Monitor van de Duurzame Ontwikkeling

Transcriptie

1 Monitor van de Duurzame Ontwikkeling Driemaandelijks nr. 16 zomer 2012 Leuven: kennismaking met projecten rond duurzaamheid Verandering beleven

2 PAGE 2 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2012/16 INHOUD Leuven: duurzame ontdekkingen op het menu 03 Verandering! En dan? 10 Deze publicatie is de vrucht van samenwerking tussen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en de vzw Vereniging van de Stad en de Gemeenten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (VSGB) Ze kan gedownload worden op Nr. 2012/16 Zomer 2012 Redactie: Philippe Delvaux, Philippe Mertens, Virginie Randaxhe Lay-out: Philippe Mertens Vertaling: Liesbeth Vankelecom - Revisie: Philippe Delvaux, Virginie Randaxhe Coördinatie: Philippe Mertens - Verantwoordelijke uitgever: Marc Thoulen Adres: Aarlenstraat 53/ Brussel

3 BLZ 3 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2012/16 Leuven: duurzame ontdekkingen op het menu Op 22 maart 2012 nodigde de Vereniging de coördinatoren Lokale Agenda 21 uit om in Leuven de verwezenlijkingen van onze Vlaamse vrienden van nabij te bekijken. Op het programma stonden enkele bezoeken aan innoverende projecten rond duurzame ontwikkeling.

4 N 2012/16 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 4 N aar traditie legden de deelnemers verschillende bezoeken af per fiets. Bij onze aankomst huurden we fietsen aan het station. Zo ontdekten we meteen de immense parking aan het Leuvense station: praktisch, goed georganiseerd, ecologisch jammer genoeg zonder equivalent in Brussel. Op het stalen ros doorkruisten we de stad, naar de stadsdiensten die gevestigd zijn in een charmant klooster aan de rand van het water. Daar werden we ontvangen door Geert Vanhorebeek, duurzaamheidsambtenaar bij de milieudienst. De voormiddag werd gewijd aan een kennismaking met de Lokale Agenda 21 van de stad en enkele acties die op touw gezet werden in het kader van de fase gewijd aan burgerparticipatie en raadpleging. Netwerk Duurzaam Leuven 1 ) Sinds 1998 werkt de stad Leuven een Lokale Agenda 21 uit aan de hand van enkele concrete projecten. Het doel is een bewoonbare stad voor iedereen te creëren zonder milieubekommernissen te laten vallen. In de loop van de verschillende fasen, zowel intern als met de burgers, heeft de stad Leuven steeds meer partners rond de tafel gebracht (verenigingen, universitaire deskundigen, instellingen en ondernemingen). Deze samenwerking heeft geleid tot de creatie van een platform dat ideaal is om te netwerken. Leuven Klimaatneutraal 2 ) In het kader van de Lokale Agenda 21 heeft de stad Leuven het pact van de burgemeesters 3 van de EU ondertekend. Dit engagement verbindt de ondertekenaars ertoe hun CO2- uitstoot met 20 % terug te dringen tegen Leuven heeft een nog sterkere visie ontwikkeld, die een CO2-uitstoot van nul

5 BLZ 5 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2012/16 vooropstelt tegen Daartoe werd er nagedacht samen met deskundigen van de KUL, maar ook met het Netwerk Duurzaam Leuven. Er werden verschillende thema's besproken (energie, gebouwen, mobiliteit, landbouw, natuurbehoud, consumptie, participatie, ) om overgangsstrategieën uit te werken. Dankzij die samenwerking zijn verschillende rapporten opgesteld, die gepubliceerd werden naarmate de raadpleging vorderde. Leuven overmorgen 4 In het kader van deze campagne in samenwerking met de gemeentediensten konden de inwoners van Leuven nadenken over de duurzame toekomst van de stad. Er werden 3 grote thema's belicht: mobiliteit, huisvesting en voedselbevoorrading. Op verschillende manieren (theater, improvisatie, sketches, tekeningen, karikaturen, conversatiesalon, leerlingenoverleg, ) konden de inwoners hun visie geven op Leuven voor de toekomst. Deze raadpleging van de burgers heeft heel wat resultaten opgeleverd, die geanalyseerd werden en een beeld van een vernieuwend Leuven voor overmorgen geven. Leuven namiddag Daarna sprongen we terug op de fiets, richting Valkerijgang, waar we verwacht werden in het sociaal restaurant "De Drukkerij" voor het middagmaal. Daarna werd de duurzame voeding belicht, met een bezoek aan een sociale 1 Info: 2 Info: 3 «Convention of Mayors» is een Europese beweging waarbij lokale en regionale besturen zich vrijwillig engageren voor de verbetering van de energie-efficiëntie en de toename van het gebruik van hernieuwbare energiebronnen op hun grondgebied. Info: 4 Info:

