Palynologisch onderzoek aan enkele grondsporen van een vindplaats uit de IJzertijd- Romeinse tijd in Heeswijk-Dinther (NB)

Transcriptie

1 Palynologisch onderzoek aan enkele grondsporen van een vindplaats uit de IJzertijd- Romeinse tijd in Heeswijk-Dinther (NB) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR december 2010 H. van Haaster

2 Colofon Titel: BIAXiaal 502 Palynologisch onderzoek aan enkele grondsporen van een vindplaats uit de IJzertijd- Romeinse tijd in Heeswijk-Dinther (NB). Auteur: H. van Haaster Opdrachtgever: AAC-Projectenbureau ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2010 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding In de zomer van 2009 is door het AAC-Projectenbureau een archeologisch onderzoek uitgevoerd in het plangebied Retsel in Heeswijk-Dinther (gemeente Bernheze). Het plangebied ligt aan de oostzijde van Dinther en wordt begrensd door het bestaande bedrijventerrein Retsel aan de westzijde, woningbouw aan de noordzijde en de Dodenhoeksestraat en agrarisch gebied aan de oost- en zuidzijde. Het plangebied wordt in het midden doorsneden door de onverharde Retselseweg, die van het noordoosten naar het zuidwesten loopt (figuur 1). 1 De aanleiding voor het archeologisch onderzoek was de geplande uitbreiding van het bestaande bedrijventerrein Retsel waardoor het ter plaatse aanwezige bodemarchief onherstelbaar zou worden beschadigd. Uit eerder verricht inventariserend onderzoek was namelijk gebleken dat zich ter plaatse behoudenswaardige nederzettingssporen en een grafveld uit de IJzertijd en/of Romeinse tijd en Middeleeuwen bevonden. 2 Figuur 1 Globale ligging van het plangebied Retsel op de gemeenteatlas van Kuijper uit ca De centrumcoördinaten van de vindplaats zijn / Leeuwe 2006.

4 BIAXiaal Ten behoeve van macrobotanisch en palynologisch onderzoek zijn uit een groot aantal grondsporen enkele tientallen monsters genomen. De vragen die aan dit onderzoek werden gesteld, spitsen zich toe op de voedingsgewoonten, het landgebruik en de milieuomstandigheden in en rond de nederzetting(en) en het grafveld. Daarnaast was de verwachting dat informatie zou kunnen worden verkregen over activiteiten die door de vroegere gebruikers van het terrein werden uitgevoerd. We kunnen hierbij denken aan locale tuinbouw, het houden van dieren of bepaalde ambachtelijke en rituele activiteiten. 2. Monsterselectie 2.1 BOTANISCHE MACRORESTEN 2.2 POLLEN Tijdens het veldwerk zijn in totaal 60 monsters genomen ten behoeve van macrobotanisch onderzoek. De monsters zijn merendeels afkomstig uit het grafveld daterend in de IJzertijd en de Romeinse tijd. Ook zijn enkele macrobotanische monsters uit nederzettingssporen genomen. Uit het totale aantal monsters is een selectie van 37 monsters gemaakt op basis van aard en datering van de sporen. Deze monsters zijn eerst gewaardeerd om een indruk te krijgen van de waarde van voor vervolgonderzoek. Uit de waardering bleek dat in geen van de monsters voldoende botanische resten aanwezig waren om een vervolganalyse te rechtvaardigen. Uit een aantal grondsporen zijn monsters genomen voor pollenonderzoek. Een overzicht van deze monsters met hun contextgegevens wordt in tabel 1 gegeven. Tabel 1 Heeswijk-Dinter (Retsel), overzicht van onderzochte pollenmonsters. vindplaats put spoor.laag diepte vondstnr context datering 3? boven 890 waterput IJzertijd 3? 697.9A midden 890 waterput IJzertijd 3? 697.9B onder 890 waterput IJzertijd? boven 602 bodemprofiel Romeins? onder 602 bodemprofiel Romeins 4? 3 nvt 140 pot uit depressie IJz/Rom 4? 3 nvt 454 pot uit depressie IJz/Rom 4? 3 nvt 456 pot uit depressie IJz/Rom 4? 3 nvt 880 pot uit depressie IJz/Rom 4? 746 nvt 534 pot uit depressie IJz/Rom 4? 741 nvt 549 pot uit depressie IJz/Rom 4? 740 nvt 554 pot uit depressie IJz/Rom 4? 1131 nvt 957 pot uit depressie IJz/Rom Een waterput uit de IJzertijd Op vindplaats 3 werd een waterput aangetroffen die vermoedelijk uit de IJzertijd stamt. Door de humeuze vulling van de put is een pollenbak (vondstnummer 890) geslagen. De NAP-hoogte van de bovenkant van de polenbak bedraagt +6,98 meter. Uit de pollenbak zijn in eerste instantie vier monsters gewaardeerd. Eén monster (uit laag 8) bleek pollenloos te zijn. Dit monster is daarom niet geanalyseerd, in tegenstellingen tot de andere drie monsters uit de waterput.

5 BIAXiaal Figuur 2 Heeswijk-Dinther (Retsel), profiel door waterput S697 met positie van de geanalyseerde pollenmonsters. ( AAC-Projectenbureau) Het bodemprofiel in put 13 In put 13 is onder het middeleeuwse esdekpakket een oorspronkelijk bodemprofiel met intacte A, E en B horizonten aangetroffen (zie figuur 3). Het profiel is bemonsterd door twee overlappende pollenbakken in het profiel te slaan. De NAP-hoogte van de bovenkant van de bovenste pollenbak ligt op +8.0 meter. De exacte datering van bodemhorizonten is niet bekend, maar aangenomen wordt dat dit gedeelte van het terrein na de Romeinse tijd ongeschikt voor bewoning is geworden. De top profiel kan dus informatie bevatten over het landschap en de menselijke activiteit tijdens de (post?)romeinse tijd. Uit de oorspronkelijke A-horizont (sporen 3.1 en 3.5) zijn twee pollenmonsters genomen. De monsters zijn niet op de gebruikelijke wijze kwantitatief geteld, maar de aantallen zijn op semi-kwantitatieve wijze vastgelegd (voor analysetechniek zie hieronder) De offerpotten op vindplaats 4 In ieder geval vanaf de Romeinse tijd, maar zeer waarschijnlijk ook al in de IJzertijd werd het terrein als grafveld ingericht. In totaal zijn circa 80 grafmonumenten opgegraven. Een opvallend en nog onbekend fenomeen zijn een achttal ingegraven Romeinse aardewerken potten (figuur 4). Deze lagen zonder uitzondering in lagere delen van het grafveld tussen de monumenten in. Op grond van de postitie van de potten ten opzichte van de grafmonumenten, wordt verondersteld dat ze te maken hebben gehad met een begravingsof herdenkingsritueel. Het macrorestenonderzoek aan de inhoud heeft helaas niets opgeleverd op grond waarvan iets kan worden gezegd over de oorspronkelijk inhoud van de potten. De hoop was dat pollenondezoek wèl aanwijzingen kon opleveren over de inhoud van de potten, waardoor meer duidelijk zou worden over de betekenis ervan. Uit elke pot is daarom één pollenmonster geanalyseerd. Het pollen in deze monsters is op semi-kwantitatieve wijze geregisteerd.

