BIOMASSA UIT LANDSCHAP EEN SYSTEEMAANPAK

Transcriptie

1 BIOMASSA UIT LANDSCHAP EEN SYSTEEMAANPAK i

2 BIOMASSA UIT LANDSCHAP EEN SYSTEEMAANPAK Uitgebracht aan: Agentschap NL Mevrouw J.M. van der Meij-Kranendonk Postbus RE Utrecht Uitgebracht door: Aequator Groen & Ruimte bv De Drieslag JZ Dronten Welhuis Landschapsadvies & Onderhoudsbedrijf Everlostraat MR Rossum Contactpersoon: Wouter Rozendaal (Aequator) Neeltje Bults (Welhuis) Auteur(s): Wouter Rozendaal (Aequator) Michiel van Amersfoort (Aequator) Neeltje Bults (Welhuis) Versie: Definitief Datum: 5 maart 2013 ii

3 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING Achtergronden Speelveld Marktpotentie 2 2 VERKENNING De biomassa keten Wederzijdse verwachtingen, overheid en marktpartijen Houtpotentie en biomassavraag 8 3 ORGANISATIEVORM Een intermediair Rechtsvorm 10 4 SYSTEEMAANPAK Inleiding Portefeuille opbouw Collectieve aanbesteding Borging landschappelijke kwaliteit Vermarkting product Keuze portefeuillebeheer- en planningsysteem Verrekenwijze kosten en baten per eigenaar 18 5 KOSTEN EN BATEN Keuze- en groeimodel en kostensoorten Scenario s kosten systeemaanpak 21 BIJLAGEN 25 I. ORGANISATIEVORMEN II. WERKWIJZE PORTEFEUILLEOPBOUW III. RESULTATEN CASE-STUDY PORTEFEUILLEOPBOUW NOORDOOST TWENTE IV. WERKWIJZE COLLECTIEF AANBESTEDEN V. BOUWSTENENDOCUMENT PORTEFEUILLE OPBOUW iii

4 1 INLEIDING 1.1 Achtergronden De zoektocht naar duurzame energiebronnen is in volle gang. De eindigheid van de beschikbaarheid van fossiele brandstoffen en een maatschappelijke trend naar verduurzaming versterken de interesse voor nieuwe energiebronnen. Daarnaast wordt in steeds meer gebieden gestreefd naar een regionalisering van de energieproductie en het sluiten van de koolstofkringloop. Eén van de bronnen voor energie waar de aandacht in deze context naar uitgaat is biomassa. Biomassa kent vele vormen, zoals maaisel, hout, mest, energiegewassen, etc. Uit deze biomassa kan op verschillende manieren duurzame energie worden geproduceerd, bijvoorbeeld door verbranding, vergassing of vergisting. Het organiseren van een keten voor het verzamelen van biomassa is een grote uitdaging om het benutten van deze grondstof te optimaliseren. Voor verschillende vormen van biomassa is een (nieuwe) keten reeds zichtbaar. Zo wordt frituurvet apart ingezameld, maar wordt ook op grote schaal plantaardig materiaal naar biovergisters gebracht. Een andere vorm van biomassa is houtige biomassa uit bos- en landschapsonderhoud. Voor biomassa vrijkomend uit landschapsonderhoud in het cultuurlandschap is de keten nog onvoldoende zichtbaar en ontwikkeld. De ruimtelijke kwaliteit die wordt opgehangen aan landschapselementen speelt een bijzondere factor bij het benutten van deze categorie biomassa. De aanwezige landschapselementen zoals (geriefhout)bosjes, houtwallen, -singels en agrarische erfbeplanting, dragen in belangrijke mate bij aan de kernkwaliteiten en de waardering van een gebied als aantrekkelijke woon-, werken recreatieomgeving. De winning van energie en bouwstoffen uit het landschap was van oudsher echter een belangrijke gebruikswaarde van landschapselementen voor een groot aantal van de beheerders van het cultuurlandschap, de agrarische sector. Met het gebruik van alternatieve bouwstoffen en fossiele brandstoffen is de gebruikswaarde van de aanwezige landschapselementen daarmee grotendeels verdwenen. Dit heeft geresulteerd in verschraling, verrommeling en een achteruitgang in kwaliteit van het landschap. De instandhouding staat daarmee onder druk. 1

