Civis Mundi. Pluriformiteit en publieke omroep, een kritische evaluatie. Koos Kalkman * 1. Inleiding

Transcriptie

1 Civis Mundi Pluriformiteit en publieke omroep, een kritische evaluatie Koos Kalkman * 1. Inleiding Hoewel de tijden veranderen, de mens heeft leren vliegen in de ruimte en er wordt gesleuteld aan een lamp die nooit kapot zal gaan, blijft het lastig veranderingen aan te brengen in de publieke omroep. Daar is alle reden toe. Er is een onoverbrugbare kloof ontstaan tussen de omroep zoals die ooit bedoeld was en de hedendaagse werkelijkheid. Toch blijft het moeilijk tot herstructurering te komen, omdat zowel de omroep als de politiek langs oude lijnen denken en vast willen houden aan een structuur van omroepverenigingen die vooral te maken heeft met een verzuild verleden. Is er reden aan die structuur vast te houden? 2. Geschiedenis Ver terug in de vorige eeuw werden de eerste radio-omroepuitzendingen verzorgd op initiatief van de industrie, nl. de fabrikanten van seintoestellen. Verschillende bevolkingsgroepen besloten zich te organiseren om van die nieuwe mogelijkheden gebruik te maken. De overheid ging zich bemoeien met de radio-omroep, mede vanwege schaarste in de ether. In het Zendtijdenbesluit van 1930 wordt deze situatie bevestigd en de zendtijd verdeeld onder de omroepverenigingen AVRO, KRO, NCRV, VARA en VPRO. Hun programma's moesten krachtens dit besluit in zodanige mate gericht zijn op de bevrediging van in het volk levende culturele of godsdienstige behoeften dat hun uitzendingen uit dien hoofde geacht kunnen worden van algemeen nut te zijn. Met de opkomst van de televisie veranderde de positie van de omroepverenigingen, niet in de laatste plaats doordat een substantieel deel van de zendtijd werd toebedeeld aan de Nederlandse Televisie Stichting (NTS) die een gezamenlijk programma ging verzorgen. In de tweede helft van de jaren zestig kwam de Omroepwet tot stand. Daarin werd het zojuist genoemde behoeftecriterium overgenomen. Als concessie aan de moderne tijd werden ook geestelijke behoeften opgenomen, naast culturele en godsdienstige behoeften. Er werd ooit voor deze constructie gekozen, omdat het in die tijd vanzelfsprekend was dat de binding van mensen aan maatschappelijke en politieke instituties garant stond voor hun identiteit en daarmee ook voor pluriformiteit in het pagina 1 van 8 -

2 aanbod. Pas aan het eind van de jaren 70 werd aan het behoeftecriterium toegevoegd dat omroepverenigingen representatief moesten zijn voor een bepaalde maatschappelijke, culturele of godsdienstige stroming. De Omroepraad constateerde in 1985 dat bij de totstandkoming van de Omroepwet het begrip stroming al niet identiek was met een bepaalde kerkelijke, politieke of maatschappelijke groepering. Toen al had zich een proces van ontzuiling en deconfessionalisering ingezet dat daarna nog sterker onder druk kwam te staan door de programmering van de omroepen en een vermindering van profilering, mede door de toetreding van TROS en Veronica. Het begrip stroming behoeft volgens de Raad destijds dus niet langer samen te vallen met bindingen aan instituties of groeperingen met een gelijksoortige achtergrond. Men kan zich ook verenigingen op basis van gemeenschappelijke overtuigingen, belangen en behoeften, zonder dat deze hen ook op andere gebieden tot één organisatie in één verband behoeven te brengen. Bij de vervanging van de Omroepwet door de Mediawet (1988) is uiteindelijk in de wet terecht gekomen dat omroepverenigingen zich blijkens hun statuten ten doel stellen een stroming te vertegenwoordigen. Met andere woorden: er wordt niet meer getoetst of een vereniging representatief is voor een stroming. Als er in de statuten staat dat de vereniging zich ten doel stelt een stroming te vertegenwoordigen, is dat voldoende. Sinds 2008 is de nieuwe Mediawet van kracht. Deze wordt ook wel Multimediawet genoemd om aan te geven dat de wetgever in staat is met zijn tijd mee te gaan. Maar nog steeds staat er in de wet dat omroepverenigingen zich volgens de statuten ten doel stellen in het media-aanbod een bepaalde, in de statuten aangeduide maatschappelijke, culturele, godsdienstige of geestelijke stroming te vertegenwoordigen en zich in het media-aanbod te richten op de bevrediging van in de samenleving levende maatschappelijke, culturele of godsdienstige dan wel geestelijke behoeften. En dus bestaan de omroepverenigingen nog steeds, alleen Veronica heeft een commerciële route gekozen. Samen met nieuwkomers als Max, BNN, het inmiddels weer verdwenen Llink en recent WNL en Powned hebben zij het publieke medialandschap mede vorm gegeven. Toch blijft er iets wringen. Omroepverenigingen dienen hun identiteit te vertalen in programmabeleid en daarbij tegelijk bij te dragen aan de verwezenlijking van doelstellingen van de pagina 2 van 8 -

