Monitor van de Duurzame Ontwikkeling

Transcriptie

1 Monitor van de Duurzame Ontwikkeling Driemaandelijks nr. 13 winter 2011 Etterbeek Etterbeek Een facilitator ecoconstructie voor het Brussels Gewest Agenda Iris 21: balans na 3 jaar - ervaringen onder de loep

2 BLZ 2 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2011/13 INHOUD Een facilitator ecoconstructie in het Brussels Gewest 3 Agenda Iris 21: balans na 3 jaar - ervaringen onder de loep Brusselse lokale besturen streven naar duurzaam goed bestuur 8 Participatieve tuin in Etterbeek 12 Kortfilm geeft beeld van de Brusselse Lokale Agenda s Deze publicatie is de vrucht van samenwerking tussen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en de vzw Vereniging van de Stad en de Gemeenten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (VSGB) Ze kan gedownload worden op Nr. 2011/13 winter 2011 Redactie: Judith Charlier, Philippe Mertens, Benoit Thielemans Lay-out: Philippe Mertens Vertaling: Liesbeth Vankelecom - Revisie: Philippe Delvaux Coördinatie: Philippe Mertens - Verantwoordelijke uitgever: Marc Thoulen Adres: Aarlenstraat 53/ Brussel

3 BLZ 3 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2011/13 Een facilitator ecoconstructie voor het Brussels Gewest De dienst facilitator ecoconstructie voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest stelt gratis knowhow ter beschikking van professionals uit de bouwsector.

4 N 2011/13 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 4 I n het kader van het beleid voor duurzame ontwikkeling van het Gewest heeft Leefmilieu Brussel (BIM) een reeks diensten, tools en ondersteuningsmaatregelen uitgewerkt om zowel in de privésector als bij de overheid bouwmeesters en bouwondernemingen aan te zetten om aan ecoconstructie te doen in een geïntegreerde aanpak: daarbij wordt rekening gehouden met de verhouding van het gebouw tot de omgeving, het waterbeheer, de materiaalkeuze, de aandacht voor comfort en gezondheid en uiteraard rationeel energiegebruik. In dit geheel zijn de initiatieven specifiek gericht tot de professionals. Zo werden de diensten van de facilitatoren (energie, duurzame wijken en ecoconstructie) georganiseerd, werden er praktische handleidingen opgesteld en gratis ter beschikking gesteld en worden er premies aangeboden ter ondersteuning van prioritaire acties. Het referentiecentrum van de beroepen in de bouwsector enerzijds en de cluster Ecobuild binnen het Brussels Agentschap voor de Onderneming anderzijds activeren respectievelijk de vormingen en de bedrijven. In het kader van deze initiatieven ter ondersteuning van de ecoconstructie werden er drie projectoproepen gedaan rond innovatieve bouwprojecten (in 2007, 2008 en 2009). Er kwamen 117 projecten binnen, goed voor m² nieuwbouw of renovatie, waarbij de milieuprestaties verder gaan dan de wettelijke vereisten. Deze projecten zijn het bewijs van een gevoelige evolutie van de bouw en de renovatie in het Brusselse Gewest. De dienst facilitator ecoconstructie kadert in deze transversale en innoverende evolutie, door up-todate informatie aan te reiken maar ook bijzondere aandacht te schenken aan de reproduceerbaarheid van de voorgestelde maatregelen. Het werk van de facilitator is gebaseerd op de praktische handleiding voor duurzame bouw en renovatie van gebouwen van minder dan m² (zie onderstaande kader). Die handleiding is gericht tot bouwmeesters of projectleiders wanneer zij Integraal inzicht in ecoconstructie op basis van de praktische handleiding voor duurzame bouw en renovatie Ecoconstructie is een manier van bouwen of verbouwen die concrete antwoorden biedt voor uitdagingen op het vlak van leefmilieu en volksgezondheid. De aanpak van Leefmilieu Brussel in het kader van de opdracht van de facilitator wordt georganiseerd in 5 domeinen, die overeenstemmen met de verschillende uitdagingen. Het gaat om een integrale aanpak, waarin alle domeinen in aanmerking genomen worden, zonder de ene of de andere voor te trekken. Onderstaande tabel toont een overzicht van wat er in ieder domein gedaan kan worden. Ieder onderdeel moet uiteraard geïnterpreteerd worden in functie van de kenmerken van het specifieke project waarop het toegepast wordt. Ruimtelijke ordening Water Materialen Comfort en gezondheid Energie Alle voorzieningen in het gebouw en op het perceel die bevorderlijk zijn voor het sociaal verkeer, zachte mobiliteit, biodiversiteit en verrijking van de stedelijke omgeving Alle middelen voor rationeel gebruik en recyclage van water, ook voor de opvang en het hergebruik van regenwater op het perceel Alle acties die gevoerd moeten worden, gaande van ecologische materiaalkeuze tot afvalbeheer, om te komen tot een architectuur die, de hele levenscyclus door, de natuurlijke rijkdommen vrijwaart Alle middelen om ernaar te streven dat een gebouw beantwoordt aan de eisen inzake comfort, gezondheid en toegankelijkheid en een vernieuwd woonplezier biedt Alle keuzes voor materialen, ontwerp, bouw of renovatie van energiezuinige gebouwen en ook het gebruik van hernieuwbare energie