6 N 2012/16 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 6 kruidenier en een uiteenzetting over voedselteams die tips geven aan mensen die het moeilijk hebben. Sociale kruidenier De vzw "Leren en ondernemen" heeft een sociale kruidenier opgericht waar kansarmen biologische groenten en fruit kunnen verkrijgen. Dit project biedt een degelijk alternatief aan zijn klanten en is volgens het coöperatief model opgebouwd. De sociale kruidenier bevordert tevens ontmoeting, door behoeftigen op te vangen en echt naar hen te luisteren. Er werd ook een project opgezet rond een educatieve tuin voor de deelnemers. Voedselteams Dit is een project ter bevordering van kleinschalige duurzame landbouw en de ontwikkeling van de lokale economie. De teams bestaan uit mensen die in eenzelfde buurt wonen en samen hun voedsel kopen rechtstreeks bij de plaatselijke landbouwers. Deze voedselteams trachten duurzaam en eerlijk voedsel aan te kopen en ook anderen te overtuigen die minder geneigd zijn om voor deze alternatieven te opteren. De dag werd afgesloten met een bezoek aan een originele boerderij in Heverlee. Kasseien en landwegjes worden getrotseerd op het stalen ros. Het Open Veld Aan de rand van de stad, in Heverlee, ligt "Het Open Veld", een tuinbouwbedrijf dat in 2007 opgericht werd door de jonge ondernemer Tom Troonbeeckx. De originaliteit van de boerderij ligt in het feit dat de consumenten en de landbouwer er samen werken. Tegen een jaarlijkse bijdrage oogsten de consumenten (leden) er zelf de seizoensgroenten en fruit volgens hun behoeften van het moment. Het Open Veld bestrijkt inmiddels een hectare en kan bogen op 350 leden.

7 N 2012/16 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 7 Het concept is uit Noord- Amerika en Japan overgewaaid en is een positief alternatief voor een energieverslindende productie- en exploitatiemethode die veel ruimte vergt. Tom Troonbeeckx legde ons uit hoe dit soort initiatief heel wat jongeren, zoals hij, die niet in het landbouwmilieu opgroeiden, de mogelijkheid biedt zich in het avontuur storten zonder al te veel risico's te nemen. De verantwoordelijkheid wordt immers gedeeld tussen de ondernemer en de leden dankzij hun bijdragen. Het project is echter coöperatief, terwijl de deelnemers een inzagerecht hebben in de boekhouding en de investeringen. Milieuvriendelijk Op milieuvlak is de ecologische impact van dit soort landbouwbedrijf minder hoog dan andere, aangezien de verbruikers er enkel oogsten in functie van hun behoeften van dat ogenblik. Het charter dat ze bij hun aansluiting ondertekenen, stelt dat de geoogste groenten en fruit vers geconsumeerd moeten worden en dat ze dus bewaring in de diepvriezer moeten vermijden. Van meet af aan is Tom Troonbeeckx de uitdaging van de biologische landbouw aangegaan. Door dit engagement mogen er dus geen pesticiden gebruikt worden en wordt de natuurlijke cyclus van de seizoenen bevorderd. Op de boerderij staan ook enkele bijenkorven, die de gewassen elk jaar verrijken. De ecologische voetafdruk blijft beperkt, aangezien het systeem het korte circuit bevordert van de seizoensproducten op het vlak van de distributie. De producent moet zijn opbrengst dus ook niet stockeren. Economisch rendabel voor iedereen Het concept van door de gemeenschap gedragen landbouw CSA (Community Supported Agriculture) verdeelt de risico's onder de landbouwer en de leden door hun jaarlijkse bijdrage.

