De onbekende slavernij in Oost-Indië

Transcriptie

1 De onbekende slavernij in Oost-Indië slavernij indië Mannen in ketenen aan het werk op Java, vermoedelijk slaven, rond 1705 getekend door de reiziger Cornelis de Bruijn. Rijksmuseum Amsterdam. De slavernij in Suriname en de Antillen was niet uniek. Ook in Nederlands-Indië bestond ze, tot Ook hier werden eeuwenlang slaven wreed behandeld en afgebeuld. In de 17de eeuw waren het er zelfs meer dan in de West. Het gaat in totaal om ruim een miljoen mensen. Waarom behoort de Indische slavernij dan niet tot ons collectief geheugen, en de slavernij in de West wel? Matthias van Rossum Er bestaat een schilderij dat heel treffend het verschil illustreert in omgang met het slavernijverleden in de Atlantische en de Aziatische wereld. Het hoort tot de collectie van het Rijksmuseum en is getiteld Hollandse koopman met slaven in heuvellandschap. We zien een slavenhandelaar met zijn inlandse vrouw en twee slaven begeleid door drie bewakers lopen onder bomen. Toen het Rijksmuseum dit schilderij in 2005 aankocht, kwam het terecht in de categorie West-Indië. Het gaat om slavernij en slavenhandel, dus dat moet wel de Atlantische wereld zijn geweest. Toch? Niet dus. Nadere studie leerde dat het een Aziatisch tafereel is. Zomer 2015 heeft het museum de categorie veranderd. Het doek heeft nu als label Oost- Indische Compagnie. (Zie blz. 32). GESCHIEDENIS MAGAZINE nr 1 JAN/FEB

2 Dat beelden die heel duidelijk het Aziatische slavernijverleden van Nederland tonen als vanzelfsprekend ingepast werden in het Atlantische slavernijverleden, is niet zo vreemd. De slavernij in de West is immers veel bekender, bij het grote publiek en ook lange tijd bij historici. Daartegenover stond lange tijd vaag het beeld van de Aziatische slavernij als relatief mild: hier werkten de tot slaaf gemaakten immers rustig en beschermd als huisbedienden. Dit beeld is niet correct. Juist ook in de Indonesische archipel en rond de Indische Oceaan werden mannen en vrouwen als handelswaar verkocht en gedwongen te werken in zware omstandigheden. Afrikaanse en vooral Aziatische slaven werden over lange afstanden verhandeld tussen oostelijk en zuidelijk Afrika, Zuid-Azië en Zuidoost-Azië. De slavenhandel verliep niet overal hetzelfde. Rond de Baai van Bengalen organiseerden slavenhandelaren grootschalige strooptochten en verkochten ze grote groepen krijgsgevangenen. In gebieden zoals Madagaskar kochten Europese en Arabische slavenhandelaren mensen van lokale koningen; zij waren tot slaaf gemaakt vanwege schulden of als straf voor een vergrijp. Slaven konden erg jong zijn. Zo kochten werknemers die op schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (voc) in de intra-aziatische vaart voeren, jongens en meisjes in de tienerleeftijd met het doel hen voor winst weer te verkopen in plaatsen als Colombo en Batavia. Ze deden dit in in Cochin in het zuidwesten van het huidige India. Slaven kwamen vervolgens terecht in een nieuwe omgeving waar zij de taal Huisslavin Roosje, in Batavia getekend rond 1780 door Jan Brandes. Huisslaven hadden soms lichter werk, maar leefden wel onder zware druk door de constante nabijheid van hun meesters (m/v). Spanningen kwamen regelmatig tot uiting in gewelddadig protest, weglopen, zelfmoord of -verwonding en wrede straffen. Slaven aan het werk bij het Fort Batavia. Tekening door Dirk Langendijk, 1780, Rijksmuseum Amsterdam. en gewoonten niet kenden. Ze werden behalve in huishoudens tewerkgesteld in economisch belangrijke sectoren waar zij productief werk deden, zoals in de specerijenproductie, op rijstvelden, in suikerbranderijen, op scheepswerven of bij het laden en lossen van schepen. In huishoudens sliepen vaak