5 BLZ 5 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2011/13 niet of nog niet beschikken over een multidisciplinair team. Ze biedt hun middelen om de juiste keuzes te maken bij het ontwerp van het project, vanaf de programmatie en de eerste schetsen, en reikt nuttige elementen aan voor de uitwerking van de maatregelen die erin voorgesteld worden. De aanbevelingen van de handleiding werden aangepast aan de eigenheden van Brusselse gebouwen, zowel voor woningen als voor andere functies. De aanbevelingen - en algemener alle acties van de facilitator - gaan verder dan de handleiding, omdat ze zich niet beperken tot kleine gebouwen. Een dienst aan de professionals in de bouwsector De facilitator ecoconstructie biedt zijn diensten aan professionals uit de bouwsector aan die willen bouwen of renoveren met oog voor milieu en gezondheid, dus zowel ondernemers, architecten als private of openbare bouwmeesters, voor ieder soort project en in ieder stadium van een project. In de loop van de eerste drie jaar had de dienst facilitator contact met de technische diensten van de gemeentelijke en gewestelijke administraties en vastgoedmaatschappijen van openbare dienst, private vastgoedpromotoren, ondernemers, verdelers van materialen, ingenieurs, consultants in ecoconstructie, verenigingen en tal van architecten die werken in hun eigen naam of in grote kantoren. Met andere woorden: de hele sector is actief. Zo krijgt de facilitator ecoconstructie een uitstekende visie op de toestand op het terrein en ook van de behoeften en vragen vanwege de doelgroep, de professionals uit de bouw en kan hij informatie doorgeven aan de betrokken diensten om de bestaande steunmaatregelen en hulpmiddelen aan te passen op basis van ervaringen en zo het aanbod te verrijken. De personen die een beroep doen op de diensten van de facilitator ecoconstructie en de aangeboden

6 N 2011/13 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 6 vormingen volgen, hebben zeer verschillende achtergronden: gemeentelijke milieuadviseurs, vertegenwoordigers van de diensten stedenbouw of gebouwen, vertegenwoordigers van privébedrijven, ingenieurs van studiebureaus. (zie kader 2 en 3) Welke diensten biedt de facilitator aan? De facilitator ecoconstructie heeft als taak de actoren uit de bouw in ruime zin te begeleiden en te ondersteunen. Eén van de voornaamste activiteiten is de organisatie van thematische seminaries rondpraktische onderwerpen in verband met de ecoconstructie. Zo werden in de loop van de eerste drie jaar heel wat onderwerpen behandeld, steeds met als eerste doel het zoeken naar concrete antwoorden op vragen die in de beroepspraktijk van de doelgroepen opduiken. Enkele voorbeelden van thema s die in seminaries aan bod kwamen: een overzicht van de verwezenlijkingen rond ecoconstructie in het Brusselse, met een debat tussen de aanwezigen en enkele actoren die actief zijn rond eco-herstructurering van het Brusselse vastgoed scholen die gebouwd zijn volgens de beginselen van de ecoconstructie ventilatie bij ecorenovatie Stéphanie DEMEULEMEESTER Architecte bij OZON Architecture Wij hebben de dienst facilitator ecoconstructie geraadpleegd in het kader van de studie van een van onze projecten: de renovatie en uitbreiding van arbeidershuizen in Anderlecht en Sint-Jans- Molenbeek. Wij konden er vragen stellen en aan een specialist problemen voorleggen omtrent ecologisch verantwoord bouwen. Op die manier kregen we ook nieuwe ideeën voor het project. Kort daarna kregen we een tekst met een gedetailleerd overzicht van de verschillende vragen en voorgestelde antwoorden (systeem voor de verwarming van de woning en het warm water, thermische isolatie, afvalverwerking en ventilatie). Het rapport bevatte ook een vergelijkende berekening tussen de thermische efficiëntie van twee soorten wanden. Deze verschillende diensten werden bijzonder op prijs gesteld, omdat onze vragen volledig beantwoord werden. De facilitator heeft ons ook voorgesteld premies aan te vragen voor het gebruik van ecologische materialen. Tot slot ontvingen we ook de praktische handleiding voor duurzame bouw en renovatie van kleine gebouwen. Die zal nog zeer nuttig zijn bij de studie van onze toekomstige projecten. het beheer van regenwater op het perceel In het kader van deze seminaries brachten terreinwerkers concrete voorbeelden aan van realisaties in Brussel, België of Europa. Er werden ook bezoeken georganiseerd, die vaak verband hielden met de inhoud van het seminarie voordien. Meestal werd zo een bezoek gebracht aan goede praktijkvoorbeelden in Brussel, maar ook andere sites werden onder de loep genomen. De catalogus met interessante realisaties in Brussel wordt immers steeds omvangrijker en heel wat interessante projecten moeten nog ontdekt worden door het grote publiek. Helpdesk De dienst facilitator ecoconstructie heeft ook een helpdesk. De professionals uit de bouw kunnen er gratis hun vragen stellen, per of telefonisch. Zij krijgen er een antwoord of worden doorverwezen naar nuttige bronnen of hulpmiddelen. De helpdesk begeleidt bouwmeesters en projectleiders, ongeacht de vordering van het project: voor de selectie van de auteur van het project (in het bijzonder bij voorbeeld bij jury s voor architectuur), de vastlegging van de prioritaire verbeteringsdomeinen, de keuze van de meest duurzame technieken, de revisie van artikelen uit lastenboeken,...