8 BLZ 8 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2012/16 Die financiële bijdrage is niet gelinkt aan een vooraf bepaald gewicht aan producten, maar zorgt voor het budget van het hele bedrijf. Zo krijgen de leden producten in functie van de seizoensvariaties en schommelingen in de opbrengst. Het aantal cliënten hoeft ook niet zo groot te zijn als bij een traditionele handelszaak. Het opbouwen van een netwerk en klantenbinding staan hier voorop. Daarom wordt er voorrang gegeven aan de lokale gemeenschap. Deze aanpak beperkt de risico's en kosten op het vlak van marketing en commercialisering. Op die manier kan de producent zich toeleggen op de kwaliteit van de bodemverzorging, de teelt, het ontvangen van klanten en de opbouw van netwerken. Dankzij de financiële stabiliteit kan de landbouwer zijn investeringen degelijk plannen. Dit systeem stelt één persoon te werk voor een ruimte van anderhalve hectare en twee personen voor 2,5 hectare. Dankzij dit concept heeft de landbouwer ook een vast loon van om en bij de euro netto, dat jaarlijks vastgelegd wordt door de stuurgroep in functie van de winst en de geplande uitgaven. De boerderij Het Open Veld streeft naar volledige autonomie op economisch vlak en maakt geen gebruik van subsidies. Mensen samenbrengen In de loop der jaren is het domein ook een plaats geworden voor ontmoeting tussen buurtbewoners, wat het sociaal contact bevordert.

9 N 2012/16 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 9 Veel gezinnen zijn inmiddels klant geworden van Het Open Veld. Zij zijn zeer enthousiast over het idee biologische producten te consumeren en naderbij kennis te maken met de landbouw. In vijf jaar tijd heeft het initiatief al navolging gevonden: in 2007 begon het met één boerderij, maar intussen tellen we er al een tiental in Vlaanderen. De belangstelling voor het concept blijft groeien, zowel bij jonge ondernemers als bij de consumenten. Ieder jaar krijgt Tom Troonbeeckx jongvolwassenen op stage in het hoogseizoen om ze in te wijden in de stiel en ze warm te maken voor de visie. Wat de klanten betreft, is er een wachtlijst die jaarlijks vernieuwd wordt. Een totaalproject voor duurzame ontwikkeling Dit bezoek was één van de meest gewaardeerde ontdekkingen van de dag. De reacties over de bezoeken, in het bijzonder betreffende Het Open Veld, waren zeer positief. Naast de drie pijlers van de duurzame ontwikkeling die op opmerkelijke wijze aangetoond worden, ligt het bijzondere van deze kleine onderneming in het streven van Tom Troonbeeckx om het hele proces zelf in handen te houden. Hoewel hij misschien het domein ooit zal uitbreiden, meent Tom dat een bedrijf op mensenmaat, waar geen bijkomende werkkrachten nodig zijn, hem de kans biedt nauw contact te houden met zijn klanten en zijn knowhow optimaal toe te passen. Hopelijk vindt dit initiatief gauw ook navolging in het Brussels Gewest. Virginie Randaxhe

10 BLZ 10 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2012/16 Verandering! En dan? Onze samenleving wordt continu geconfronteerd met allerhande veranderingen. Die moeten absoluut in goede banen geleid worden. Soms is er zo veel weerstand tegenover verandering dat iedere projectleider goed gewapend moet zijn om die weerstand te bestrijden.