slaven op de keukenvloer of in de schuur. voc-slaven verbleven in aparte ruimtes in het ambachtskwartier of op zolders van werkplaatsen. In de voc-mijnen van Silida (Sumatra) werkten en leefden tezamen wel meer vijfhonderd mannelijke en vrouwelijke slaven geïsoleerd van de wereld met voc-soldaten, enkele gevangenen en mijnbouwspecialisten. Bedrijfsgeheim Het is opvallend dat over het werk en leven van slaven in Nederlands-Azië zo weinig geschreven is. Dit in tegenstelling tot de slavernij in de koloniale gebieden aan de andere kant van de wereld, in het Caribisch gebied en Suriname; deze Atlantische slavernij hield al vanaf de 17de eeuw zowel geleerden als het brede publiek bezig. Velen verdedigden het stelsel als economisch noodzakelijk en haalden de Bijbel erbij om hun opvattingen over door God bedoelde raciale verhoudingen te staven. Er waren echter ook predikanten en humanisten die zich al in de 17de en 18de eeuw soms scherp uitlieten over de slavernij in de West. De gruwelijkheden van het Atlantische slavernijsysteem 30 GESCHIEDENIS MAGAZINE nr 1 JAN/FEB 2016

3 slavernij indië Streamer werden al vroeg zichtbaar gemaakt in de beschrijvingen en afbeeldingen van criticasters als John Gabriel Stedman, die eind 18de eeuw in Suriname verbleef. Nog steeds worden afbeeldingen gebruikt uit zijn geïllustreerde reisverslag (1796) om te demonstreren hoe wreed het toeging op de Nederlandse plantages in de West. De beweging voor afschaffing van de slavernij, die zich eind 18de eeuw vanuit Groot-Brittannië ontwikkelde en pas laat en voorzichtig navolging kreeg in Nederland, bediende zich ook primair van voorbeelden uit de Atlantische wereld, ook al bestreden de Britten de hándel in slaven begin 19de eeuw nadrukkelijk ook in Aziatische wateren. Vergeleken met deze aandacht voor de Atlantische slavernij bleef de veroordeling van de slavernij in Azië heel beperkt. Publicisten in Nederland noch in de Oost-Indische gebieden maakten veel woorden aan de slaven daar vuil. Zelfs de bekende criticus van Europese koloniale regimes in Azië, Jacob Haafner, die zelf voor de voc had gewerkt, viel begin 19de eeuw vlijmscherp en trefzeker de gevolgen van zending en compagniebestuur in de Aziatische koloniën aan, maar noemde voor de slavernij toch alleen West-Indische voorbeelden. Wetenschappelijke aandacht is er pas zo n dertig jaar voor. Er zijn historische omstandigheden die deze relatieve stilte rond de Aziatische slavernij verklaren, zoals het strikte geheimhoudingsbeleid van de voc, die vanuit handelsbelangen informatiestromen zo veel mogelijk controleerde. Alle informatie uit Azië gold als bedrijfsgeheim. Dit had gevolgen voor het beeld van slavernij. Het nieuws dat slaven in 1782 na een grote opstand het voc-schip Mercuur overnamen en vanuit Batavia wegvoeren, bereikte de Republiek bijvoorbeeld alleen in de vorm van vage geruchten, maanden later, via opvarenden van een Deens schip. De Mercuur werd overigens in de Straat Sunda tot zinken gebracht. De meeste slaven bereikten land en wisten te ontsnappen. Iedereen weet van de plantageslaven in Suriname en de Antillen, mede door veel gereproduceerde gruwelijke afbeeldingen zoals van de opgehangen slaaf door John Gabriel Stedman (eind 18de eeuw). Maar dat er in Oost-Indië ook slaven waren, ontbreekt in de schoolboeken, of de slavernij daar werd ten onrechte afgezwakt tot een stelsel van weliswaar onvrije maar toch beschermde huisbedienden. De slaaf met pajong in Batavia is getekend door Jan Brandes, die als een van de zeer weinigen in de 18de eeuw realistisch het dagelijks leven inclusief slaven vastlegde. Hij woonde van 1779 tot 1786 in Indië. Hij hield zijn schetsboeken voor zichzelf. Het Rijksmuseum Amsterdam