7 N 2011/13 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 7 Raphaël NGUYEN Ingenieur-Architect directeur ECO.TEAM, in naam en voor rekening van ART & BUILD De begeleiding die wij aan de facilitator ecoconstructie vroegen, had betrekking op de evaluatie van de milieuaspecten van een concours voor een huizenblok duurzame wijk. Die vond plaats op 23 januari 2009 in de vorm van een werkvergadering van ongeveer een uur met de verantwoordelijke voor het project, de coördinator Eco.Team en een vertegenwoordiger van de dienst facilitator ecoconstructie. Voordien werd een uittreksel verzonden uit de brochure van het concours betreffende duurzaam projectheer. Er werd geen verslag gemaakt van de vergadering. Maar als we vergelijken met de definitieve versie van het document (versie 28/1/2009), zien we de correcties en aanvullingen die aangebracht werden door Art & Build op basis van de opmerkingen die tijdens de begeleidingsvergaderingen gemaakt werden. De nota was reeds vrij volledig, maar werd een beetje te algemeen bevonden en miste concrete referenties: de passages betreffende de thermische inertie, de materialen en de samenstelling van de gevels, werden herwerkt met duidelijke verwijzingen naar het project. Een opmerking had betrekking op de lay-out en de soms te dicht getikte tekst. De structuur werd herzien om de leesbaarheid van het document te verbeteren. Wat bijkomende informatie had betrekking op de levenskwaliteit en het geurcomfort, alsook de keuze van ecologische materialen en gezonde afwerking om de vervuiling in de gebouwen te beperken. Wij vonden de opmerkingen van de facilitator zeer constructief en relevant. Dankzij de wijzigingen is de nota vollediger geworden, beter gestructureerd en preciezer in de concrete aspecten van het project. Wij hebben dus geprobeerd rekening te houden met deze opmerkingen in al onze argumentaties. Nog iets? De facilitator ecoconstructie bekleedt dus een bevoorrechte positie om kennis te nemen van innoverende voorbeelden op het vlak van ecoconstructie, van bij het ontwerp van het project tot het beheer van de gebouwen. Zo is hij de observator bij uitstek van het Brusselse vastgoed. Zoals we hierboven reeds stelden, zit er beweging in deze materie: er komen steeds meer projecten rond ecoconstructie en ecorenovatie tot stand. Sommige initiatieven in het kader van een projectoproep krijgen veel media-aandacht en worden ook door buitenlandse geïnteresseerden gevolgd. Architecten krijgen jonge medewerkers die gewonnen zijn voor ecoconstructie en overtuigen steeds meer anderen uit de sector. Bedrijven heroriënteren zich naar technieken met hogere energieprestatie en opteren voor ecologische materialen,... Er zit beweging in de sector. Aan het ritme van de jaarlijkse renovatie van de gebouwen hebben we nog vele jaren van ecoconstructie voor de boeg. Daarom tracht men de beschikbare bijstand en hulpmiddelen zo veel mogelijk bekendheid te geven. Naast de reeds vermelde praktische handleiding stelt Leefmilieu Brussel de sector ook gidsen ter beschikking met advies voor duurzaam energiebeheer in collectieve gebouwen, respectievelijk bestemd voor beheerders en ontwerpers, en ook het groenboek Brussel voor gebouwen die een voorbeeld willen tonen, en nog tal van andere publicaties. Contact Benoît Thielemans Dienst Facilitator Ecoconstructie voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Ecoconstructie facilitator fac.eco@ibgebim.be tel professionelen zoeken per thema ecoconstructie

8 N 2011/13 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 8 Agenda Iris 21: de Brusselse lokale besturen streven naar duurzaam goed bestuur Drie jaar na aanvang hebben de helft van de Brusselse gemeenten een Lokale Agenda 21 of zijn ze van plan eraan te beginnen. Een goede gelegenheid voor de Vereniging om een balans op te maken en interessante praktijkvoorbeelden in de kijker te plaatsen.