3 publieke omroep als geheel. 3. Heden De huidige situatie vindt zijn oorsprong in een tijd dat er enkele radiozenders waren en schaarste nog mede een argument was voor de keuze van een publiek bestel. Gaandeweg kwamen er enkele radiozenders bij, kwam de televisie op, maar de omroep bleef vooral publiek. Pas aan het einde van de jaren 80 begon de omroep echt te veranderen. Commerciële omroepen kwamen op en wisten binnen niet al te lange tijd grote groepen mensen aan zich te binden, zonder dat die mensen op een andere manier met elkaar verbonden waren dan door hun behoefte aan laagdrempelig amusement. Ook de publieke omroep veranderde mee. Sinds 2006 bestaat er een nieuwe programmeerstrategie zowel op radio als op televisie, die er in de praktijk op neerkomt dat vooral de zenders een identiteit hebben. Zo noemt de publieke omroep Nederland 1 onmisbaar, een net waar iedereen zich thuis voelt, dat kijkers op de hoogte houdt, gemeenschappelijke ervaringen biedt en de samenhang in de maatschappij bevordert. Nederland 2 is de informatieve zender, die mensen informatie, achtergronden en opinies biedt over relevante onderwerpen en Nederland 3 is een innovatief, eigenzinnig en gedurfd net voor jongere kijkers dat ruimte biedt om onbevangen televisie te maken en te kijken en een platform voor eigenzinnigheid en vernieuwing is. Deze netprofilering is niet geheel onomstreden gebleven. Vooral Nederland 1 lijkt gericht te zijn op een populaire programmering die kan concurreren met de populairste commerciële zenders RTL4 en SBS6. Belangrijker dan veranderingen in de omroepsector zijn de technologische ontwikkelingen die het mogelijk hebben gemaakt om informatie op een andere manier te consumeren dan met het hele gezin met rode oortjes bij de radio of voor de televisie te zitten. Dit is voldoende reden geweest voor de publieke omroep zich hartstochtelijk op het gebruik van nieuwe media te storten. Op dit moment beschikt de publieke omroep - naast de bekende 3 televisiezenders en 5 radiozenders die overal te ontvangen zijn - over 12 televisie-themakanalen, 2 bijzondere radiozenders, circa 50 webradiokanalen en verschillende portals en honderden websites. Technologische ontwikkelingen zorgen niet alleen voor veranderingen bij de publieke omroep maar in het algemeen voor steeds meer aanbod dat via steeds meer manieren is te verkrijgen. Twintig jaar geleden vonden wij internet nog iets bijzonders en hadden wij in rudimentaire vorm nieuwe diensten als abonneepagina 3 van 8 -

