

9 Nabespreking Laat de cursisten in de nabespreking vertellen wat hun eigen voorkeursrollen zijn voordat je hen vraagt wie ze hebben gekozen om mee samen te werken en wie ze niet in hun team willen hebben. Vraag of ze uit het echte leven herkennen dat ze liever met mensen met bepaalde Teamrollen samenwerken en met andere Teamrollen bij voorkeur niet. Je kunt anekdotes laten vertellen van fantastische en dramatische samenwerkingservaringen. Vraag of hun afkeur voor bepaalde Teamrollen hen ooit in de weg heeft gezeten? Leidinggevende- medewerker- relatie zijn natuurlijk ook interessant om op door te vragen. Trek conclusies over: Blijkt uit de uitkomsten dat teamrolarrogantie bestaat? Welke Teamrollen werken het liefst met elkaar samen en waar ligt dat aan? Op welke vlakken liggen die overeenkomsten? Is het raadzaam om op basis van inzicht in je eigen Teamrollen mensen met voor jou aantrekkelijke teamrollen actief op te zoeken en mensen met Teamrollen waar je moeite mee hebt uit de weg te gaan? 4.2 Verschillen gaan waarderen Inleiding Al vind je het gedrag van bepaalde Teamrollen nog zo irritant, de sterke punten die bij die Teamrollen horen kun je wel nodig hebben om de taak met goed resultaat af te ronden. Het beste team is immers een complementair team. Deze oefening kun je gebruiken als een vervolg op 4.1 Eigen houding onderzoeken. Nu laten de cursisten hun eigen houding even los om neutraal naar de rollen te kijken. Je kunt hen de Handout Overzicht teamrollen erbij laten gebruiken. Opdracht a. Laat de cursisten de video s bekijken met de vraag: Wat mist de ene teamrol dat de andere teamrol wel kan bieden? Oftewel: Hoe kunnen deze mensen als leden van een team elkaar aanvullen om succes te hebben? b. Vraag voorbeelden te bedenken uit de eigen omgeving waarin ze hebben gezien dat teamleden, ondanks hun botsende teamrollen, elkaar toch aanvulden en daarmee zelf beter uit de verf kwamen of als team een opdracht goed en op tijd afkregen. (Misschien is het niet nodig om de video nog een keer te laten zien.) Nabespreking Je kunt onderstaande aanvullende behoefte naast de antwoorden van de cursisten leggen: Video 1 Bedrijfsman en Plant Bedrijfsman nodig van Plant: creativiteit en inspiratie, eerst brainstormen en onderzoeken voordat hij in de uitvoering stapt Plant nodig van Bedrijfsman: structuur in de aanpak, ook van zijn denkproces, pragmatiek en niet te lang in onderzoek en concepten blijven hangen, binnen de voorwaarden van de opdracht blijven en tijd en inspanning bewaken Video 2 Specialist en Bedrijfsman Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 9