11 BLZ 11 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2012/16 D uurzame ontwikkeling is zo'n uitdaging waarbij men zich naar verandering toe moet keren. Bovendien houdt duurzame ontwikkeling een flinke dosis innovatie in, aangezien er momenteel geen pasklare oplossingen bestaan in de praktijk. De uitdaging in projectbeheer bestaat er dus in ervoor te zorgen dat het publiek, zowel intern als extern, het project aanvaardt. Duurzame ontwikkeling - en bij uitbreiding de uitvoering van een Lokale Agenda 21 - ontsnapt dus niet aan weerstand, die vrij hevig kan zijn. In april 2012 heeft de Vereniging een workshop gewijd aan dit thema "Verandering! En dan?" De workshop werd geleid door Serge De Backer, consultant en oprichter van Cap Conseil, een bedrijf dat advies verleent en analyses verricht op het vlak van duurzame ontwikkeling. Eén verandering, verschillende mogelijke reacties Niet iedereen reageert hetzelfde op verandering. Iedereen heeft zijn eigen kijk op de zaken, in functie van zijn ervaring. Zo'n zienswijze kan overigens evolueren in tijd en naar gelang van de problematiek. Men moet ook voor ogen houden dat de reactie van een individu, collega, hiërarchisch overste of buur bepaald wordt door diens plaats binnen de organisatie. Om de verschillende posities te illustreren die een individu tegenover verandering kan innemen, baseert Serge De Backer zich op Mishra en Spreitzer. Hij reikt een eenvoudige analyse aan zonder in categorieën op te delen en personen in hokjes te plaatsen. Naargelang men actief of passief staat tegenover een verandering en men een destructieve of een constructieve houding aanneemt, kunnen er vier profieltypes onderscheiden worden: de cynicus, de actieve verdediger, het slachtoffer en tot slot de meeloper. In iedere groep zijn deze vier profielen in diverse graden en soms zelfs gecombineerd aanwezig. Per definitie vertegenwoordigt de actieve verdediger de persoon met wie men het vlotst kan werken om de gewenste verandering te bewerkstelligen, omdat hij van meet af aan overtuigd en gemotiveerd is. De cynicus daarentegen zal de advocaat van de duivel spelen, omwille van zijn kritische geest: hij zal ervoor zorgen dat de groep de voeten op de grond houdt en onderwerpen die boosheid uitlokken, aansnijden. Het is dus altijd nuttig het woord te geven aan de cynicus en naar hem te luisteren. Deze persoon zal zeer vaak de knelpunten en mankementen binnen een organisatie onder woorden brengen. Als er echter meer dan één cynicus in een groep zit, kan deze vorm van weerstand zich tot de hele groep uitbreiden en de besprekingen op termijn 'besmetten'. Deze negatieve dynamiek moet dus zo vroeg mogelijk geneutraliseerd worden. In dat geval stelt Serge De Backer voor opnieuw te beginnen bij de waarden en de visie op verandering. Het is dan nuttig terug te komen op het 'waarom' en dat te verduidelijken. Als die fase niet door iedereen aanvaard wordt, moet men de tijd nemen om uitleg te geven en die mensen te overtuigen. Hij voegt daaraan toe dat het beste middel om tot verandering te komen is erover te praten en niet te aarzelen de verschillende stadia van de verandering toe te lichten. Anderzijds is het doorvoeren van een verandering een proces dat ons een hele reeks emotionele stadia laat doorlopen. Naargelang het individu een actieve of passieve houding aanneemt, zal hij allerlei emoties ervaren gaande van weigering tot aanvaarding, van shock tot creativiteit. Volgens Serge De Backer zal een actieve verdediger door zijn aard veel sneller de verschillende etappes doorlopen of van een meer gevorderd stadium vertrekken dan een cynicus of een slachtoffer. De weerstand tegenover verandering zal afhangen van de shock die de oorspronkelijke aankondiging teweegbrengt. Om die shock te beperken is het primordiaal op de weerstand te anticiperen en de mogelijke reacties op dit soort aankondiging te verduidelijken. Zo kunnen de deelnemers zich een beeld vormen van de weerstand die ze kunnen ervaren. De reacties en de

12 BLZ 12 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2012/16 mogelijke profielen ten aanzien van verandering onder woorden brengen zullen ieders luisterbereidheid en begrip bevorderen. Iedereen zal voelen dat er naar hem geluisterd wordt en dat zijn gevoelens erkend worden. Het wordt dus makkelijker bondgenoten te vinden. Tips om verandering in goede banen te leiden De uitvoering van verandering berust vooral en in de eerste plaats op mannen en vrouwen die het weefsel van de organisatie vormen. Een verandering doorvoeren houdt een leerproces in. Men moet leren zich anders te gedragen in een andere omgeving dan de gewone, een nieuwe kijk op de zaken ontwikkelen. Om een verandering in goede banen te leiden heeft men dus heel wat capaciteiten nodig, zowel op menselijk als technisch vlak. Het is dus belangrijk dat de projectleider verschillende basisbegrippen voor ogen houdt. Een verandering is vaak een bron van spanning. Het eerste dat men dan moet doen, is de spanning toegeven, er rekening mee houden en niet verwachten dat een project sowieso door iedereen aanvaard zal worden. Wat met dwang doorgevoerd wordt, zal blocages en weerstand uitlokken. We hebben reeds gezien dat iedereen anders reageert op veranderingen. Serge De Backer illustreert dat met een formule: succes = kwaliteit x aanvaardbaarheid. Het succes van een project hangt met andere woorden niet alleen af van de intrinsieke kwaliteit van de voorgestelde oplossing, maar ook van hoeveel aansluiting ze krijgt. Het beste middel om die aansluiting te verkrijgen, is praten met alle betrok- Hoe reageert u op verandering? ACTIEF PASSIEF DESTRUCTIEF CONSTRUCTIEF De vier typeprofielen tegenover verandering.