bezit ze inmiddels en publiceerde in 2004 de tekeningen in The world of Jan Brandes, red. Remco Raben en Max de Bruijn (Waanders Publishers). Maar de geheimhouding is niet het hele verhaal. Ook in landen als Engeland en Frankrijk is van oudsher weinig aandacht voor de slavernij in voormalige Aziatische kolonies. Dit komt mede doordat de erfenis ervan in het Westen veel minder zichtbaar is. Het contrast met de Atlantische wereld is sterk. De strijd tegen racisme en raciale ongelijkheid hebben daar mede dankzij emancipatoire bewegingen zoals die bijvoorbeeld ontstonden rond de Amerikaanse burgerrechtenstrijd sterk bijgedragen aan de herkenbaarheid en het publieke bewustzijn van het Atlantische slavernijverleden. Ook in Nederland gebeurde dit. De slavernij in Suriname en de Antillen was vanaf begin 20ste eeuw uit het collectieve bewustzijn in Nederland weggezakt, GESCHIEDENIS MAGAZINE nr 1 JAN/FEB

4 Slavenhandel in Oost-Indië Het aantal mensen dat in voc-gebieden in slavernij leefde was groot. Rond 1700 waren er naar schatting slaven in Nederlandse gebieden onder de voc, tegen slaven in de West. Rond 1775 was het plantagestelsel in de West in een stroomversnelling gekomen en was de verhouding omgedraaid: in voc-gebieden waren ca slaven, in West-Indische gebieden grofweg De meeste slaven in voc-gebieden kwamen niet van direct omliggende gebieden maar werden vaak over lange afstanden getransporteerd en verhandeld. Er kwamen slaven uit alle delen van de Indonesische archipel maar ook van Madagaskar, Oost-Afrika, Ceylon (Sri Lanka) en India (vooral Bengalen en Zuid-India). De handelsroutes liepen erg complex: slaven werden van de Oost-Afrikaanse kust naar het Midden- Oosten, India en Zuid-Afrika verhandeld, maar ook vanuit India naar Zuidoost-Azië en Afrika, en omgekeerd vanuit Zuidoost-Azië naar India en Sri Lanka. In de 17de en 18de eeuw zijn naar schatting in totaal tussen de en mensen als slaaf naar Nederlandse gebieden in Azië gebracht. Dit gebeurde voor een klein deel direct door de voc. Andere spelers waren Europese vrijburgers, Aziatische handelaren en vocdienaren aan boord van de vele schepen die de voc tussen Aziatische bestemmingen onderling liet varen. Bij iedere aanlegplaats kochten en verkochten gezagvoerders, stuurlieden en onderofficieren een paar slaven. Via deze weg zijn misschien wel tot slaven in Azië verhandeld. In 1815 schafte koning Willem i de slavenhandel officieel af. Net iets eerder dan in de West (1863) werd de slavernij in de Oost in 1860 afgeschaft, misschien omdat hier alternatieve methoden van exploitatie ruim voorhanden waren. Koloniale bestuurders konden net als in de Aziatische koloniën van Frankrijk en Engeland gebeurde hun toevlucht nemen tot bijvoorbeeld contractarbeid met strafwetgeving (koelie-contracten). In Nederlands-Indië gebeurde het ook via de instelling en intensivering van verplichte koloniale arbeidsdiensten (corvee-arbeid), bekend als het cultuurstelsel. 32 GESCHIEDENIS MAGAZINE nr 1 JAN/FEB 2016

5 en stond lange tijd ook niet hoog op de agenda van historici, maar geïmmigreerde nazaten hebben met toenemende kritiek vanaf de jaren tachtig de wetenschap geïnspireerd om dit pijnlijke onderdeel van het nationale verleden bespreekbaar te maken. Verschillende organisaties zetten zich actief in voor een publieke erkenning van de geschiedenis en de erfenis van de Atlantische slavernij. slavernij indië Gelijkenis met Atlantische slavernij Voor het grote publiek is slavernij nog altijd iets van de West, maar het begint in bredere kring door te dringen dat dit stelsel niet uniek was en dat Nederlanders elders ook slaven hielden en verkochten. Dit kan een knelpunt zijn. In de maatschappelijke en