9 BLZ 9 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2011/13 In 2006 gingen Leefmilieu Brussel en de VSGB op vraag van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest nadenken over manieren voor de lokale besturen om zich te engageren op het vlak van duurzaamheid. Zo is de Lokale Agenda 21 tot stand gekomen, omdat het doeltreffende en sociaal correcte duurzame ontwikkeling bevordert en tegelijk aan milieubescherming doet. De Lokale Agenda 21 is een project dat gedragen wordt door mandatarissen, inwoners en bedrijven. Het zet de concepten van duurzaamheid in de praktijk om aan de hand van een overlegd actieplan. In 2008 lanceerde het Brussels Gewest de projectoproep Agenda Iris 21 om de lokale besturen aan te moedigen om zich in te zetten voor duurzaamheid. Vanaf het eerste jaar kregen acht gemeenten en één OCMW een subsidie van euro, verlengbaar gedurende drie jaar, om een programma met duurzame initiatieven op te stellen en uit te voeren. Drie jaar later Drie jaar later zijn negentien Lokale Agenda s 21 aan de gang in 14 gemeenten en 5 OCMW s. De 9 eerste (Ukkel, Jette, Watermaal- Bosvoorde, Evere, Vorst, Schaarbeek, OCMW Molenbeek, Sint-Gillis en Etterbeek) hebben een actieplan uitgewerkt dat politiek goedgekeurd werd. Deze plannen bevatten honderden duurzame acties in zeer uiteenlopende gebieden, zoals voeding, afvalbeheer, openbare netheid, mobiliteit en verspreiding van informatie onder de burgers. Concreet zijn deze acties talrijk en gevarieerd. Als thema hebben zij het gebruik van duurzame materialen voor de inrichting van de openbare ruimte, de oproep tot ondernemingen uit de sector van de sociale economie bij gemeentelijke openbare aanbestedingen, de vermindering van het gebruik van plastic zakken in winkels of de keuze voor lokale, winterharde planten die weinig water nodig hebben, om de gemeente op te fleuren. Naar duurzaam goed bestuur Op bestuurlijk gebied reikt de Lokale Agenda 21 tal van voordelen aan: Er wordt lokaal nagedacht over duurzame ontwikkeling op middellange en lange termijn met concrete doelstellingen, strategieën en acties. Er wordt nagedacht over de toekomst van de gemeente. Het biedt de lokale besturen een degelijke basis om overleg te plegen rond een plan voor de ontwikkeling voor verscheidene jaren. Het moedigt de openbare besturen aan om een voorbeeld te stellen. Het houdt in dat alle betrokkenen samenwerken: verenigingen, de economische sector, burgers. Het zet aan tot debat, mobilisering en de ontwikkeling van een politiek draagvlak rond duurzame ontwikkeling. Het doet de concepten ingang vinden bij de besturen, maar ook bij de andere betrokkenen en de burgers. Vernieuwing Enkele domeinen getuigen van de veranderingen die aan de gang zijn en de verbetering van het bestuur. Het is nuttig die van naderbij te bekijken. Wij zullen ingaan op 3 domeinen: 1. Participatieve democratie 2. Interne dimensie: de instelling en haar werkingsmechanismen 3. De evaluatie van het beleid. Participatieve democratie of hoe verloopt de overgang van een geplande stad naar een onderhandelde stad? De Lokale Agenda 21 creëert een dynamiek om de dialoog te stimuleren tussen burgers en bedrijven, handelaars, verenigingen, De Agenda verenigt ze zowel tijdens de ver- 1 Een tiende Agenda werd politiek goedgekeurd in 2008, nl. die van de stad Brussel en diens OCMW. Deze werd vóór de oproep opgesteld en geniet momenteel gewestelijke steun voor de begeleiding van de uitvoering van de geplande acties.