6 BIAXiaal Figuur 3 Heeswijk-Dinther (Retsel), profiel door door het bodemprofiel in put 13, met positie van geanalyseerde pollenmonsters ( AAC-Projectenbureau). Figuur 4 Heeswijk-Dinther (Retsel), ingegraven Romeinse pot, aangetroffen in de depressie op vindplaats 4 ( AAC-Projectenbureau).

7 BIAXiaal Analysetechniek Alle pollenmonsters zijn geprepareerd door M. Konert van het Laboratorium voor Sedimentanalyse van de Vrije Universiteit in Amsterdam. 3 Hierbij is de acetolysemethode van Erdtman gebruikt met modificaties van Konert. 4 Om een indruk te krijgen van de pollenconcentratie is aan elk monster een vaste hoeveelheid sporen (één tablet met ca sporen per tablet) van een niet in Nederland voorkomende wolfsklauwsoort (Lycopodium) toegevoegd. De preparaten zijn met een doorvallend-lichtmicroscoop bij een vergroting van 400 maal geanalyseerd. Indien nodig zijn determinaties verricht bij een vergroting van 1000 maal en/of door middel van fase-contrastmicroscopie. De monsters uit de waterput zijn op de binnen pollenonderzoek gebruikelijke wijze gekwantificeerd, waarbij is gestreefd naar een pollensom (= steekproefgrootte) van 600. Over het algemeen wordt dit beschouwd als een aantal dat voldoende groot is om een indruk te krijgen van de verdeling van de meest voorkomende pollentypen (met 10% of meer vertegenwoordigd). Om een betrouwbaar beeld te krijgen van de verdeling van zeldzamere pollentypen zijn grotere pollensommen nodig. Zo is voor pollentypen die met minder dan 5% in een monster zijn vertegenwoordigd een totaalpollensom van 1000 nodig. 5 Om de vragen die aan het pollenonderzoek van de waterput zijn gesteld te kunnen beantwoorden is een pollensom van 600 voldoende groot. In het diepste monster kon dit aantal echter niet worden behaald (som = 359) vanwege de iets slechtere conservering van het pollen. Dit betekent dat de percentages van de wat zeldzamere soorten in dit monster iets minder betrouwbaar zijn. Voor de bepaling van het relatieve aandeel van de verschillende pollentypen in de waterputmonsters is als uitgangspunt een totaalpollensom inclusief sporen van varens en veenmossen gebruikt. 6 Het totaal aantal getelde pollen en sporen per monster is daarbij op 100% gesteld. De percentages van de pollentypen, sporen en andere microfossielen zijn berekend op basis van deze totaalpollensom. De monsters uit het bodemprofiel zijn niet op de gebruikelijke wijze kwantitatief geteld, maar de aantallen zijn op semi-kwantitatieve wijze vastgelegd. Dit is gedaan omdat het formatieproces van de onderzochte bodemlagen naar verwachting sterk onder invloed heeft gestaan van menselijk handelen (bijv. betreding, grondbewerking, verbouw van cultuurgewassen, bemesting), waardoor van een normale verdeling van pollentypen (zoals bijvoorbeeld in natuurlijke veenafzettingen) geen sprake is. Ook verschilt het gedrag van pollen in bodems fundamenteel van dat in natuurlijke veenprofielen. Bij de opbouw van een veenprofiel wordt pollen tijdens de opbouw van het profiel ingevangen. Dat betekent dat al het pollen van een bepaald niveau in een veenprofiel in principe van gelijke ouderdom is. Pollen dat op een zandig bodemoppervlak terecht komt, verplaatst zich in ons klimaatgebied naar verloop van tijd naar beneden. De snelheid waarmee dit gebeurt, is afhankelijk van de zuurgraad van de bodem en bovendien niet voor elk pollentype gelijk. In het algemeen gesproken bevindt het meeste oude pollen zich echter onderin een bodemprofiel terwijl het meeste jonge pollen zich bovenin het profiel bevindt. Op een bepaald niveau in een bodemprofiel kan zich echter pollen van verschillende ouderdommen bevinden, waarvan de onderlinge verhouding meestal ook nog beïnvloed is door selectieve corrosie. 7 Om bovengenoemde redenen werd het niet zinvol geacht het pollen op gedetailleerde wijze te kwantificeren. 8 Ook het pollen uit de offerpotten is niet op semi-kwantitatieve wijze geregistreerd. 3 Faculteit Aard- en Levenswetenschappen. 4 Erdtman 1960; Konert Moore et al. 1991, Dierlijke microfossielen en sporen van algen en schimmels zijn buiten de pollensom gehouden. 7 vgl. Dimbleby 1961, We gaan er hierbij vanuit dat benodigde extra tijd voor een kwantitatieve analyse niet te rechtvaardigen is door de onnatuurlijke pollenopbouw van het profiel.

8 BIAXiaal Bij semi-kwantitatieve analyses worden de onderlinge verhoudingen tussen de verschillende pollentypen geschat. Deze schattingen worden in tabellen weergegeven met behulp van plusjes (zie bijlagen met resultaten). De categorieën die hierbij worden aangehouden, zijn weergegeven in tabel 2. Alle pollenananalyses zijn verricht door M. van Waijjen. Tabel 2 Heeswijk-Dinther (Retsel), categorieën gehanteerd bij de semi-kwantitatieve analyses van de offerpotten en het bodemprofiel. aantal N geschat bij % geschat bij plusjes' aanwezigheid analyse Σ600 analyse Σ600 (+) sporadisch aanwezig +, 1 of 2 + of < 0,2 % + aanwezig 2 tot 20 < 3 % ++ regelmatig/veel aanwezig 20 tot 90 < 15 % +++ zeer veel aanwezig > dan 100 > 15 % 4. Resultaten De waterput uit de IJzertijd De resultaten van het pollenonderzoek aan de waterput staan in bijlage 1a (diagram) en bijlage 1b (tabel). Milieuomstandigheden Uit de verhouding tussen het boompollen en het niet-boompollen in pollenmonsters worden vaak conclusies getrokken over de openheid van het landschap rond een monsterlocatie. Uit experimenteel pollenonderzoek in recente vegetaties is gebleken dat boompollenpercentages van minder dan 25% duiden op een open landschap. Bij een percentage van meer dan 55% is sprake van bos, terwijl bij een percentage tussen 25 en 55% sprake is van open bos of een bosrandsituatie. 9 Bij het interpreteren van pollenpercentages in termen van landschap-openheid moeten we echter beducht zijn voor valkuilen. In sterk door mensen beïnvloede landschappen bestaat namelijk de kans dat door menselijke activiteit de stuifmeelproductie van bomen sterk werd beperkt, terwijl er wel degelijk sprake was van boomgroei. 10 Bij de interpretatie van pollenverhoudingen uit waterputten zijn er ook nog andere mogelijke problemen. De aanwezigheid van één enkele boom of struik vlakbij een waterput kan het aandeel van boompollen in de waterput zodanig groot maken dat sprake lijkt van een bosrijke omgeving. Aan de andere kant kunnen locale kruiden zo dominant zijn dat sprake lijkt van een zeer open landschap, terwijl langs de rand van de nederzetting wel degelijk bomen groeien. Ondanks de haken en ogen die er aan de interpretatie van pollengegevens uit waterputten zitten, is gebleken dat deze gegevens toch geschikt zijn om hiermee een indruk te krijgen van de vegetatie in de omgeving van een nederzetting. 11 In de onderste vulling van de waterput van Retsel bedraagt het boompollenpercentage 63%. Volgens bovenstaande experimentele gegevens duidt dit op een bosrijke omgeving. Het meeste boompollen is afkomstig van hazelaar (Corylus: 18,4%) en els (Alnus: 18,1%), maar ook den (Pinus: 11,4%) is relatief goed vertegenwoordigd. 9 Groenman-Van Waateringe 1986, We kunnen hierbij bijvoorbeeld denken aan een vorm van hakhoutcultuur, waarbij de kapcyclus korter is dan de tijd die de bomen nodig hebben om na de kap weer in bloei te komen. Zie bijvoorbeeld Pott 1988; Hicks Van Haaster 2009a.