10 Specialist nodig van Bedrijfsman: zicht krijgen op het geheel van de taak en gevraagd worden om zijn vakkennis op zijn onderdelen in te brengen, instructies om zijn kennis op een bruikbare manier aan te leveren Bedrijfsman nodig van Specialist: zijn vakkennis, bij voorkeur in een vorm die bruikbaar is bij de taak Video 3 Brononderzoeker en Monitor Brononderzoeker nodig van Monitor: beoordelen van mogelijkheden, filteren wat nuttig is gezien de taak, gerichter op zoek gaan naar informatie en contacten om tijdverspilling te voorkomen Monitor nodig van Brononderzoeker: enthousiasme, energie en lol in de taak, uit het denken en afwegen stappen en gaan ondernemen, opties uitproberen in de echte wereld en zien wat het brengt om van daaruit verder te denken, zijn netwerk Video 4 Voorzitter en Zorgdrager Voorzitter nodig van Zorgdrager: bewustzijn van risico s, anticiperen waarna de VZ een oplossing kan voorstellen, zorgvuldig afmaken van het werk, het team uitdagen om hoge kwaliteit te leveren Zorgdrager nodig van Voorzitter: loskomen van eigen zorgen, zijn belang in hoge kwaliteit laten verdedigen door de VZ zodat hij niet geïsoleerd raakt in het team, gewezen worden op de kwaliteiten van anderen en daar meer waardering voor krijgen, geruststelling als het werk echt goed genoeg is, een veilige leider Video 5 Vormer en Groepswerker Vormer nodig van Groepswerker: informatie over het effect van zijn gedrag op anderen in het team om conflicten te voorkomen, een pleitbezorger die naar anderen in het team de boodschap van de Vormer verzacht, conflicten helpen oplossen die de Vormer - onbewust - veroorzaakt Groepswerker nodig van Vormer: peper in het achterste, prikkels om de aandacht te verleggen van de sfeer en de groep naar de taak van het team en de eigen taak, resultaatgericht gaan werken Je kunt ook nog andere teamrolparen op deze manier bespreken en daarbij de eigen ervaringen uit opdracht b. betrekken. 5. Oefeningen bij het leerdoel Effectiever communiceren en samenwerken Belbin houdt zich zelf nauwelijks bezig met communicatie tussen teamrollen. Hij beperkt zich tot de samenstelling van teams in het licht van de taak die ze moeten uitvoeren. De kennis van de teamrolprofielen is echter heel goed in te zetten als je de communicatie wilt verbeteren. 5.1 Oorzaken vinden voor stroeve interactie tussen teamrollen Inleiding Op video 5 na met de Vormer en de Groepswerker, loop het niet echt gesmeerd tussen de gesprekspartners. Geen van beiden bereikt zijn gespreksdoel. De teamrollen die beide spelers in de situatie aannemen lijken vanzelf met elkaar te botsen. Als is er nog geen expliciet conflict, de kiem daarvoor wordt in het gesprek gelegd. Wat zit er nu precies in die teamrollen waardoor de communicatie onbevredigend verloopt? Je kunt hier de verschillen in waardenhiërachie en oriëntatie op de wereld bij betrekken. Zie daarvoor de Handout Overzicht van waarden en voorkeuren in de Bijlage. Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 10

11 Opdracht Laat de cursisten in subgroepen elk een video (ook video 5 met de Vormer en Groepswerker) bespreken met de vragen: a. Wat willen beide spelers met het gesprek bereiken? b. In welke mate behalen ze hun doel? c. Als het doel niet helemaal bereikt wordt, welk conflict zou er dan kunnen ontstaan? d. Welke oorzaken zie je daarvoor? e. Welk verband zie je tussen die oorzaken en de kenmerken van de teamrollen? Betrek daarbij de verschillen in waardenhiërarchie en oriëntatie op de wereld en wat je verder over de teamrollen weet. Nabespreking Laat de subgroepen hun uitkomsten aan elkaar presenteren en kijk of je overeenstemming kunt bereiken over: de gespreksdoelen het potentiële conflict de oorzaken voor het mislukken van de interactie de verschillen tussen de Teamrollen die hen het meest in de weg zitten de mate waarin de gesprekspartners elkaars doelen relevant vinden en de mate waarin ze het belang van de inbreng van de ander waarderen 5.2 Onderzoeken hoe de twee teamrollen elkaar kunnen helpen Inleiding Een logisch vervolg op oefening 5.1 Oorzaken vinden voor stroeve interactie is om uit te proberen of beide teamrollen nu al iets kunnen doen om een conflict verderop in het proces te voorkomen. Inzicht in gespreksdoelen, belangen en waarden vanuit de teamrollen helpt om de irritatie en onbegrip tussen beide gesprekspartners in de video s weg te nemen. Daarnaast kunnen cursisten natuurlijk al hun communicatievaardigheden uit de kast halen. Je kunt deze oefening ook positiever starten met de vraag hoe beide teamrollen in een vervolggesprek zo veel mogelijk kunnen profiteren van elkaars verschillen. Welke kansen bieden de verschillen? Er hoeft immers geen conflict te ontstaan. Opdracht a. Verdeel in subgroepen. Laat elke subgroep een video kiezen en regie- aanwijzingen bedenken voor beide teamrollen. Beide teamrollen krijgen dus tekst en spelaanwijzingen. Laat de subgroepen dit scenario in steekwoorden op een flap schrijven. Laat de flap doorgeven aan een andere subgroep. Bij voorkeur zitten de teamrollen waar het om gaat in dit groepje, zodat zij het scenario vanuit hun eigen teamrollen kunnen uitspelen. b. Laat de subgroepen elkaars scenario uitspelen voor de hele groep. De groep observeert en kijkt of het werkt. Nabespreking a. Laat de spelers rapporteren of de gekregen regieaanwijzingen klopten met hun teamrol (zouden zij als BO, VM of VZ ook zo het gesprek aanpakken?). b. De subgroep die het scenario bedacht heeft kan vertellen wat ze van hun aanpak verwachtten. Welke oorzaken voor stroeve interactie dachten ze hiermee weg te nemen? Laat hen analyseren hoe succesvol hun aanwijzingen waren. c. Een andere subgroep kan de situatie nog eens uitspelen met een alternatieve aanpak en beredeneren waarom ze denken dat dat wel werkt. d. Je kunt ook nog discussiëren over de vraag: Moeten beide teamrollen hun verschillen Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 11