10 N 2011/13 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 10 schillende voorbereidingsfasen als voor de uitvoering van het vastgelegde beleid. Zo worden de Agenda's rijker en sterker omdat het minder waarschijnlijk is dat er opnieuw over onderhandeld zal moeten worden. Maar om dit te bereiken moet men vernieuwend zijn op het gebied van bestuurswijzen en -middelen. Een voorbeeld hiervan is de cyberconsultatie in het kader van de Lokale Agenda 21 in Watermaal-Bosvoorde, waar meer dan 200 inwoners via hun mening mochten geven over de website van de gemeente. Anderzijds werd in Jette in het gemeentelijk informatieblad een vragenlijst afgedrukt waarin de burgers hun prioritaire acties konden aangeven in het kader van het project waaraan gesleuteld werd. Interne dimensie: naar transversaal projectbeheer De Lokale Agenda 21 spoort de gemeente aan om het interne aspect, de instelling en diens werkingsmechanismen te analyseren. De Agenda roept op om na te denken over een werkwijze en werkmethoden die efficiënter en moderner zijn, onder meer door herstructurering en de supervisie van het werk. Enkele gevolgen daarvan zijn dat er stuurgroepen samengesteld worden, vergaderingen met de diensthoofden georganiseerd worden, een cel voor het dagelijkse beheer van het project opgericht wordt, nieuwe en transversalere werkmethodes aangenomen worden, Dankzij de Lokale Agenda 21 worden ook de werknemers verenigd en wordt hun mening gevraagd over de werking van de gemeente of het OCMW. Bovendien versterkt de Agenda 21 de wil van de openbare besturen om een goed voorbeeld te zijn, onder meer door rekening te houden met emblematische beleidsvormen die we bijna systematisch terugvinden in de actieplannen, zoals de opname van sociale en milieuclausules in openbare aanbestedingen, de veralgemening van maatregelen voor energie- en waterbesparing en afvalsortering in de besturen, scholen en kinderdagverblijven. Tot slot wordt het ontwerp en het beheer van de projecten gewijzigd met een nieuwe aanpak in het licht van duurzame ontwikkeling. Deze aanpak omvat onder meer de invoering van transversaliteit en het samenbrengen van alle betrokkenen in de verschillende fasen van de opstelling en uitvoering, maar ook de diversiteit van de thema s en uitdagingen die uitgewerkt werden naar het voorbeeld van het project rond 12 fietsboxen in Schaarbeek. Bij dit project was er vooraf overleg tussen lokale verenigingen en de toekomstige gebruikers. Voor de bouw van de boxen werd er gekozen voor een lokale onderneming voor socioprofessionele inschakeling. Er werd ook rekening gehouden met het milieu in de keuze van de bouwmaterialen en men trachtte de boxen zo goed mogelijk te integreren in de omgeving. Al deze bekommernissen en het streven naar evenwicht komen zelden aan bod in eenzelfde project. Het is een teken van een verandering in het beleid. Alles wordt bekeken in een geest van duurzame ontwikkeling. In alle keuzes

11 BLZ 11 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2011/13 wordt gestreefd naar een economisch, sociaal en milieu-evenwicht. De vergelijking met een klassiekere aanpak maakt het nog interessanter. Hoe zou men te werk gegaan zijn als duurzaamheid niet centraal stond? De boxen zouden waarschijnlijk uit een catalogus gekozen worden en de plaatsing in de openbare ruimte zou bepaald worden in functie van de beschikbare plaats. Geen sprake dus van een sociaal-inschakelingsbedrijf, weinig of geen burgers die bij het project betrokken worden en weinig of geen milieubekommernissen. Deze eenvoudige vergelijking toont hoe veel veranderingen een duurzaam beleid tot stand kan brengen. Voor doeltreffend bestuur: de evaluatie van het overheidsbeleid De evaluatie van het beleid en de gevoerde acties is essentieel op het vlak van goed bestuur. De instrumenten voor controle en evaluatie helpen om na te gaan of het beleid doeltreffend is en de vooropgestelde doelstellingen bereikt. Zij helpen om de impact van de gevoerde acties in te schatten en geven een beeld van de relevantie. In de Brusselse Lokale Agenda s 21 zien we dat het beleid aan een evaluatie onderworpen wordt en dat er hulpmiddelen uitgewerkt worden voor controle of observatie, meting en analyse van de activiteiten. Philippe Mertens Originaliteit en innovatie op het vlak van communicatie en betrokkenheid van lokale actoren bij de uitwerking van het project: via de website van de gemeente Schaarbeek wordt een oproep gedaan om mensen warm te maken voor het gebruik van een fietsbox.

12 BLZ 12 MO NI T O R V A N D E D U U R ZA ME O NT WI K K E LI NG N / 1 3 Participatieve tuinen in Etterbeek Onze balans zou niet volledig zijn zonder de spots te richten op een concreet voorbeeld van de vernieuwing in het beleid die duurzame ontwikkeling dagelijks betekent. De participatieve tuin van Etterbeek behoorde in 2008 tot de eerste selectie van de oproep Agenda 21. Wij hadden een gesprek met de milieuadviseur die het project in goede banen leidt.