9 BIAXiaal Elzen staan op plaatsen waar (in natuurlijke situaties) s winters het grondwater meestal boven het maaiveld staat. In de zomermaanden zakt het grondwater tot onder het maaiveld, maar de bodem blijft meestal nat. Het pollen van els kan afkomstig zijn van een elzenbroekbos in een nabijgelegen beekdal, maar het kan ook afkomstig zijn van enkele elzen die op een willekeurige andere natte plaats in de buurt van de nederzetting stonden. Hazelaars staan op hoger gelegen, drogere standplaatsen. In natuurlijke situaties komen ze vooral aan randen van bossen voor. In open landschappen bloeien ze vaak uitbundig en zorgen daardoor voor een flinke pollenproductie. Hazelaars zijn eigenlijk geen bomen, maar grote struiken die behalve hazelnoten ook veel rechte takken voortbrengen. De hazelnoten werden vroeger veel gegeten en de takken werden op boerenbedrijven veel gebruikt voor het maken van vlechtwerkwanden, erfafscheidingen, gereedschappen en als bonen/erwtenstaken in groentetuinen. Bij veel boerderijen stonden vroeger hazelaars om dit broodnodige geriefhout te leveren. Het is aannemelijk dat hazelaartakken ook in de IJzertijd voor deze doeleinden werden gebruikt. Dennen komen in ons land van nature alleen voor op plaatsen waar loofbomen niet kunnen groeien. Dat zijn bijvoorbeeld droge heidevelden en zandverstuivingen, maar ook plaatsen die te nat zijn voor de groei van loofbomen, zoals hoogvenen. 12 Waarschijnlijk is het in de waterput aangetroffen pollen van één of meerdere dennen afkomstig die op een droog heideveld of een zandverstuiving in de omgeving stonden. Er bestaat een reële kans dat het voorkomen van de dennen rond Retsel een gevolg was van menselijke ingrepen in het landschap. We kunnen hierbij denken aan bodemdegradatie als gevolg van overexploitatie. Ook de goede vertegenwoordiging van struikhei (Calluna vulgaris) kan daar op wijzen (zie hieronder). Uit het feit dat niet één bepaalde boomsoort goed is vertegenwoordigd, maar meerdere soorten, leiden we af dat er inderdaad relatief veel bomen in het landschap stonden. Er is dus geen sprake van één enkele boom naast de waterput die het hele pollenspectrum als het ware een bosrijk karakter geeft. Wat de kruidige vegetatie betreft, valt vooral het relatief grote aandeel (bijna 20%) van struikhei op. Het pollen is ongetwijfeld afkomstig van een struikheivegetatie in de omgeving van de nederzetting. 13 Van nature komt struikhei maar op beperkte schaal in ons land voor. Onder invloed van de mens heeft struikhei zich in ons land vanaf het Neolithicum flink uitgebreid, met name op relatief voedselarme zandgronden. Dit gebeurde vooral doordat akkers die op deze gronden werden aangelegd na uitputting als weidegrond werden gebruikt. Een hoog percentage van struikhei in pollenmonsters is daarom een aanwijzing voor uitputting van de bodem in combinatie met toegenomen begrazingsdruk. 14 Ook het percentages grassen (Poaceae: 13,4%) is relatief hoog. Helaas is niet helemaal duidelijk van welk vegetatietype het graspollen afkomstig is. Grassen komen uiteraard in graslanden voor, maar ook in oevervegetaties, bossen, heidevelden en op akkers. De aanwijzingen voor oevervegetaties en akkers in de nabije omgeving zijn echter niet groot. We denken dat de grassen deel hebben uitgemaakt van de heidevegetatie. In het middelste monster is het aandeel van boompollen een flink stuk gedaald (41,7%). In het pollendiagram is te zien dat de percentages van alle bomen lager zijn. Dit betekent dat het landschap ten tijde van de vorming van de middelste laag opener is geworden. In pollendiagrammen correleert een afname van het boompollenpercentage heel vaak met ene toename van antropogene indicatoren. Ook hier is dit het geval: de invloed van de mens op het landschap wordt groter. Bomen worden gekapt om als brandstof of bouw- en constructiehout te dienen en de beschikbare ruimte wordt als akker- of weidegrond in 12 Dit geldt alleen voor het eerste deel van het Holoceen, zie discussie in Cleveringa et al We gaan er vanuit dat het pollenbeeld representatief is voor de vegetatie tot op een afstand van ca. 800 m rond de monsterlocatie (zie Sugita et al. 1999; Broström et al. 2005; Bunting et al. 2004). 14 Bakker 2003, 220, 222.