5 1.2 Speelveld In de keten voor landschappelijk verantwoorde oogst, vermarkting en verwerking van biomassa vrijkomend uit landschapsonderhoud bevinden zich diverse spelers met ieder zijn eigen belangen die van invloed zijn op wijze waarop de ketenbenadering wordt vormgegeven. In hoofdlijnen zijn dit: vragers van biomassa (afnemers/verwerkers); grondeigenaren als eigenaar/aanbieder van biomassa; overheid met eisen en wensen op het vlak van kwalitatief en verantwoord landschapsonderhoud; groenaannemers die het onderhoudswerk uitvoeren; Vragers van biomassa: continue en voldoende aanlevering van biomassa van de juiste kwaliteit op het juiste moment Grondeigenaren: een aantrekkelijk landschap waarbinnen de ruimte voor het uitoefenen van een agrarisch bedrijf geoptimaliseerd is Overheid (maatschappij): een aantrekkelijk waardevol landschap (esthetisch, biodiversiteit etc.) Aannemers: uitvoeren van werkzaamheden Vragers Overheid Maatschappij randvoorwaarden uitvoering Aannemers Aanbieders 1.3 Marktpotentie Er is zowel behoefte aan verduurzaming van de energieproductie enerzijds als aan een aanvullend instrument waardoor meer en goedkoper, maar wel landschappelijk en ecologisch verantwoord, landschapsbeheer plaats kan vinden anderzijds. Bij het uitvoeren van landschapsbeheer komt biomassa vrij welke benut kan worden als bron voor duurzame energie. Deze bron is in eigendom bij een zeer grote groep grondeigenaren. Grote grondeigenaren met veel houtopstanden zoals overheden, terrein beherende organisaties en grote landgoederen en kleinere grondeigenaren. Deze laatste groep is individueel eigenaar van een relatief klein grondoppervlak en hebben de beschikking over een beperkte hoeveelheid biomassa in een niet continue aanvoer (er vindt niet jaarlijks een oogst/kap plaats). Een individu is hierdoor geen interessante speler op de biomassamarkt. Verenigd in een collectief kunnen aanbieders wel een interessante aanbieder zijn op de biomassamarkt. 2

6 Met een juiste ketenbenadering waarin de aanbodzijde van houtige biomassa bij de grote groep relatief kleine grondeigenaren georganiseerd wordt kan een positie op de biomassamarkt verworven worden waardoor landschapselementen een (her)nieuw(d)e gebruikswaarde krijgen en biomassa een positieve prikkel wordt voor meer en voordeliger landschapsonderhoud. Samenwerking kan daarbij gezocht worden met grote grondeigenaren. Het namens relatief kleine aanbieders van houtige biomassa invullen van een intermediaire positie tussen vragers en deze aanbieders. Hierbij wordt het gefragmenteerde aanbod (honderden grondeigenaren) georganiseerd en gebundeld waarmee een onderhandelingspositie verworven wordt op de biomassamarkt. Versterking en maatschappelijk verantwoord beheer van het landschap is hierbij een belangrijk resultaat. 3