13 BLZ 13 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2011/13 Participatieve tuinen binnen de eerste kroon, in een van de meest verstedelijkte gemeenten van Brussel, hoe is dat mogelijk? Judith Charlier: Het project van de participatieve tuinen werd op touw gezet door de gemeente Etterbeek. Met haar inwoners op een grondgebied van 315 hectare is Etterbeek een dichtbevolkte en zeer verstedelijkte gemeente met weinig groene ruimten. Naar aanleiding van de uitbreidingswerken van het spoorwegennet voor de aanleg van het GEN in Brussel kreeg de gemeente in 2007 de kans om een braakliggend stuk grond langs de spoorweg in erfpacht te nemen. Dit perceel werd als moestuin opgenomen in het gewestelijk stedenbouwkundig plan. Toen de gemeente besliste het perceel over te nemen, had ze twee doelstellingen voor ogen: een extra groene ruimte creëren en vooral een gemeenschappelijke moestuin aanleggen waarvan een groot aantal Etterbekenaren gebruik kunnen maken. Zo ontstond het project van de participatieve tuinen op dit terrein van m². In samenwerking met verschillende verenigingen werden er heel wat herinrichtingswerken uitgevoerd. De participatieve tuinen zijn niet alleen een plaats voor ontdekking (je vindt er zowat alles wat er in een Etterbeekse tuin gedaan kan worden) maar ook voor uitwisseling, ontmoeting en sociale diversiteit. Voor wie zijn de tuinen bestemd en hoe zijn ze georganiseerd? Judith Charlier: Alle Etterbekenaren mogen de tuinen komen ontdekken en deelnemen aan de activiteiten die er regelmatig georganiseerd worden. Wat de organisatie betreft, zijn onze tuinen het resultaat van samenwerking met Etterbeekse, Brusselse en Waalse verenigingen. Elke zone van de tuin (bijenstal, poel, boomgaard, moestuinen, composthoop, ) wordt in goede banen geleid door een sociale en/of milieuvereniging. Terwijl de ene vereniging technische kennis aanbrengt, werkt de andere aan de integratie en de deelname van de buurtbewoners aan de verschillende projecten. Zowel de aanleg van de tuin als het beheer van de verschillende zones gebeurt in samenwerking met de bewoners van de wijk, de gemeente en soms zelfs de buurgemeenten. Zo hebben een vijftiental personen meegewerkt aan de aanplanting van de boomgaard, met inbegrip van het snoeien van de bomen, het plaatsen van de omheining en het enten van oude plantensoorten. De vereniging Flore et Pomone bood de nodige begeleiding tijdens de grote fasen van de aanleg, maar intussen werkt de groep bewoners die zich ertoe engageerde, steeds zelfstandiger. De groep stelde zelfs een eigen werkschema op, maar de vereniging blijft de evolutie van de boomgaard uiteraard van nabij volgen. Wat de oogst uit de tuin (fruit, groenten en honing) betreft, hebben we samen met de verenigingen beslist dat 80 % verdeeld wordt onder de deelnemers. De overige 20 % wordt gebruikt voor activiteiten die toegankelijk zijn voor het publiek. Tijdens de opendeurdag in september konden de bezoekers bijvoorbeeld de honing proeven die in juni geoogst werd door de acht beginnende imkers van de gemeenschappelijke bijenstal. Voor de rest beheren de verenigingen zelf hun perceel en organiseren ze minstens drie activiteiten per jaar die toegankelijk zijn voor het publiek. De bewoners kunnen zich actief inzetten voor het project of deelnemen aan allerlei activiteiten (snoeien van de boomgaard, oogsten van honing, inzaaien van wintergewassen,...). De tuinen dienen als moestuin en hebben een ecologische en decoratieve functie. Maar welke andere doelstellingen streeft de gemeente Etterbeek na? En waarop kunnen deze tuinen een antwoord bieden? Judith Charlier: Een van de belangrijke onderdelen van het project is de verbetering van de leefomgeving in de wijk. Onze participatieve tuinen bevinden zich vlakbij 800 sociale woningen, in een