10 BIAXiaal gebruik genomen. In de kruidige vegetatie is vooral het aandeel van grassen flink toegenomen. In het bovenste monster is het aandeel van boompollen iets toegenomen. Dit is veroorzaakt daar een hoger aandeel van els. Mogelijk stonden één of enkele elzen destijds dichter bij de waterput. We denken niet dat er iets aan de openheid van het landschap is veranderd. Opvallend is dat het aandeel van struikhei bijna verdubbeld is. Dit is een sterke aanwijzing voor voortgeschreden uitputting van de bodem als gevolg van toegenomen invloed van de mens op het landschap. De toename van het aandeel van struikhei en de daarmee gepaard gaande afname van het aandeel van grassen kan grote invloed op de economie van de vroegere bewoners hebben gehad. Runderen en schapen hebben beide een bepaald percentage gras in hun voeding nodig. Schapen zijn tevreden met een 50/50 ratio, maar runderen hebben 75% gras in hun voeding nodig. 15 Het verloop van de pollencurven zou dus een relatieve toename van het belang van schapenhouderij kunnen betekenen, nadat de gronden aan runderen niet voldoende voeding meer konden leveren. Menselijke activiteit In het onderste monster zijn maar weinig betrouwbare indicatoren gevonden voor menselijke activiteit. Er is geen pollen van cultuurgewassen gevonden en ook onkruiden waaruit menselijke activiteit kan worden afgeleid, zijn slecht vertegenwoordigd. Het pollen van alsem (Artemisia: 2,8%) is op zichzelf geen betrouwbare aanwijzing voor menselijke activiteit. Alsemsoorten komen weliswaar vaak op door mensen beïnvloede standplaatsen voor, maar ook op plaatsen waar de bodem door natuurlijke oorzaken wordt verstoord, zoals aan rivieroevers of op plaatsen die vaak door dieren bezocht worden. Alsem wordt daarom geen primaire, maar secundaire antropogene indicator genoemd. 16 De enkele pollenkorrels van smalle weegbree (Plantago lanceolata) en boterbloem (Ranunculus acris-type) vormen een waardevolle aanwijzing voor menselijke activiteit, weliswaar in indirecte betekenis: begrazing door vee en/of regelmatig maaien/hooien. Omdat de aanwijzingen voor bodembewerking in het onderste monster uit de waterput zo gering zijn, is de (voorlopige) conclusie dat het terrein waar de waterput zich bevond mogelijk in het buitengebied van een nederzetting lag, waar geen sprake was van graanverwerking, akkerbouw of andere soorten van bodembewerking, maar mogelijk wel van extensieve begrazing (of regelmatig maaien). In het middelste monster zijn de aanwijzingen voor menselijke activiteit sterker. In het monster zijn enkele pollenkorrels van het gerst/tarwe-type (Hordeum/Triticum-type) en een pollenkorrel van tuinboon (Vicia faba) gevonden. Hoewel het percentage graanpollen laag is, kan dit wel als aanwijzing voor akkerbouw in de omgeving van de waterput worden geïnterpreteerd. De meeste graansoorten staan er namelijk om bekend dat ze hun pollen zeer slecht verspreiden. Zo blijft het pollen van gerst (Hordeum) en tarwe (Triticum) tijdens de bloei in het kaf besloten en komt het pas vrij tijdens de verwerking van de granen. 17 Zelfs in pollenmonsters die uit akkerlagen of ploegsporen afkomstig zijn, is het pollenpercentage van granen meestal zeer laag. 18 Helaas is niet helemaal zeker van welke graansoort(en) het in de waterput aangetroffen pollen afkomstig is. Het pollen van gerst en tarwe lijkt zoveel op elkaar dat vaak geen betrouwbaar onderscheid is te maken. Zowel gerst als tarwe werden in de IJzertijd echter veel verbouwd in ons land. Het pollen van tuinboon is afkomstig van duivenboon, ook wel paardenboon of veldboon genoemd (Vicia faba var. minor). Deze primitieve tuinboon met kleine zaden 15 Groenman-Van Waateringe Zie ook de discussie in Bos et al en Behre Valdeyron 1984, Bakels 2000; Van Haaster 2008; Hall 1988; Bottema 1992; Diot 1992.

11 BIAXiaal werd vanaf de IJzertijd in ons land verbouwd. Vergeleken met het onderste monster, valt de aanwezigheid van mestschimmels op. Het gaat om sporen van schimmels uit de geslachten Podospora, Sordaria, Sporormiella en Tripterospora. De aanwezigheid van de sporen in de waterput betekent dat in omgeving ervan mest lag opgeslagen of dieren werden gehouden. In het bovenste monster is slechts één pollenkorrel van het tarwe-type (Triticum-type) gevonden. Hoewel pollen van tarwe zich zeer slecht verspreidt, is deze ene korrel te weinig om daaruit de verwerking van graan in de nabije omgeving af te leiden. Pollen van andere cultuurgewassen is niet gevonden, en ook de aanwijzingen voor bodembewerking in de vorm van akkeronkruiden ontbreken. Vergeleken met de vorige twee fasen zijn wel de aanwijzingen voor begrazing toegenomen (uitbreiding heide) Het bodemprofiel De resultaten van het pollenonderzoek aan het bodemprofiel staan in bijlage 2. De boompollenpercentages worden geschat op ongeveer 60%. Dit lijkt erg hoog als we in aanmerking nemen dat aan het oppervlak van de bodem vooral onkruiden en mogelijk cultuurgewassen zullen hebben gestaan. Voor beide monsters geldt dat els en hazelaar het beste vertegenwoordigd zijn. Het meeste niet-boompollen is afkomstig van struikhei en grassen. In dit opzicht lijken de pollenspectra veel op het middelste monster uit de waterput, maar er is een belangrijk verschil, namelijk de aanwezigheid van rogge (Secale cereale). Rogge wordt pas met zekerheid vanaf de Romeinse tijd in ons land verbouwd, en dan voornamelijk in Germaans gebied. Af en toe worden wel oudere vondsten van rogge gedaan, maar het betreft dan altijd individuele korrels die meestal worden geïnterpreteerd als afkomstig van rogge die als onkruid tussen andere granen voorkwam. 19 Vanaf de Laat-Romeinse tijd wordt rogge ook ten zuiden van de Romeinse rijksgrens (limes) in ons land verbouwd. Vondsten van gecultiveerde rogge in dit gebied zijn tot op heden slechts gedaan Geldrop, Alphen-Chaam, Goirle, Gennep, Voerendaalten Hove, Maastricht-Derlon en Holtum-Noord. 20 De bewoners van deze nederzettingen waren Germanen die hun roots hadden in Germania Libera (ten noorden van de limes). Behalve rogge zijn ook enkele pollenkorrels gevonden van het gerst/tarwe-type. Enkele andere graanpollenkorrels waren te sterk aangetast waardoor de graansoort niet vastgesteld kon worden (Cerealia indet). In de monsters zijn geen aanwijzingen gevonden voor een datering van de bodem in de Vroege-Middeleeuwen of later. In dat geval hadden we pollen van boekweit of korenbloem moeten vinden De offerpotten De resultaten van het pollenonderzoek aan de offerpotten staan in bijlage 3a (potten uit spoor 3) en bijlage 3b (potten uit de overige sporen). De pollenspectra uit de vier monsters die afkomstig zijn uit spoor 3 vertonen een grote mate van overeenkomst. Hoewel de onderlinge verhoudingen in de preparaten licht verschillen, is vrijwel al het pollen steeds afkomstig van bomen (voornamelijk els (Alnus) en hazelaar (Corylus)), struikhei (Calluna) en grassen (Poaceae). Indicatoren voor menselijke activiteit, waaronder stuifmeel van granen, is steeds in lage aantallen aanwezig. De spectra lijken veel op het middelste en bovenste monster uit de waterput. De aanwezigheid van haagbeuk (Carpinus) in de vondstnummer 140 kan echter 19 Zie discussie in Lauwerier et al. 1999, Resp. Luijten 1990; Van Haaster 2005a; Van Haaster 2005b; Heidinga & Offenberg 1992; Kooistra 1996; Bakels & Dijkman 2000, Van Haaster 2009b, Van Beurden Korenbloem (Centaurea cyanus) komt in ons land vanaf ca 1000 AD voor. Boekweit (Fagopyrum esculentum) komt in Brabant sporadisch vanaf de Karolingische tijd voor, maar wordt pas vanaf het eind van de 14 e eeuw algemeen in ons land verbouwd.