12 wel zo nodig bespreken of kunnen ze elkaar ook uit de weg gaan? Of zorgt de druk van de taak, de omgeving of van andere leden in het team er vanzelf wel voor dat ze gaan samenwerken? Wat kunnen ze in dat geval doen? e. Je kunt onderzoeken of je algemene regels kunt formuleren voor de omgang met bepaalde teamrollen. f. Wat zouden praktische oplossingen binnen het project zijn? (Bijvoorbeeld de deadline opschuiven.) g. Wat gebeurt als mensen hun tweede of hun derde teamrol gaan inzetten? h. Welke gesprekstechnieken zijn in te zetten in het algemeen, of juist specifiek voor de betrokken teamrollen? 5.3 Praten met elkaar in plaats van over elkaar Inleiding In de video Voorzitter en Zorgdrager voelen dat de deadline nadert wordt het gedrag van een teamlid met een andere teamrol besproken, namelijk Charlotte die BO- gedrag vertoont. In Vormer en Groepswerker bespreken een teamlid gaat een Plant over de tong. Hoe zou het gaan als zij wel bij het gesprek aanwezig zijn. Opdracht Laat subgroepen improviseren met de situatie dat de Brononderzoeker of de Plant ook aan tafel zit. a. Hoe zou de ZD de BO aanspreken? Hoe zou de VZ dan tussenbeide komen? b. Ontstaat er een conflict als de VM de PL op de man af vraagt: Ik vind je bij de vergadering erg afwezig, klopt dat? Jouw mening is voor mij niet duidelijk. Ik ben benieuwd naar jouw ideeën? Hoe kom ik erachter waar je mee bezig bent en of je voor dit project gaat? Wat doet de GW vervolgens? Gaat zij bijvoorbeeld sussen? Alternatieven: Laat uitspelen hoe het gesprek tussen de VZ, ZD en BO de volgende dag verloopt als het slechte hoofdstuk van Charlotte gaan verbeteren. Laat uitspelen hoe de eerstvolgende vergadering verloopt tussen de VM, GW, Willem de PL en Maartje waarbij Maartje vermoedelijk BO of een extraverte BM is. Nabespreking Je kunt kijken naar de verschillen in de teamrollen die nu voor een stroeve interactie zorgen. En wat de invloed van een derde kan zijn. 5.4 Onderzoeken hoe een derde teamrol kan helpen Inleiding Sommige teamrollen vormen samen combinaties die elkaar van nature ondersteunen. Andere combinaties hebben een stroeve interactie al ingebakken. Deze duo s zijn dan gebaat bij een derde persoon met een teamrol die een verbinding kan leggen, als ambassadeur van de belangen van de één, of als bemiddelaar. Opdracht Bedenk bij video 1 tot en met 4 (dus niet de Vormer- Groepswerker- video) welke derde teamrol het beste een bruggetje tussen beide teamrollen kan slaan. Speel het gesprek uit. Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 12