wetenschappelijke aandacht voor de erfenis van het Atlantische slavernijverleden is vaak gehamerd op het volstrekt unieke karakter ervan: de massaliteit van gedwongen verplaatsing, de scherpe raciale scheidslijnen en het harde, bijna industriële karakter zouden het Atlantische stelsel van slavernij vrijwel onvergelijkbaar maken, of tenminste zonder historisch precedent. De stereotypen die daarbij ontstonden, marginaliseerden vaak andere slavernijgeschiedenissen. Vergeleken met het Atlantische systeem stelden die niet veel voor, was de redenering. Slavernij in de Oost kreeg kenmerken als huishoudelijk en mild terwijl slavernij in de West stond voor plantages en wreedheden. Nieuw onderzoek naar de slavernij wereldwijd en in het bijzonder naar de situatie in vroegmodern Azië ondergraaft deze claims. Wat in Suriname en de Antillen gebeurde, wás niet uniek en de oude karakterisering van slavernij in Azië als mild en marginaal blijkt niet meer houdbaar. Ook hier werkten vele slaven keihard om producten voor de wereldmarkt te maken. Ook hier was sprake van wrede mishandeling en had slavernij vooral ook een economische functie. Vergelijking met het Atlantische slavernijverleden kan juist heel verhelderend zijn. Niet iedereen lijkt bereid om de Atlantische oogkleppen af te doen. Er is daarbij een opvallend contrast tussen samenleving en wetenschap. Maatschappelijk betrokkenen rond het Atlantische slavernijverleden stellen zich anders dan je misschien zou verwachten juist heel erg open op ten opzichte van deze nieuwe ontwikkelingen. Een organisatie als de Stichting Stil Verleden, die de kennis over de slavernijgeschiedenis in Nederland wil vergroten, loopt zelfs voorop om een brug te slaan tussen het Atlantische en Aziatische slavernijverleden. Historici Wat in Suriname en de Antillen gebeurde, wás niet uniek Op dit schilderij staan Indische slaven, met hun bewakers en eigenaars. Aanvankelijk zagen conservatoren het aan voor een tafereel uit de West-Indische slaventijd. Rijksmuseum Amsterdam. zijn echter minder bereid tot verandering en zijn verdeeld. Sommigen blijven het Aziatische slavernij marginaliseren, maar er zijn ook specialisten in het Atlantische slavernijverleden die juist nieuw onderzoek naar de Aziatische slavernij aanmoedigen. Meer kennis van de Aziatische slavernij betekent ook een beter inzicht in de plaats van slavernij en onvrijheid in de Nederlandse geschiedenis in bredere zin. Het idee dat het slavernijverleden van de Republiek amper sporen nagelaten heeft, De nootmuskaatteelt op Banda gebeurde tot 1860 met slavenarbeid. De foto is van even erna. Rijksmuseum Amsterdam. was al onderhevig aan revisie. Nieuw onderzoek op het gebied van de Surinaamse en Caribische slavernij en naar de Atlantische handelsstromen hebben dit in gang gezet. Het recente onderzoek naar de slavernij in de Oost, die grootschaliger was dan voorheen gedacht, is aanleiding om deze herziening door te zetten. Dat zal niet vanzelf gaan. Maar het is wel degelijk mogelijk. Dit bewijst het verhaal van het schilderij van de Hollandse koopman met slaven dat dankzij nieuwe inzichten en discussie na jaren van West naar Oost is verhuisd. Matthias van Rossum is senior onderzoeker bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (iisg) in Amsterdam en publiceerde bij Uitgeverij Verloren Kleurrijke tragiek. De geschiedenis van slavernij in Azië onder de voc (2015). Verder lezen Richard Allen, European Slave Trading in the Indian Ocean, , Ohio University Press, 2015 Reggie Baay Daar werd wat gruwelijks verricht. Slavernij in Nederlands-Indië, Athenaeum-Polak&Van Gennep, 2015 Remco Raben en Ulbe Bosma, De oude Indische wereld , Bert Bakker, 2003 GESCHIEDENIS MAGAZINE nr 1 JAN/FEB