12 BIAXiaal betekenen dat deze offerpot van iets jongere datum is. Haagbeuk verschijnt in ons land namelijk rond het begin van de jaartelling. In de monsters zijn geen aanwijzingen gevonden voor de oorspronkelijke inhoud van de potten in de vorm van onnatuurlijke hoge percentages pollen van bepaalde kruiden of cultuurgewassen. Hoewel controlemonsters ontbreken, lijkt het erop dat er in de offerpotten bodemmateriaal van de (bewonings)laag waarin ze zijn gevonden terecht is gekomen. Het algemene pollenbeeld van de inhoud van de vier andere offerpotten (sporen 746, 741, 740 en 1131) is in hoofdzaak gelijk aan dat van de potten uit spoor 3: els, hazelaar, struikhei en grassen domineren. Ook hier is in één monster (spoor 746) haagbeuk aangetroffen, hetgeen althans deze pot in de Romeinse tijd plaatst. Het monster uit spoor 1131 is opvallend rijker aan stuifmeel van granen en akkeronkruiden. Stuifmeel van rogge (Secale cereale) is alleen in deze offerpot aangetroffen. Mogelijk bevond zich in deze pot een graanproduct, maar het is ook mogelijk dat de bodemlaag waarin de pot zich bevindt meer pollen van granen bevat. 5. Conclusies Uit het pollenonderzoek is gebleken dat ten tijde van de onderste vulling van waterput S697 (IJzertijd) nog vrij veel bomen in het omringende landschap stonden. Het lijkt er op dat het terrein waar de waterput zich destijds bevond mogelijk in het buitengebied van een nederzetting lag, waar geen sprake was van graanverwerking, akkerbouw of andere soorten van bodembewerking, maar mogelijk wel van extensieve begrazing (of regelmatig maaien). De relatief goede vertegenwoordiging van den en struihei wijst op bodemdegradatie, mogelijk als gevolg van overexploitatie door de mens. In het pollendiagram is te zien dat in een iets latere fase de invloed van de mens op het landschap groter wordt. Het landschap wordt opener en in de directe omgeving van de nederzetting worden onder andere graan en duivenboon verbouwd. Voor een belangrijk deel bestond het omringende landschap ook uit struikhei en grasland, of een combinatie daarvan. In de loop van de tijd wordt het aandeel van struikhei ten opzichte van grassen groter, hetgeen kan wijzen op veranderingen in de exploitatie van dit deel van het landschap. Mogelijk waren de graasgronden door de afname van grassen minder geschikt geworden voor runderen en nam het belang van schapenhouderij toe. Tijdens de vorming van de A-horizonten van het bodemprofiel in put 13 lijkt het landschap ook nog tamelijk bebost te zijn geweest. Ook in deze periode was het aandeel van grassen en struikhei groot, net zoals dat het geval was ten tijde van de jongere waterputvullingen. De aanwezigheid graanpollen duidt op de verbouw van granen in de directe omgeving van de monsterlocatie. De aanwezigheid van rogge duidt op een laat- Romeinse ouderdom van de A-horizont. Het pollenonderzoek aan de offerpotten heeft helaas geen duidelijke aanwijzingen over de oorspronkelijke inhoud opgeleverd. Het lijkt er sterk op dat zich in de potten voornamelijk bodemmateriaal bevindt uit de laag waarin de potten zijn aangetroffen. In twee potten zijn aanwijzingen gevonden voor een (post-)romeinse ouderdom. Eén pot bevat relatief veel pollen van granen en akkeronkruiden. Dit zou kunnen betekenen dat zich in deze pot een graanproduct heeft bevonden, maar zeker is dit niet.

13 BIAXiaal Literatuur Bakels, C.C., 2000: Pollen Diagrams and Prehistoric Fields: the Case of Bronze Age Haarlem, the Netherlands, Review of Palaeobotany and Palynology 109, Bakels, C.C., & W. Dijkman 2000: Maastricht in the First Millennium AD. The Archaeobotanical Evidence, Maastricht. Bakker, R., 2003: The Emergence of Agriculture on the Drenthe Plateau A Palaeobotanical Study supported by High-Resolution 14 C Dating, Bonn (Archäologische Berichte 16). Behre, K.-E., 2007: Evidence for Mesolithic Agriculture in and around Central Europe?, Vegetation History and Archaeobotany 16, Beug, H.-J., 2004: Leitfaden der Pollenbestimmung für Mitteleuropa und angrenzende Gebiete, München. Beurden, L. van, 2009: Onderzoek aan botanische resten uit de IJzertijd, laat-romeinse tijd en Middeleeuwen van de vindplaats Holtum Noord, Zaandam (BIAXiaal 413). Bos, J.A.A., B. van Geel, B.J. Groenewoudt & R.C.G.M. Lauwerier 2005: Early Holocene Environmental Change, the Presence and Disappearance of Early Mesolithic Habitation near Zutphen (The Netherlands), Vegetation History and Archaeobotany 15, Bottema, S., 1992: Prehistoric Cereal Gathering and Farming in the Near East: the Pollen Evidence, Review of Palaeobotany and Palynology 73, Broström, A., S. Sugita, M.-J. Gaillard & P. Pilesjö 2005: Estimating Spatial Scale of Pollen Dispersal in the Cultural Landscape of Southern Sweden, The Holocene 15, Bunting, M.J., M.,-J. Gaillard, S. Sugita, R. Middleton & A. Broström 2004: Vegetation Structure and Pollen Source Area, The Holocene 14, Cleveringa, P., H. Woldring, & H. de Wolf 2008: Sterven op staande voet, Palaeoactueel 19, Dimbleby, G.W., 1961: Soil Pollen Analyses, Journal of Soil Science, 12, Dimbleby, G.W., 1985: The Palynology of Archaeological Sites, London etc. Diot, M.F., 1992: Études palynologiques de blés sauvages et domestiques issus de cultures expérimentales, in: P.C. Anderson (ed.): Préhistoire de l'agriculture: nouvelles approches expérimentales et ethnographiques, Périgueux (Monographie du CRA No 6, CNRS), Erdtman, G., 1960: The Acetolysis Method, Svensk Botanisk Tidskrift 54, Geel, B. van, 1976: A Palaeoecological Study of Holocene Peat Bog Sections, based on the Analysis of Pollen, Sporen and Macro- and Microscopic Remains of Fungi, Algae, Cormophytes and Animals, Thesis, Amsterdam. Groenman-van Waateringe, W., 1986: Grazing Possibilities in the Neolithic of the Netherlands based on Palynological Data, in: K.-E. Behre (ed.), Anthropogenic Indicators in Pollen Diagrams, Rotterdam etc., Haaster, H. van, 2005a: Voedingsgewoonten en milieuomstandigheden op en rond een Frankische nederzetting in Alphen-Chaam (5 e -6 e eeuw), BIAXiaal 231, Zaandam.