13 Nabespreking Breng met de groep de Supertrio s in kaart. Bepaalde combinaties werken over het algemeen goed. Bij voorbeeld Plant - Bedrijfsman - Voorzitter (VZ heeft waardering voor interessante ideeën maar blijft ook pragmatisch). Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 13

14 Bijlage: Handouts Overzicht teamrollen Teamrol Bedrijfsman Brononderzoeker Monitor Plant Groepswerker Zorgdrager Voorzitter Vormer Specialist Kenmerken Praktische aanpakker Vertaalt ideeën van anderen in concrete acties en stappenplannen Houdt van gedisciplineerd werken Wil structuur/orde Verbindt ideeën van anderen Weet overal wel iets van en kent altijd wel iemand die kan helpen Snel enthousiast, praat graag Wil contacten, drukte en afwisseling Kritische denker die de logica zoekt Ziet wat er niet klopt aan een idee of plan Houdt overzicht Stelt veel vragen Heeft veel tijd nodig Wil kwaliteit Stille denker, lijkt te dagdromen Houdt van moeilijke vragen Heeft originele en creatieve ideeën en oplossingen en wil dat die uitgevoerd worden Wacht tot hij gevraagd wordt om iets te zeggen Werkt graag alleen Houdt de sfeer in de gaten Is positief, kan team met humor en optimisme uit de put halen Heeft anderen nodig om aan het werk te gaan Wil gezelligheid en graag dat ieder zich lekker voelt in het team Wil graag alles perfect hebben Is alert op foutjes Voelt risico s en valkuilen Kijkt liefst alles zelf nog even na om het af te maken Wil daarvoor tijd en rust hebben Leidt graag het gesprek Let op dat iedereen mee kan doen Houdt het doel in de gaten en wil tot een besluit komen Bemoeit zich minder met de inhoud Neemt graag het initiatief Zegt vaak als eerste wat er volgens hem moet gebeuren Zet graag een prestatie neer Wil tempo en kan ongeduldig zijn Brengt vooral zijn vakkennis in of zijn specifieke vaardigheid Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 14

15 Weet veel van de onderwerpen die hem interesseren en is daarop de vraagbaak Bemoeit zich niet met de samenwerking, staat graag een beetje buiten het team Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, 15

16 Handout Kenmerkende uitspraken en gedrag voor de teamrollen in de video s Video 1 Plant en Bedrijfsman verkennen samen een opdracht Donker - Bedrijfsman Blond - Plant Kenmerkende uitspraken Heldere opdracht, er staat precies in wat we elke week moeten doen, lekker (houdt van structuur, doetaal) We kunnen hier toch zo mee aan de slag (houdt van aanpakken, doetaal) Zal ik die analyse vast even opstellen (houdt van concrete opdrachten uitvoeren, doetaal) Ik baal ervan, ik vind het zo saai (behoefte aan uitdaging) Er staat precies in wat we moeten doen. We moeten uitvoeren wat de opdrachtgever al bedacht heeft. We hebben niets van onszelf in te brengen (wil fantasie kunnen gebruiken) Kenmerkend gedrag Spreekt partner open en hartelijk aan (vanuit behoefte aan collegialiteit) Licht geagiteerde stem (kan wijzen op onbegrip voor behoefte Plant) Zichzelf enthousiast aanbieden om een taak uit te voeren Lage stem met teleurgestelde intonatie (negatief over taak als er geen creativiteit gevraagd wordt) Omlaag kijken (om makkelijker gedachten te kunnen formuleren) Je doet maar, ik ga even op een rustig plekje zitten en wat dingen voor mezelf opschrijven (denktaal) Staat op en loopt weg (letterlijk afstand nemen om eigen gedachten te kunnen volgen) Video 2 Bedrijfsman en Specialist maken samen een planning Donker - Specialist Kenmerkende uitspraken Ik kan dat voor de anderen moeilijk inschatten. Ik heb wel naar mijn eigen taken gekeken (geeft graag gedetailleerde en correcte informatie) Wil je weten hoe ik dat zo precies weet? (deelt graag eigen kennis) Maar dat klopt toch niet? (wordt onzeker als informatie niet correct is, mist zicht op de context en belang van eigen info voor opdracht als geheel) Dat ligt aan de kengetallen (wil geen schatting maken) Ik laat dat altijd aan anderen over, laat mij maar lekker rekenen Kenmerkend gedrag Kijkt vooral op papier, raakt bril aan, praat snel met enthousiaste intonatie Aankijken Verschrikte blik Trekt wenkbrauw op bij laatste opmerking van Bedrijfsman en reageert verder niet (aanvaardt dat ze kennelijk niet van dienst kan zijn) Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 16