4 televisie. We hebben nu video on demand, uitzendinggemist en social media zoals Twitter die soms ook als nieuwsbron fungeren. Tijd en afstand zijn nu niet langer bepalende factoren. Wij kunnen onze informatie op ieder gewenst moment op ieder plekje van de wereld vinden. Er is bovendien veel infrastructuurcapaciteit beschikbaar en er is kapitaal om te investeren. De nieuwe mogelijkheden die interactieve televisie meebrengt hebben volgens sommige onderzoeken het kijkgedrag van de televisiekijker veranderd. KPN, UPC, Ziggo, Tele2 en aanbieders van glasvezelnetwerken bieden inmiddels interactieve TV aan. De Elektronische Programmagids blijkt aan populariteit te winnen. Maar ook catchup-diensten als Programma Gemist en time shifting - het kunnen pauzeren van live uitgezonden programma's - beginnen zich behoorlijk te ontwikkelen. Dat betekent dat de consument steeds meer zelf kan bepalen op welk tijdstip hij of zij een bepaald televisieprogramma wil bekijken. 4. Oneigenlijke prikkels Hoe zuiver ook de bedoelingen van de overheid in al die jaren zijn geweest, toch zijn er ook veel oneigenlijke prikkels geweest die de omroepverengingen in staat stelden qua stroming en grootte belangrijker te lijken dan zij in feite waren. Omroepverenigingen bleken meer te zijn dan verenigingen van gelijkgestemden die hun omroepbehoeften vervuld zagen door juist die omroep. Zij waren ook ondernemend en brachten programmabladen uit met de gegevens over programma's en programmaschema's. Degenen die zich abonneerden op deze gidsen werden automatisch lid van de vereniging. Deze omstandigheid is niet onomstreden gebleven. In de toelichting bij de Omroepwet staat dat de regering het zou toejuichen indien de omroeporganisaties zich bereid zouden verklaren hun programmablad te verstrekken aan personen die zich wensen te abonneren zonder lid te worden van de organisatie. Na de wijziging van de Omroepwet in 1978 worden als lid niet meegeteld degenen in wier bijdrage de verstrekking van een programmablad is begrepen en die uitdrukkelijk de wens te kennen hebben gegeven niet als lid of contribuant te willen worden meegeteld. Dit wordt de negatieve wilsverklaring genoemd, die terugkomt in de opvolger van de Omroepwet: de Mediawet. Uiteindelijk wordt er een knoop doorgehakt. Sinds 1997 is in de wet verankerd dat abonnees op omroepbladen niet meer automatisch lid zijn van een omroepvereniging. Zij moeten door middel van een wilsverklaring aangeven ook lid te willen zijn. Want als lid tellen alleen mee leden van een vereniging die hun contributie hebben voldaan. pagina 4 van 8 -