14 BIAXiaal Haaster, H. van, 2005b: De onderkant van de Huzarenwei. Resultaten van het archeobotanisch onderzoek op de Huzarenwei te Goirle, BIAXiaal 214, Zaandam. Haaster, H. van, 2008: Palynologisch onderzoek in het tracé van de Hanzelijn (Oude Land), Zaandam (BIAXiaal 316). Haaster, H. van, 2009a: Pollen aus Brunnen und Viehtränken, Archäologie in Deutschland, Heft 2/2009, Haaster, H. van, 2009: Voedingsgewoonten en milieuomstandigheden in en rond een Germaanse nederzetting uit de 4 e -5 e eeuw bij Holtum (L.), Zaandam (BIAXiaal 408). Hall, V.A., 1988: The Role of Harvesting Techniques in the Dispersal of Pollen Grains of Cerealia, Pollen et Spores 30-1, Heidinga, H.A., & G.M. Offenberg 1992: Op zoek naar de vijfde eeuw: de Franken tussen Rijn en Maas, Amsterdam. Hicks, S., 2006: When no Pollen does not mean no Trees, Vegetation History and Archaeobotany 15, Konert, M., 2002: Pollen Preparation Method, Amsterdam (Intern Rapport Vrije Universiteit). Kooistra, L.I., 1996: Borderland Farming. Possibilities and Limitations of Farming in the Roman Period and Early Middle Ages between the Rhine and Meuse, Assen. Lauwerier, R.C.G.M., B.J. Groenewoudt, O. Brinkkemper & F.J. Laarman 1999: Between Ritual and Economics: Animals and Plants in a Fourth-Century Native Settlement at Heeten, the Netherlands, Berichten ROB 43, Leeuwe, R. de, 2006: Archeologisch Inventariserend VeldOnderzoek te Dinther Retsel, Leiden (Archol-rapport 71) Luijten, H., 1990: Plantenresten uit Geldrop, in: J. Bazelmans & F. Theuws (red.), Tussen zes gehuchten. De laat-romeinse en middeleeuwse bewoning van Geldrop, Amsterdam, Moore, P.D., J.A. Webb & M.E. Collinson 1991: Pollen Analysis, Oxford. Pott, R., 1988: Extensive anthropogene Vegetationsveränderungen und deren pollenanalytischer Nachweis, Flora 180, Punt, W., & G.C.S. Clarke (eds.) 1980: The Northwest European Pollen Flora II, Amsterdam. Punt, W., & G.C.S. Clarke (eds.) 1981: The Northwest European Pollen Flora III, Amsterdam. Punt, W., & G.C.S. Clarke (eds.) 1984: The Northwest European Pollen Flora IV, Amsterdam. Punt, W., & S. Blackmore (eds.) 1991: The Northwest European Pollen Flora VI, Amsterdam. Punt, W., (ed.) 1976: The Northwest European Pollen Flora I, Amsterdam. Punt, W., S. Blackmore & G.C.S. Clarke (eds.) 1988: The Northwest European Pollen Flora V, Amsterdam. Punt, W., S. Blackmore & P.P. Hoen (eds.) 1995: The Northwest European Pollen Flora VII, Amsterdam. Punt, W., S. Blackmore & P.P. Hoen (eds.) 2003: The Northwest European Pollen Flora VIII, Amsterdam.

15 BIAXiaal Sugita, S., M.-J. Gaillard & A. Brostrom 1999: Landscape Openness and Pollen Records: a Simulation Approach, The Holocene 9, Valdeyron, G., 1984: Production de semences pour quelques plantes de grande culture: céréales, graminées fourragères, betterave à sucre, in: P. Pesson & J. Louveaux (ed.), Pollinisation et productions végétales, Paris,

16 Bijlage 1a Heeswijk-Dinther (Retsel), pollendiagram met de resultaten van de kwantitatieve analyses van de waterput (S697). Heesw ijk-dinther (Retsel) Pollen en microfossielen uit de waterput Analist: M. van Waijjen Bomen struiken (drogere gronden) (drogere gr.) Cultuurindic. Graslandpl. Algemene kruiden Nat Heide+veenpl. Sporenpl. Mestschimmels Spoornummers ΣAP ΣNAP Bomen en struiken (drogere gronden) Bomen (nattere gronden) Cultuurindicatoren Graslandplanten Algemene kruiden Moeras- en oeverplanten Heide en hoogveenplanten Sporenplanten Pollenconcentratie (N per ml) ΣAPnum ΣNAPnum Betula (B) Corylus (B) Fagus (B) Fraxinus excelsior-type (B) Ilex aquifolium (B) Pinus (B) Quercus (B) Sorbus-groep (B) Tilia (B) Ulmus (B) Alnus (B) Salix (B) Artemisia (B) Hordeum/Triticum-type Triticum-type (B) Vicia faba Plantago Plantago lanceolata-type (B) Poaceae (B) Poaceae >40 µm Rhinanthus-groep (B) Rumex acetosa-type (P) Succisa-type (B) Asteraceae liguliflorae Asteraceae tubuliflorae Brassicaceae (B) Chenopodiaceae p.p. (B) Filipendula (B) Galeopsis-type (B) Gentiana pneumonanthe-type (B) Matricaria-type (B) Potentilla-type (B) Ranunculus acris-type (B) Rubiaceae (B) Spergularia-type (B) Cyperaceae (B) Sparganium erectum-type (P) Zygnemataceae Calluna vulgaris (B) Myrica gale (B) Sphagnum Dryopteris-type mosspore Polypodium Pteridium aquilinum Chaetomium (T.7A) Podospora-type (T.368) Sordaria-type (T.55A) Sordaria-type (T.55B) Sporormiella-type (T.113) Tripterospora-type (T.169) Gelasinospora (T.1) Type 12 Houtskool fragmenten Indet en Varia ΣAP + ΣNAP S S 697.9A S 697.9B