17 Blond - Bedrijfsman Zo, ik heb de taken en de mijlpalen erin staan. Dat is stap 1. De taken wil ik voorlopig op 8 uur zetten, want dat voert makkelijk in (brengt voor zichzelf en anderen structuur aan, doetaal) Vind je het goed als ik gewoon 3 x 3 uur noteer (praktisch!, doetaal) Die planning is wel een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Je kan je niet altijd op je eigen terrein terugtrekken. Ik vraag het wel aan Jeroen, die is ook kritisch, maar blijft niet zo op de details hangen (heeft ander doel dan Specialist, wil nu een globale planning hebben, geen gedetailleerde) Probeert gesprekspartner aan te kijken en contact te maken (wil graag samen werken) Luistert aandachtig, maakt notities (waardeert in principe inbreng van anderen) Gefronste blik (uit afkeuring over gebrek aan meedenken, wil graag dat iedereen verantwoordelijkheid neemt voor het teamresultaat) Video 3 Brononderzoeker en Monitor gaan samen op bedrijfsbezoek Donker - Brononderzoeker Kenmerkende uitspraken Daar weet ik wel een bedrijf voor (BO s hebben standaard een groot netwerk.) Ja, maar dat bedrijf is van een vriend van mijn broer en die is er niet over vier weken, dus ik dacht ik maak meteen een afspraak nu (wil meteen contact leggen, doetaal) Investeert in onderwijs voor de kinderen van die Kenianen (gericht op mensen) Het levert natuurlijk harstikke mooie plaatjes op voor de presentatie (gericht op aantrekkelijkheid uiterlijk) Enne, ik wil misschien mijn afstudeeropdracht daar gaan doen en dan heb ik vast wat contacten met die lui (alles en iedereen aan elkaar willen verbinden, doetaal) Kenmerkend gedrag Hangt er zeer ontspannen bij. Maakt contact. Enthousiaste intonatie. (BO s praten graag, worden als open ervaren en stralen meer dan gemiddeld energie uit.) Telefoon in hand. (BO wil liefst met iedereen gelijk communiceren en niets missen.) Enthousiaste intonatie, open blik, lachende ogen, opsommende zinsbouw om met stortvloed van argumenten te overtuigen (BO s denken terwijl ze praten) Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 17

18 Blond - Monitor Ja, en dan bel ik vanavond meteen eventjes die man (contact!, doetaal) Maar dat bedrijfsbezoek is toch pas over vier weken, we zijn net met project begonnen. We hebben nog tijd genoeg (Meteen kritische tegenwerping, vindt het niet logisch om nu al tijd te besteden aan iets wat verder weg ligt ) Maar lijkt het je niet handig als we eerst vaststellen hoe we duurzaam inkopen definiëren voordat we ons op een bedrijf storten waar jij toevallig iemand kent? (Weer kritische tegenwerping, wil eerst de theorie verkennen, en niets van het toeval laten afhangen, denkwerkwoorden) Aha, jij wil weer tien vliegen in één klap slaan Dan leg ik het vanmiddag even naast de theorie, dan kijk ik of ik het wat vind (loopt een voor haar logisch pad van beslisstappen af, denktaal) Blik op telefoon, meteen mailtje typen Kijkt fronsend, onderzoekende toon Legt laptop weg, blijft luisteren Stem blijft vriendelijk, in inhoud zit ergernis over oppervlakkigheid BO: waar jij toevallig iemand kent Licht spottende intonatie (mengeling van toegeeflijkheid en ik heb jou wel door, Brononderzoeker) Open uitleggende handgebaren om woorden kracht bij te zetten Frons bij uitspraak BO Dan bel ik vanavond eventjes die man (onbegrip) Video 4 Voorzitter en Zorgdrager voelen dat de deadline nadert Donker - Voorzitter Kenmerkende uitspraken Mooi, bijna klaar. Moet ook wel want we hebben nog maar twee dagen. (VZ is goed in complimenteren. Houdt vinger aan de pols bij werkproces.) Goed dat we je nou nog twee dagen hebben gegeven voor de eindredactie. Kun je mooi alle losse eindjes aan elkaar breien. (Refereert graag aan gemaakte afspraken over het proces. Is goed in taken delegeren aan de volgens haar geschikte persoon. Ziet het geven van tijd als teamwork) Kenmerkend gedrag VZ staat en kijkt mee (VZ neemt makkelijk de leiding en neemt op natuurlijke en meestal niet storende manier hogere status aan) Opgeluchte toon, er is gelukkig geen probleem (motiveert van nature, al komt dat niet altijd goed over ) Bij begin tirade ZD: gaat zitten en kijkt bezorgd, laat ZD uitrazen (straalt uit dat ze goed luistert en respect heeft voor beleving ZD) Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 18