14 N 2011/13 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 14 De eerste boom van de boomgaard in de participatieve tuin van Etterbeek wordt geplant. niet erg levendige wijk, aan de rand van de gemeente. Het sprak voor zich dat we ze eveneens dienden te gebruiken als instrument voor sociale cohesie, ontmoeting en leven in de wijk. Daarvoor werken we samen met de vzw Logement et Harmonie sociale, die vooral actief is op het gebied van sociale woningen in de gemeente. De vereniging beheert een perceel van de moestuin en zet zo gemeenschapsactiviteiten op touw. Onze tuinen kunnen ook dienen als achtergrond voor andere activiteiten die niets te maken hebben met tuinieren, zoals kookles, yogacursus, Tegenwoordig vind je in de participatieve tuinen mensen van verschillende afkomst die in de wijk wonen, maar ook Etterbekenaren uit andere wijken. Het project had een milieuaspect, maar heeft ook sociale diversiteit als doelstelling die we stap voor stap verwezenlijken." Welk budget hadden jullie nodig om het project tot stand te brengen en draaiende te houden? Judith Charlier: Voor de uitvoering van het project was euro nodig, als volgt verdeeld: euro voor de ruwbouwwerken zoals de plaatsing van omheiningen, steunmuren aan de helling, paden,... Die werken werden deels door een onderneming voor aangepast werk (wat duurder is) en deels door een privéfirma uitgevoerd euro voor de uitvoering van het plan door een tuinarchitect, de bodemonderzoeken, de aankoop van de bijenstal en het bijbehorende materiaal en de bouw van beschuttingen met opvang van regenwater. Momenteel beschikken we over een budget van euro per jaar voor

15 BLZ 15 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING N 2011/13 De fruitbomen in de boomgaard ondergaan een snoeibeurt. de financiering van: de vervanging van gereedschap en materiaal de aankoop van planten en zaad de organisatie van de jaarlijkse opendeurdag begeleiding en opleiding voor bewoners en scholen de uitvoering van nieuwe projecten in het domein van de tuinen (bv. aanleg van een yogaparcours) Daarnaast vragen wij onze partners om te streven naar financiële autonomie, zodat het project kan voortbestaan als de gemeente ooit de geldkraan voor participatieve tuinen zou sluiten." Met welke grote problemen werden jullie geconfronteerd om het project tot stand te brengen? Of om het project draaiende te houden? Judith Charlier: De grootste uitdaging was het goochelen met verschillende tempo's: het tempo van de verenigingen: zij kunnen niet allemaal evenveel tijd aan dit project besteden. Sommige maken van hun deelname een centrale activiteit binnen de vereniging, terwijl andere er een kleiner deel van hun activiteiten aan wijden het tempo van de participatie: de aansluiting van zowel de partners als de bewoners gebeurde in verschillende tempo s, afhankelijk van de projecten het tempo van de tuin: idealiter moet de moestuin aangelegd worden in de lente, de boomgaard eind november, de bijenkorven in de lente, het tempo van het budget, dat niet beschikbaar is voor mei maar uitgegeven moet worden voor december, terwijl elke uitgave goedgekeurd moet worden en in een bestelbon vastgelegd Gezien al die moeilijkheden moesten wij ervoor zorgen dat de partnerverenigingen gemotiveerd bleven om mee te werken, want zonder hen was er geen project meer. Een ander probleem, eerder van technische aard, was de watervoorziening in de tuin, aangezien er geen watertoevoer was naar het perceel. Hoewel we daar vanaf het begin van op de hoogte waren, moesten we oplossingen zoeken zodra de verenigingen toegang kregen tot hun perceel. We hebben dus reservoirs van een kubieke meter geplaatst en in eerste fase gevuld met leidingwater. Daarna hebben we drie beschuttingen gebouwd die uitgerust zijn met een systeem voor de opvang van regenwater. Uiteindelijk werden alle problemen opgelost. Zoals de schepen van milieu, de heer van Eyll, zei: Het is goed nieuws dat er problemen zijn. Dat wil zeggen dat het project leeft! En inderdaad, geleidelijk aan werden er oplossingen gevonden en nam het project een concrete vorm aan. Welk advies zou u geven aan andere gemeenten die een participatieve tuin willen aanleggen? Judith Charlier: Optimisme, goed humeur en doorzettingsvermogen zijn een must. Het resultaat