17 Bijlage 1b Heeswijk-Dinther (Retsel), resultaten van de kwantitatieve analyses van het profiel door waterput S697 (IJzertijd). Legenda: + = aangetroffen buiten de pollentelling, B = determinatie volgens Beug (2004), P = determinatie volgens Punt et al. ( ), T (gevolgd door nummer) = Type sensu Van Geel (1976). vondstnummer spoornummer S 697.9A S 697.9B boven midden onder ΣAP 51,9 41,7 63,0 Som boompollen ΣNAP 48,1 58,3 37,0 Som niet-boompollen Bomen en struiken (drogere gr.) 25,8 28,5 44,8 Bomen en struiken (drogere gronden) Bomen (nattere gronden) 26,1 13,2 18,1 Bomen (nattere gronden) Cultuurindicatoren. 0,6 2,8 Cultuurindicatoren Graslandplanten 8,8 35,6 14,2 Graslandplanten Algemene kruiden 2,7 2,4 1,7 Algemene kruiden Moeras- en oeverplanten 1,5 0,9. Moeras- en oeverplanten Heide en hoogveenplanten 34,4 18,0 18,4 Heide en hoogveenplanten Sporenplanten 0,7 0,8. Sporenplanten Pollenconcentratie Pollenconcentratie ΣAPnum Som boompollen numeriek ΣNAPnum Som niet-boompollen numeriek Bomen en struiken (drogere gronden) Betula (B) 6,5 3,6 5,0 Berk Corylus (B) 10,7 12,9 18,4 Hazelaar Fagus (B) 2,3 1,6. Beuk Fraxinus excelsior-type (B). 0,5. Es-type Ilex aquifolium (B) 0,1.. Hulst Pinus (B) 1,6 2,7 11,4 Den Quercus (B) 3,4 6,3 3,1 Eik Sorbus-groep (B) 0,1.. Lijsterbes-groep Tilia (B) 0,5 0,6 1,9 Linde Ulmus (B) 0,4 0,3 5,0 Iep Bomen (nattere gronden) Alnus (B) 26,1 13,1 18,1 Els Salix (B). 0,2. Wilg Cultuurindicatoren Artemisia (B). + 2,8 Alsem Hordeum/Triticum-type. 0,6. Gerst/Tarwe-type Triticum-type (B) +.. Tarwe-type Vicia faba. +. Tuinboon Graslandplanten Plantago 0,1.. Weegbree Plantago lanceolata-type (B) 0,1 0,5 0,3 Smalle weegbree-type Poaceae (B) 8,0 33,9 13,4 Grassenfamilie Poaceae >40 µm 0,1 0,3. Grassenfamilie, korrels >40 µm Rhinanthus-groep (B). 0,2. Ratelaar-groep Rumex acetosa-type (P) 0,4 0,6 0,6 Veldzuring-type Succisa-type (B). 0,2. Blauwe knoop-type Algemene kruiden Asteraceae liguliflorae 0,1 0,6. Composietenfamilie lintbloemig Asteraceae tubuliflorae 0,1 + 0,6 Composietenfamilie buisbloemig Brassicaceae (B) 0,3 0,3 0,8 Kruisbloemenfamilie Chenopodiaceae p.p. (B) 0,7 0,2. Ganzenvoetfamilie Filipendula (B) 0,1.. Spirea Galeopsis-type (B) 0,1 0,3. Hennepnetel-type Gentiana pneumonanthe-type (B). +. Klokjesgentiaan-type Matricaria-type (B). +. Kamille-type

18 vondstnummer spoornummer S 697.9A S 697.9B boven midden onder Potentilla-type (B) 0,3 0,3. Ganzerik-type Ranunculus acris-type (B) 0,7 0,6 0,3 Scherpe boterbloem-type Rubiaceae (B) 0,1.. Sterbladigenfamilie Spergularia-type (B) 0,1.. Schijnspurrie-type Moeras- en oeverplanten Cyperaceae (B) 1,4 0,9. Cypergrassenfamilie Sparganium erectum-type (P) 0,1.. Grote en Blonde egelskop-type Microfossielen (water) Zygnemataceae 0,4 +. Groenwier-familie Zygnemataceae Heide en hoogveenplanten Calluna vulgaris (B) 33,3 16,1 18,4 Struikhei Myrica gale (B) 0,1 +. Wilde gagel Sphagnum 1,0 1,9. Veenmos Sporenplanten Dryopteris-type 0,3 0,3. Niervaren-type mosspore 0,4 0,2. mosspore Polypodium. +. Eikvaren Pteridium aquilinum. 0,3. Adelaarsvaren Microfossielen (mest) Chaetomium (T.7A). 0,3. Chaetomium (T.7A) Podospora-type (T.368) 0,3 +. Podospora-type (T.368) Sordaria-type (T.55A) 0,1 +. Sordaria-type (T.55A) Sordaria-type (T.55B) 0,3 0,2. Sordaria-type (T.55B) Sporormiella-type (T.113). 0,3. Sporormiella-type (T.113) Tripterospora-type (T.169). 0,2. Tripterospora-type (T.169) Microfossielen (overig) Gelasinospora (T.1) 0,1 0,5. Type 12. 0,3. Houtskool fragmenten Houtskool fragmenten Indet en Varia 1,6 0,3. Indet en Varia EXOOT per PIL EXOOT per PIL Aantal PILLEN Aantal PILLEN EXOOT EXOOT ΣAP + ΣNAP Som AP + som NAP Monstervolume in ml Monstervolume in ml

19 Bijlage 2 Heeswijk-Dinther (Retsel), resultaten van de semi-kwantitatieve analyses van het bodemprofiel V602. Legenda: zie ook tabel 2, AP = boompollen, NAP = niet-boompollen, B = determinatie volgens Beug (2004), P = determinatie volgens Punt et al. ( ), T (gevolgd door nummer) = Type sensu Van Geel (1976). vondstnummer (pollenbakken) spoornummer diepte onder boven rijkdom zeer rijk rijk conservering matig matig globale AP/NAP verhouding 60/40 60/40 Bomen en struiken (drogere gronden) Betula (B) + ++ Berk Corylus (B) Hazelaar Fagus (B) (+) + Beuk Pinus (B) (+) (+) Den Quercus (B) (+) (+) Eik Tilia (B) (+) + Linde Ulmus (B) (+) + Iep Bomen (nattere gronden) Alnus (B) Els Salix (B). (+) Wilg Boskruiden Lonicera periclymenum-type (B). (+) Wilde kamperfoelie-type Melampyrum (cf. M. pratense). (+) Zwartkoren (cf. Hengel) Viscum album (B) (+). Maretak Cultuurgewassen Cerealia-type (+) (+) Granen-type Hordeum/Triticum-type (+) (+) Gerst/Tarwe-type Secale (B) (+) + Rogge Akkeronkruiden en ruderalen Artemisia (B) (+) (+) Alsem Polygonum aviculare-type (B). (+) Gewoon varkensgras-type Graslandplanten Plantago lanceolata-type (B) (+). Smalle weegbree-type Poaceae (B) Grassenfamilie Algemene kruiden Asteraceae liguliflorae (+) (+) Composietenfamilie lintbloemig Asteraceae tubuliflorae (+). Composietenfamilie buisbloemig Chenopodiaceae p.p. (B). (+) Ganzenvoetfamilie Matricaria-type (B). (+) Kamille-type Potentilla-type (B). (+) Ganzerik-type Rubiaceae (B) (+) (+) Sterbladigenfamilie Heide en hoogveenplanten Calluna vulgaris (B) Struikhei Sphagnum (+) (+) Veenmos Sporenplanten Dryopteris-type + + Niervaren-type Polypodium (+). Eikvaren Microfossielen (water) Debarya + + Groenwier-genus Debarya Zygnemataceae +. Groenwier-familie Zygnemataceae Microfossielen (overig) Houtskool fragmenten + + Houtskool fragmenten