13 N 2012/16 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 13 Wie bent u echt? ACTIEF Cynicus Ac#ef verdediger PASSIEF Slachtoffer Volger DESTRUCTIEF CONSTRUCTIEF ken partijen en zo veel mogelijk mensen aan het denkproces te laten deelnemen. Denken dat unanieme aansluiting mogelijk is, is nagenoeg een mythe. In een organisatie of binnen een groep individuen zullen er altijd onvermurwbare protesteerders en tegenstanders uit principe zijn. Een goed project berust zowel op input als output. Serge De Backer onderstreept wijst erop dat het belangrijk is het overleg met iedereen te bevorderen, maar op een bepaald moment moet men tot een concreet en tastbaar resultaat komen om te voorkomen dat het project verzandt en aanhang verliest. Er moet een gunstige krachtverhouding tegenover het project gecreëerd worden; het zwaartepunt binnen de teams moet verplaatst worden. Zodra de balans naar de verandering toe overhelt, moet men vooruitgang boeken in de uitvoering van het project, zonder tijd te verliezen bij het trachten van het overwinnen van de laatste weerstand. Iedere trekker van een project dat verandering teweegbrengt, moet ook bewijzen dat hij er persoonlijk bij betrokken is. "Het beheer van verandering is één van de weinige vormen van beheer waar men zijn eigen emoties niet opzij mag schuiven", onderstreept Serge De Backer. Empathie is een essentiële kwaliteit voor iedere projectleider: dat moet in ruime zin geïnterpreteerd worden en niet gewoon tot luisterbereidheid beperkt worden. Men moet zich kunnen verplaatsen in de 'schoenen' van de anderen die dagelijks met de verandering geconfronteerd zullen worden. Om het mechanisme van aansluiting bij een project te begrijpen is het essentieel dat de projectleider zich ermee begaan voelt als hij er niet bij betrokken is. De uitvoering van een project dat verandering be-

14 BLZ 14 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2012/16 "Hoe alle medewerkers betrekken bij de MVO-strategie? 8 tips om een veranderingsproces in goede banen te leiden" In 2010 organiseerde Serge De Backer met Business and Society Belgium samen werkvergaderingen rond de motivatie van mensen op het vlak van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO). De lessen die uit die ontmoetingen getrokken werden, werden gebundeld in een brochure. In een eerste deel geeft Serge De Backer op basis van zijn ervaring acht praktische tips om verandering in goede banen te leiden. Een tweede deel behandelt zes methodes om betrokkenheid te creëren. 8 tips om een veranderingsproces in goede banen te leiden: Tip 1: neem de tijd om het project samen op te bouwen Tip 2: het loont altijd de moeite om naar de cynici te luisteren Tip 3: verzeker je ervan dat het waarom duidelijk is en door iedereen aanvaard wordt Tip 4: laat iedereen zich een mening vormen en zijn gevoelens ten opzichte van de verandering uitdrukken Tip 5: er kan geen veranderingsproces plaatsvinden zonder betrokkenheid Tip 6: zorg voor een goed evenwicht tussen input en output Tip 7: zorg voor een duidelijk kader en een duidelijke feedback Tip 8: zorg voor permanente vorming om een lerende organisatie te worden 6 methodes om betrokkenheid te creëren: Informatie Sensibilisatie Begrip Passieve toepassing Aansluiting Actieve toepassing Meer info Deze publicatie kan (in pdf-formaat) geraadpleegd worden via de website van 'Business and Society Belgium':