5 Omroepverenigingen kunnen eens in de vijf jaar een nieuwe erkenning krijgen. De erkenning wordt verleend aan omroepen die voldoen aan de wettelijke vereisten. Het Commissariaat voor de Media licht het ledenbestand door via een steekproef. Er moet altijd sprake zijn van een aparte verklaring dat men (ook) lid van de desbetreffende omroep wil zijn. Het Commissariaat voor de Media gaat bij de steekproef ook na of deze verklaring aanwezig is. Dat schreef althans toenmalig minister Plasterk in 2009 aan de Tweede Kamer: "... gidsabonnees moeten een positieve wilsverklaring geven en betalen voor het lidmaatschap van een omroep om mee te tellen.". De praktijk is iets genuanceerder: De positieve wilsverklaring geldt uitsluitend voor degenen die na de ontkoppeling abonnee én lid willen zijn. Met betrekking tot degenen die voor de ontkoppeling al abonnee (en dus lid) waren wordt deze positieve wilsverklaring niet verlangd. Dit betekent dat ook alle "oude" leden worden meegeteld en het dus niet duidelijk is hoeveel van de in 2009 door het Commissariaat voor de Media getelde leden werkelijk lid willen zijn. Voor de goede orde wordt opgemerkt dat de nieuwkomers zoals Max, BNN, WNL en Powned geen omroepblad uitgeven, zodat die alleen echte leden hebben. Maar de werving van leden is ook niet van smetten vrij: een lidmaatschap lijkt niet meer verworven te kunnen worden zonder een tegenprestatie, zoals cd's of dvd's. Het Commissariaat voor de Media heeft op dit punt beleidsregels ontworpen. De waarde van een tegenprestatie mag niet meer bedragen dan de jaarcontributie van de omroep. Bij de vaststelling van de waarde wordt uitgegaan van de inkoopprijs inclusief BTW. Dat betekent dat een omroep die een jaarcontributie hanteert van? 5,72 - het wettelijk minimum - een cadeau mag weggeven waarvan de inkoopprijs inclusief BTW niet meer bedraagt dan? 5,72. In de praktijk hanteren de omroepverenigingen overigens verschillende lidmaatschapsbedragen. Ook na de ledenwerving proberen omroepverenigingen leden blijvend aan zicht te binden door allerlei voordelen te verbinden aan het lidmaatschap. Als men het zogenaamde register nevenactiviteiten van het Commissariaat voor de Media raadpleegt en enkele willekeurige omroepen erop naslaat, treffen we regelmatig aan: het produceren en uitbrengen van cd's, het uitbrengen, doen verkopen, het op de markt laten brengen van dvd's, het tonen en verkopen van beeldfragmenten, het op de markt brengen van een bordspel en het verkopen van producten van derden via een eigen webwinkel. Tot slot heeft vrij recent de politiek weer wat bedacht om omroepen te prikkelen. In de wet is inmiddels vastgelegd dat het systeem van A en B-omroepen (respectievelijk leden en leden) is vervangen door een pagina 5 van 8 -

6 systematiek met een glijdende schaal ( van leden tot leden). Dit betekent voor de omroepverenigingen dat elk extra lid leidt tot meer zendtijd, maar ook dat een ledenbestand van net iets minder dan leden niet meteen leidt tot een halvering van de zendtijd. Kortom, het is van belang om permanent op ledenjacht te zijn. 5. Pluriformiteit Het grootste gedeelte van mediaproductie en -consumptie vindt plaats op de vrije markt. Door de jaren heen leverden m.n. de dagbladsector en de opiniepers een wezenlijke bijdrage aan de pluriformiteit van het informatie-aanbod. Het afnemend belang van printmedia ten gunste van elektronische diensten brengt geen verandering in de bijdragen van de marktsector. De historisch verklaarbare bemoeienis van de overheid met de omroep vormt als het ware een inbreuk op dat systeem en heeft ertoe geleid dat er een grote publieke omroep bestaat, ook in de tijd dat er vele commerciële omroepen zijn en een veelvoud aan digitale uitingsvormen beschikbaar is. Opvallend is dat pluriformiteit voor publieke omroep vroeger nooit een pijler van beleid was. Voor de publieke omroep waren dat openheid, niet-vrijblijvende samenwerking, non-commercialiteit en programmaautonomie. Het resultaat daarvan was dat het aanbod van omroepen met een verschillende identiteit gezamenlijk pluriformiteit zou opleveren. Pas later werd pluriformiteit expliciet als criterium genoemd. Een veelgehoorde tegenwerping tegen veranderingen is: in de huidige structuur van verenigingen is de pluriformiteit het best gewaarborgd. In onze buurlanden echter wordt de pluriformiteit verzekerd niet door regels met betrekking tot de afzender, maar door regels met betrekking tot het aanbod. Zo beschikt bijvoorbeeld de ARD over een Grundsätze, waarin wordt bepaald dat de programma's gericht zijn op informatie, vorming en communicatie, dat zij een verscheidenheid aan cultureel aanbod beschikbaar stellen en dat zij de behoeften bevredigen van meerderheden en minderheden. De BBC heeft een Royal Charter, waarin is vastgelegd dat de BBC een plek bieden waar meerdere stemmen en meningen ruimte krijgen, en waar plaats is voor rationele discussie. De Charter diversiteit van de VRT draagt de VRT op ervoor te zorgen dat de diversiteit van de samenleving in zijn programma's te bekijken en te beluisteren valt. Ook in eigen land kennen wij de situatie dat slechts één omroep in een verzorgingsgebied aanwezig is den dat is bij de regionale omroep. Daar bepaalt het model-redactiestatuut dat de programma's cultureel en maatschappelijk van betekenis zijn voor de luisteraars en/of kijkers in die regio en dat zij zo veelzijdig mogelijk informatie verschaffen op een breed pagina 6 van 8 -