20 Bijlage 3a Heeswijk-Dinther (Retsel), resultaten van de semi-kwantitatieve analyses van de inhoud van de potten uit de oeverzone van de depressie (spoor 3). Legenda: zie ook tabel 2, AP = boompollen, NAP = niet-boompollen, B = determinatie volgens Beug (2004), P = determinatie volgens Punt et al. ( ), T (gevolgd door nummer) = Type sensu Van Geel (1976). vondstnummer spoornummer rijkdom rijk rijk rijk rijk conservering slecht slecht slecht zeer slecht globale AP/NAP verhouding 40/60 50/50 55/45 55/45 Bomen en struiken (drogere gronden) Betula (B) Berk Carpinus betulus (B) (+)... Haagbeuk Corylus (B) Hazelaar Fagus (B) (+). (+). Beuk Picea (B).... Spar Pinus (B).... Den Quercus (B)... (+) Eik Tilia (B) Linde Ulmus (B) (+)... Iep Bomen (nattere gronden) Alnus (B) Els Salix (B).... Wilg Boskruiden Viscum album (B). (+).. Maretak Cultuurgewassen Cerealia-type (+) (+) (+) (+) Granen-type Hordeum/Triticum-type (+) (+) (+) (+) Gerst/Tarwe-type Secale (B).... Rogge Triticum-type (B).... Tarwe-type Akkeronkruiden en ruderalen Artemisia (B) (+). (+) (+) Alsem Polygonum aviculare-type (B).... Gewoon varkensgras-type Spergula arvensis.... Gewone spurrie Phaeoceros laevis (+).. (+) Geel hauwmos Graslandplanten Plantago lanceolata-type (B) (+) (+). (+) Smalle weegbree-type Poaceae (B) Grassenfamilie Rumex acetosa-type (P).... Veldzuring-type Succisa-type (B). (+) (+). Blauwe knoop-type Algemene kruiden Apiaceae (B).... Schermbloemenfamilie Asteraceae liguliflorae (+). (+) (+) Composietenfamilie lintbloemig Asteraceae tubuliflorae.... Composietenfamilie buisbloemig Brassicaceae (B) (+) (+).. Kruisbloemenfamilie Caryophyllaceae (B) (+) (+). (+) Anjerfamilie Chenopodiaceae p.p. (B).... Ganzenvoetfamilie Cyperaceae (B) (+)... Cypergrassenfamilie Hydrocotyle vulgaris (B).... Gewone waternavel Matricaria-type (B) (+). (+) (+) Kamille-type Potentilla-type (B).... Ganzerik-type Ranunculus acris-type (B). (+). (+) Scherpe boterbloem-type Heide en hoogveenplanten Calluna vulgaris (B) Struikhei Myrica gale (B).... Wilde gagel Sphagnum + + (+) + Veenmos Sporenplanten

21 vondstnummer spoornummer Dryopteris-type Niervaren-type Polypodium (+) Eikvaren Microfossielen (water) Debarya Groenwier-genus Debarya Zygnemataceae Groenwier-familie Zygnemataceae Microfossielen (overig) Houtskool, fragmenten Houtskool

22 Bijlage 3b Heeswijk-Dinther (Retsel), resultaten van de semi-kwantitatieve analyses van de inhoud van de potten uit de depressie (overige sporen). Legenda: zie ook tabel 2, AP = boompollen, NAP = niet-boompollen, B = determinatie volgens Beug (2004), P = determinatie volgens Punt et al. ( ), T (gevolgd door nummer) = Type sensu Van Geel (1976). vondstnummer spoornummer rijkdom rijk rijk rijk zeer rijk conservering matig redelijk slecht redelijk globale AP/NAP 50/50 50/50 40/60 30/70 Som boompollen/niet-boompollen Bomen en struiken (drogere gronden) Betula (B) Berk Carpinus betulus (B) (+)... Haagbeuk Corylus (B) Hazelaar Fagus (B) (+) (+) (+) (+) Beuk Picea (B)... (+) Spar Pinus (B) (+). (+) (+) Den Quercus (B) (+) (+). (+) Eik Tilia (B) Linde Ulmus (B). (+) + (+) Iep Bomen (nattere gronden) Alnus (B) Els Salix (B). (+) (+). Wilg Boskruiden Viscum album (B).... Maretak Cultuurgewassen Cerealia-type. (+). + Granen-type Hordeum/Triticum-type (+) (+) (+) + Gerst/Tarwe-type Secale (B)... + Rogge Triticum-type (B)... + Tarwe-type Akkeronkruiden en ruderalen Artemisia (B).. (+) (+) Alsem Polygonum aviculare-type (B)... (+) Gewoon varkensgras-type Spergula arvensis... (+) Gewone spurrie Phaeoceros laevis.... Geel hauwmos Graslandplanten Plantago lanceolata-type (B). (+). (+) Smalle weegbree-type Poaceae (B) Grassenfamilie Rumex acetosa-type (P). (+).. Veldzuring-type Succisa-type (B) (+) (+).. Blauwe knoop-type Algemene kruiden Apiaceae (B)... (+) Schermbloemenfamilie Asteraceae liguliflorae (+). (+) (+) Composietenfamilie lintbloemig Asteraceae tubuliflorae... (+) Composietenfamilie buisbloemig Brassicaceae (B). (+). (+) Kruisbloemenfamilie Caryophyllaceae (B).... Anjerfamilie Chenopodiaceae p.p. (B)... (+) Ganzenvoetfamilie Cyperaceae (B).. (+). Cypergrassenfamilie Hydrocotyle vulgaris (B)... (+) Gewone waternavel Matricaria-type (B)... (+) Kamille-type Potentilla-type (B).. (+) (+) Ganzerik-type Ranunculus acris-type (B) (+) (+) (+). Scherpe boterbloem-type Heide en hoogveenplanten Calluna vulgaris (B) Struikhei Myrica gale (B) (+) (+).. Wilde gagel Sphagnum.. + (+) Veenmos Sporenplanten

23 vondstnummer spoornummer Dryopteris-type Niervaren-type Polypodium. (+). (+) Eikvaren Microfossielen (water) Debarya. +.. Groenwiergenus Debarya Zygnemataceae (+) Groenwierfamilie Zygnemataceae Microfossielen (overig) Houtskool, fragmenten ++ nee (+) (+) Houtskool