16 N 2011/13 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 16 Men hoeft zich geen zorgen te maken als het project een tijdje vaag blijft vooraleer het een concrete vorm aanneemt. Zo was het onze in het begin onvoldoende gedefinieerd en konden we moeilijk antwoord geven op de vragen van onze partners ( Wanneer krijgen we toegang tot het terrein? Wie zal wat financieren? Waar kunnen we ons gereedschap opbergen? ). Die situatie was niet altijd even prettig, maar achteraf denk ik dat we daardoor pas echt konden werken aan het participatieve aspect, waarbij elke partner bijdroeg tot de uitvoering. We hebben samen nagedacht over de vragen die elke nieuwe fase deed rijzen. Ten slotte zou ik dergelijke initiatieven zeker willen aanbevelen. Gemeenschappelijke tuinen zijn een plaats voor ontmoeting, uitwisseling, multiculturaliteit, natuurbescherming, experiment, burgerzin een puzzelstukje voor tal van andere projecten, zowel op sociaal als milieugebied. Info De eerste werken voor de inrichting van het terrein. is niet onmiddellijk zichtbaar, maar elke stap vooruit is zeer bemoedigend omdat dergelijke initiatieven doorgaans zeer goed onthaald worden bij de bewoners. In ons geval moesten we het project nog promoten bij de bevolking, na lange voorbereidende werkzaamheden met de verenigingen. Het hele project berust nu eenmaal op de actieve participatie van de bewoners. In dat opzicht was het eerste jaar erg rustig, maar stap voor stap nam de participatie van de bewoners toe. Hoe meer het project vordert, hoe coherenter en geloofwaardiger het wordt en hoe meer bijval het krijgt. De participatieve tuin wordt voorgesteld op > de gemeente in detail > netheid & leefmilieu > De participatieve tuinen Judith Charlier milieuadviseur bij de dienst leefmilieu van de gemeente Etterbeek

17 N 2011/13 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 17 Een kortfilm geeft een beeld van de Brusselse Lokale Agenda s 21 I n drie jaar tijd heeft de oproep tot de indiening van projecten Agenda Iris 21 heel wat originele initiatieven tot stand gebracht bij de Brusselse lokale besturen. Dankzij gewestelijke steun hebben gemeenten en OCMW's programma's met duurzame acties en innoverende projecten kunnen opzetten binnen hun bestuur, maar ook daarbuiten, met de medewerking van lokale actoren: de burgers, verenigingen, bedrijven, handelaars, inwoners, In samenwerking met de VSGB en het BIM heeft de Stichting voor de Toekomstige Generaties een kortfilm gerealiseerd die de schijnwerpers richt op het werk dat reeds verricht werd en de eerste zichtbare resultaten van de oproep. Deze kortfilm toont hoe overheidsinstellingen innoveren en duurzame acties op touw zetten die harmonieus rekening houden met economische en sociale aspecten en milieu. De film is te vinden op onze website: Developpementdurable/agenda-iris-21 Philippe Mertens

18 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING BLZ 18 N 2011/13 C est Elektronisch électronique dus c est ook ecologisch écologique!! Par Ons soucis engagement de cohérence voor duurzame et d engagement ontwikkeling en faveur indachtig d un développement maar ook om papierverspilling plus durable mais tegen aussi afin te gaan, d éviter wensen des gaspillages wij de Monitor inutiles van de Duurzame papier, nous Ontwikkeling souhaitons diffuser prioritair le per Moniteur du onder Développement onze lezers te verspreiden. Durable prioritairement par courriel. Inscrivez-vous Neem een abonnement!! Vous Hebt u n avez de Monitor pas reçu van personnellement de Duurzame Ontwikkeling le Moniteur du niet Développement persoonlijk ontvangen? Durable? Vous Wenst souhaitez u de volgende être tenu nummers au courant te ontvangen? de la parution Geen des probleem! prochains numéros? Pas de problème! Abonnez-vous Neem een abonnement sur le site via internet de website de l Association. van de Vereniging. U kan het formulier invullen op Pour remplir le formulaire > Diensten : > Publicaties > Monitor van de Duurzame du développement Ontwikkeling. durable. Download Téléchargez-le via onze! website! Vous U kan pouvez de Monitor également van de télécharger Duurzame gratuitement Ontwikkeling le tevens moniteur gratis à l adresse downloaden suivante op : > Publicaties > Monitor du van développement de Duurzame Ontwikkeling. durable. Geen Pas d adresse adres? électronique? Vous U hebt n avez geen pas rechtstreekse accès à internet toegang et tot vous internet souhaitez en wil quand de Monitor même recevoir van de le Duurzame Moniteur du Ontwikkeling Développement toch Durable. ontvangen? Téléphonez-nous, Bel ons en we ensemble zullen samen nous trouverons een oplossing une zoeken. solution. Contact: Forum pour voor un Duurzame Développement Ontwikkeling Durable van de Vereniging Association de van la de Ville Stad et des en Communes de Gemeenten de la van Région het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (VSGB) Aarlenstraat de Bruxelles-Capitale. 53 bus Brussel Tel: Rue d'arlon Boîte 62 - Fax: 4 à Bruxelles Tél: 02/ Fax: 02/ Courriel : philippe.mertens@avcb-vsgb.be philippe.mertens@avcb-vsgb.be Winter 2011 De tuinen van Etterbeek worden ingericht (mei 2009)