19 Blond - Zorgdrager Iedereen heeft zo zijn talenten (maakt er een grapje van, maar meent het eigenlijk wel dat ieder zo zijn sterke punten heeft. Heeft in aanleg oog en waardering voor verschillen.) Is het een idee dat bemiddelen (VZ komt meteen met procedurevoorstel, gaat niet in op irritatie van ZD, wil erbij zitten om proces en uitkomst te bewaken en het beste van beide leden naar boven te halen.) Laten we er precies genoeg aan doen om op tijd klaar te zijn en redelijk te kunnen scoren. (VZ wil graag doel halen en succes hebben, en vindt inzet belangrijk, maar blijft pragmatisch. Wil niet concurreren of winnen, geen behoefte aan strijd) Heb jij de laatste versie wel gezien?... klopt gewoon niet (ZD heeft een scherp oog voor onvolkomenheden.) Losse eindjes maar de verbanden ontbreken gewoon. (ZD ziet fouten op alle niveaus van typfouten tot gebrekkige research en onjuiste redeneringen. Heeft er soms moeite mee om daar prioriteiten in aan te brengen en kan makkelijk de draad kwijtraken) Dat is typisch Charlotte dan denkt ze dat ze klaar is. (ZD s hebben bij uitstek moeite met Brononderzoekers, zoals deze Charlotte, die waarschijnlijk wel sneller informatie vindt dan de ZD, maar het werk niet afmaakt, naar het oordeel van de ZD.. ) Okee, maar daarna loop ik het nog een keer door, al wordt het weer nachtwerk. (ZD kan het moeilijk loslaten, wil altijd nog 1 keer extra controleren. Offert zich op. Helaas Vergoelijkende toon, probeert te verzachten met vriendelijke spot Kijkt verbaasd naar VZ, zuchten en hoofdschudden (ZD begrijpen niet dat zij slordigheden en fouten veel eerder en scherper zien dan anderen. En ze begrijpen ook niet hoe anderen iets kunnen aanleveren wat nog niet perfect is.) Vertwijfelde handgebaren, opgewonden stem (Slordigheid is een grote bron van ergernis voor de ZD. Ze wordt boos omdat ze het als oncollegiaal interpreteert. ZD hebben vaak te kampen met gebrek aan waardering en reageren vanuit frustratie.) Deze ZD pakt het grapje van de VZ, Iedereen heeft zo zijn talenten helemaal niet op. ZD hebben over het algemeen wel een goed gevoel voor humor om hun zorgen weg te lachen. Ze hoeven niet altijd zwaar te lijken. Vinger opsteken (Perfectie is echt heel belangrijk voor de ZD) Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 19