15 BLZ 15 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2012/16 werkstelligt, strekt zich vaak op lange termijn uit. In dat geval moet regelmatig feedback gegeven worden: anders zal de doelgroep gedemotiveerd geraken en afhaken. Er moet een duidelijk en niet onderhandelbaar kader gecreëerd worden: elk idee is welkom, maar niet ieder idee zal behouden worden. De deelnemers hebben het recht te weten wat er met hun suggestie gebeurt: of ze aanvaard wordt of niet, wanneer, waarom en hoe de uitvoering aangepakt zal worden. Naast de reflex om de verschillende attitudes tegenover verandering te bekijken om de aansluiting te bevorderen, is het belangrijk de doelgroepen voor te bereiden om de verandering zo proactief mogelijk te benaderen. Daarvoor zijn grote communicatiecampagnes nuttig, maar niets is zo goed als de rechtstreekse ervaring van een collega, informele uitwisselingen en het delen van ervaringen. Het proces van wederzijdse 'besmetting' bevordert de verandering. Daartoe moet er ruimte gecreëerd worden om de uitwisselingen mogelijk te maken, waar de geest van openheid voor verandering gestimuleerd wordt. Alle coördinatoren van Agenda's 21 zullen het zeggen: de uitdaging van duurzame ontwikkeling berust op verandering of overgang en zelfs breuken bewerkstelligen (breuk in de zin van systeem en verandering op het vlak van gedrag en gewoontes). Duurzame ontwikkeling is een concept op zich dat ertoe aanzet alles opnieuw in vraag te stellen: waarden, levenswijzen, gewoontes, productie- en consumptiemethodes, mobiliteit, governance, instellingen, human resources, Rond die ingrijpende wijzigingen binnen onze hedendaagse samenleving draaien begrippen van onzekerheid, overgang of aanpassing aan verschillende crisissen die we sinds meer dan 50 jaar meemaken. Individuen reageren verschillend op aansporing tot verandering: ofwel keren ze zich ertegen, ofwel sluiten ze zich erbij aan. Daarom moeten personen die projecten en verandering in goede banen dienen te leiden, alle middelen ter beschikking krijgen die nuttig kunnen zijn om die knelpunten te vermijden en de mechanismen te begrijpen die weerstand tegenover verandering uitlokken. In die zienswijze kaderde de workshop "Verandering! En dan?", waar antwoorden gezocht werden om projecten rond verandering met betrekking tot duurzame ontwikkeling in goede banen te leiden. Virginie Randaxhe

16 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 16 N 2012/16 C est Elektronisch électronique dus c est ook ecologisch écologique!! Ons engagement voor duurzame ontwikkeling indachtig maar ook om papierverspilling tegen Par soucis de cohérence et d engagement en faveur d un développement plus durable mais aussi te gaan, wensen wij de Monitor van de Duurzame Ontwikkeling prioritair per onder afin d éviter des gaspillages inutiles de papier, nous souhaitons diffuser le Moniteur du onze lezers te verspreiden. Développement Durable prioritairement par courriel. Neem een abonnement! Inscrivez-vous! Hebt u de Monitor van de Duurzame Ontwikkeling niet persoonlijk ontvangen? Wenst u de Vous n avez pas reçu personnellement le Moniteur du Développement Durable? volgende nummers te ontvangen? Geen probleem! Neem een abonnement via de website Vous souhaitez être tenu au courant de la parution des prochains numéros? Pas de problème! van de Vereniging. U kan het formulier invullen op > Diensten > Publicaties Abonnez-vous sur le site internet de l Association. > Monitor van de Duurzame Ontwikkeling. Pour remplir le formulaire : du développement durable. Download via onze website! Téléchargez-le! U kan de Monitor van de Duurzame Ontwikkeling tevens gratis downloaden op Vous pouvez également télécharger gratuitement le moniteur à l adresse suivante : > Diensten > Publicaties > Monitor van de Duurzame Ontwikkeling. du développement durable. Geen adres? Pas d adresse électronique? U hebt geen rechtstreekse toegang tot internet en wil de Monitor van de Duurzame Vous n avez pas accès à internet et vous souhaitez quand même recevoir le Moniteur du Ontwikkeling toch ontvangen? Bel ons en we zullen samen een oplossing zoeken. Développement Durable. Téléphonez-nous, ensemble nous trouverons une solution. Contact: Contact: Forum voor Duurzame Ontwikkeling van de Forum pour un Développement Durable Vereniging Association de van la de Ville Stad et des en Communes de Gemeenten de la van Région het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (VSGB) Aarlenstraat de Bruxelles-Capitale. 53 bus Brussel Tel: Rue d'arlon Boîte 62 - Fax: 4 à Bruxelles Tél: 02/ philippe.mertens@avcb-vsgb.be Fax: 02/ Courriel : philippe.mertens@avcb-vsgb.be Zomer 2012 Forum van de gemeenten Feest van het Leefmilieu (juni 2012)