7 terrein. 6. Hoe nu verder? Er zijn weinig goede argumenten te bedenken om de oude verenigingsstructuur te handhaven. De tijd van de echte verzuiling is al decennialang voorbij en zowel in de wetgeving als in de praktijk is het stromingsbeginsel een fictie geworden. Het informatie-aanbod is oneindig groot geworden en stelt mensen in staat zich te informeren op ieder moment en op iedere plaats die zij zelf kiezen. Het kabinet heeft in december 2010 voorgesteld het aantal omroeporganisaties terug te brengen tot acht. Daarmee zullen nog steeds verouderde structuren in stand gehouden worden alsmede het verzet tegen verdere en noodzakelijke veranderingen. In juni 2010 presenteerde de Werkgroep Andere Publieke Omroep een plan met een drastische herstructurering van de publieke omroep, als antwoord op de veranderende maatschappelijke, economische en technologische omstandigheden (Nederlandse Publieke Omroep Nieuwe Stijl). Het huidige omroepbestel wordt volgens de werkgroep al jaren geïnfiltreerd door commerciële doelen en kijkcijfers. "De bonte verzameling publieke radio- en tv-zenders wordt van A tot Z geprogrammeerd met de hete adem van de commerciële concurrentie in de nek. De publieke omroep is zijn succes openlijk gaan definiëren in termen van commerciële concurrentie, marktaandeel en kijk- en luistercijfers.", aldus de werkgroep. Niet alleen staat deze op meer sport en vermaak gerichte ideologie haaks op de kerntaken van de publieke omroep, ze is ook onhoudbaar in een digitale samenleving, waarin de hoeveelheid content bezig is te exploderen. In het plan krijgt de Publieke Omroep 1 televisie- en 1 radiozender voor nieuws en achtergronden. De televisiezender verzorgt ook teletekst. Daarnaast zorgen 1 televisie- en 1 radiozender voor kunst en cultuur. Deze programma's en 'uitzending gemist' worden ook via een digitale portal gebracht. De nieuwe zenders komen in plaats van de huidige 3 televisie- en 5 radiozenders. De nieuwe televisie- en radiozenders en de digitale portal bevatten geen reclame of andere concurrentievervalsende elementen. De Publieke Omroep Nieuwe Stijl bestaat uit slechts één organisatie en kost pl.m? 370 miljoen per jaar. Dat is de helft van de kosten van de huidige publieke omroep. Vergeleken met de huidige organisatie is die van de nieuwe publieke omroep aanzienlijk beperkter, efficiënter en goedkoper. Voor omroepverenigingen is daarin geen plaats. Maatschappelijke en technologische ontwikkelingen geven aan dat mensen zich misschien nog wel willen verenigen, maar dan niet noodzakelijk via pagina 7 van 8 -

8 omroep en niet via aan lidmaatschappen verbonden emolumenten, maar bijvoorbeeld via volgers op Twitter en vrienden op Facebook. Daar zijn geen opgelegde structuren en wetten voor nodig. * Mr Koos Kalkman is directeur MultiMediaRaad B.V. en lid van de Wekgroep Andere Publieke Omroep pagina 8 van 8 -