20 vinden anderen dit offer vaak niet onnodig.) Video 5 Vormer en Groepswerker bespreken een teamlid Kenmerkende uitspraken Kenmerkend gedrag Blond - Vormer Wat doen we met Willem? (Vormer is actiegericht. Er zit haar iets niet lekker en daar moet meteen iets aan gedaan worden.) Hij komt niet mee in de vergadering en had zijn werk niet af. Is hij er volgens jou echt bij? Hij zit maar uit het raam te staren. Waarom doet hij dan zijn mond niet open? (Vormer beoordeelt zichtbaar gedrag en onderzoekt niet. Is zelf extravert en uitgesproken in zijn wil. Wantrouwt mensen die zich niet uiten. Voelt niet aan dat anderen zich geïntimideerd kunnen voelen door zijn duidelijkheid en veeleisendheid.) Hebben we nog een goed gesprek of schrijven we hem meteen af? (VM kan zeer ondiplomatiek uit de hoek komen. VM houdt van duidelijkheid en niet van nuance, we doen A of B, en laten we snel een besluit nemen. Je doet volledig mee of je stapt op. Ze zegt wel hebben we, maar bedoelt eigenlijk ik. Wil GW meeslepen in eigen wens.) Staat rechtop, kijkt naar beneden naar de GW. (Neemt als vanzelf hoge status aan) Tijdens het luisteren, handen over elkaar, borst vooruit, uitdagende blik (idem hoge status) Donker - Groepswerker Dus jij denkt wel dat Willem er echt voor gaat? (VM wil ambitie en inzet zien bij teamleden en is gerustgesteld als dat volgens anderen wel aanwezig is) Licht onzekere blik als VM begint te praten, op haar hoede Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 20

21 Volgens mij moeten we gewoon met hem gaan praten, misschien zit hem iets dwars. (GW is nieuwsgierig naar het welzijn van anderen, heeft a priori begrip voor gevoelens en zal nooit zomaar oordelen. Ze zou ergernis kunnen tonen over de harde benadering van de VM, maar dat past niet bij haar natuurlijke mildheid en behoefte aan harmonie. ) Wat jij niet weet dat we zo kunnen gebruiken voor het rapport. (Willem is vermoedelijk een Plant die zich niet makkelijk in een vergadering uit. Hij voelt zich wel veilig en gewaardeerd bij de GW. Hij weet dat zij voor hem zal opkomen in het team en dat doet ze nu ook.) Dat komt toch wel door Maartje en jou jij regelen eigenlijk alles. (GW kan feilloos benoemen wat er in een groep gebeurt en ziet ook welk effect dat op anderen heeft.) Laten we hem in de vergadering vragen wat hij ervan vindt en hem ook tijd geven. (Kan uitleggen wat een ander nodig heeft en daar ook heel overtuigend in zijn.) Open, zorgeloze houding en intonatie Feitelijke toon, zonder verwijt Merk op hoe vaak de GW we zegt. (Het samen doen is een belangrijke behoefte voor de GW.) Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, post@helderenwijzer.nl 21

22 Handout Overzicht Waarden en voorkeuren Bij oefening 5.1 Oorzaken voor stroeve interactie herkennen. Rol Bedrijfsman Brononderzoeker Plant Monitor Vormer Voorzitter Zorgdrager Groepswerker Specialist Waarden en voorkeuren Vakmanschap, Inzet, Integriteit, Fatsoenlijk en ethisch handelen, Collegialiteit Intellect, Veelzijdigheid, Lang kunnen volhouden, Flair, Uiterlijk Intellect, Oorspronkelijkheid, Ethisch handelen, Intellect, Oorspronkelijkheid, Veelzijdigheid, Aan de wet houden Succes hebben, Strijd aangaan, Inzet tonen, Erbij horen, Uiterlijk, Emoties tonen Succes hebben, Inzet, Flair, Integriteit, Fatsoenlijk handelen Humor, Aan de wet houden, Ethisch handelen Aardig en sociaal vaardig zijn, Empathie hebben (Hecht géén belang aan intellect of succes) Oorspronkelijkheid, Succes hebben, Strijd aangaan en Lang kunnen volhouden Bron: Trainingsmateriaal Belbin Masterclass Rob Groen, CMB, Copyright: Isabelle Langeveld, Helder & Wijzer, 22