7 2 VERKENNING 2.1 De biomassa keten In deze paragraaf wordt per groep belanghebbenden uit het speelveld het kader geschetst waarbinnen zij voorwaarden stellen aan de keten Vragers van biomassa (afnemers/verwerkers) Afnemers vinden over het algemeen de volgende elementen van belang bij het verwerven van biomassa: Zekerheid: Continuïteit in de levering van het gevraagde volume. Kwaliteit: Vooral vraag naar schone biomassa (grond, veel blad/schors en naaldhout kunnen de biomassa zodanig vervuilen dat deze niet meer geschikt is voor diverse toepassingen (als pellets)). Voor een goede kwaliteit snippers is niet alleen top- en takhout, maar ook stamhout nodig. Vorm: Verwerkers willen de biomassa veelal aangeleverd krijgen in de vorm van houtsnippers met een uniforme sortering (maat). Dit varieert van gebracht aan de poort van de verwerkingslocatie tot opgehaald op een verzamellocatie van houtsnippers (houtsnipperwerf). Het ophalen wordt door een beperkt aantal afnemers gedaan en pas vanaf een voldoende groot volume (min 80m3 per transportbeweging). Prijs. De exacte invulling van de kaders waarbinnen biomassa wordt verworven, wordt bepaald door het type afnemer/verwerker. Grote en middelgrote afnemers hebben jaarrond leveringszekerheid nodig. Lokale (kleine) houtkachels die een gebouw verwarmen, hebben hele andere hoeveelheden aan biomassa nodig en afhankelijk van de warmtevraag wellicht ook niet het jaar rond (bijvoorbeeld het verwarmen van een gebouw versus het verwarmen van een zwembad). Verder speelt de prijs een belangrijke rol. Om investeringen in installaties voor biomassaverwerking of -gebruik gefinancierd te krijgen hebben afnemers behoefte aan langjarige prijszekerheid. Wellicht willen lokale afnemers (of overheden) in het kader van duurzaamheid en het sluiten van lokale kringlopen iets meer betalen voor lokale houtsnippers, maar de verwachting is dat dit effect beperkt is Aanbieders van biomassa De aanbieders van biomassa worden gevormd door een diverse groep grondeigenaren. Variërend van overheden tot individuele particulieren en landgoedeigenaren en van terreinbeherende organisaties tot agrariërs. Deze aanpak richt zich primair op de organisatie van biomassa welke beschikbaar is bij de groep grondeigenaren met relatief weinig houtopstanden, zoals particulieren, (kleine) landgoedeigenaren en agrariërs. Onderstaande punten zijn dan ook vooral van toepassing op deze groep 4

8 grondeigenaren. Dit houdt niet in dat grondeigenaren met relatief veel houtopstanden niet deel kunnen nemen in de aanpak. Deelname van deze groep zal de aanpak juist versterken en meer rendabel maken. Het initiatief voor het uitvoeren van landschapsonderhoud ligt bij de grondeigenaar. De huidige praktijk is dat dit initiatief in beperkte mate wordt genomen, waardoor minder landschapselementen actief beheerd worden en er minder biomassa vrijkomt uit landschapsonderhoud dan op basis van de aanwezige elementen mogelijk is. Agrariërs die zich primair richten op melkproductie moeten (toekomstgericht) groeien in omvang. Hierdoor komt (nog) minder tijd beschikbaar voor het onderhoud van landschapselementen. De primaire taak is de puur agrarische bedrijfsvoering. Landschapsbeheer wordt hier niet toe gerekend. Landschapselementen hebben een negatief effect op de bedrijfsvoering. Zowel het nadeel van schaalgrote van percelen als opbrengstderving door de schaduwwerking kan hiertoe worden gerekend. Het gewenste beheer wordt door agrariërs omschreven als jaarlijks onderhoud (draad vrijhouden, maaien onderbegroeiing e.d.) met een tussentijdse dunning van elementen en een eindkap zonder overstaanders. Daarmee wordt de schaduwwerking tot een minimum beperkt. Baas op eigen bedrijf. Agrariërs staan zelf aan het roer, dat betekent dat ze zelf willen bepalen of en wanneer aan welk element onderhoud gepleegd zal worden, hoe dit gebeurd en vooral door wie dit uitgevoerd wordt. Ten aanzien van een systeemaanpak geven eigenaren de voorkeur aan lokale partijen (intermediair, aannemers, etc.) en een lokale aanpak zonder veel tussenschakels en kostenopdrijvende structuren. Een aanpak met een tussenorganisatie zal zichzelf terug moeten verdienen en haar meerwaarde moeten bewijzen, bijvoorbeeld door te ontzorgen (kwaliteitsborging, vergunningen e.d.). Meerjarige contracten voor onderhoud en/of de levering van biomassa is vanuit een nul-situatie een stap te ver voor de grondeigenaren. Ze geven aan dat draagvlak kan worden verkregen door kleinschalig te beginnen, met lokale partners, voor een periode van 1 tot 2 jaar. De houding ten aanzien van landschapsbeheer en de uitvoering van werkzaamheden varieert tussen de verschillende grondeigenaren. Dit varieert van volledig ontzorgen door de organisatie, planning en uitvoering van de werkzaamheden uit handen te geven, tot het volledig in eigen hand houden van het landschapsbeheer. De keuze zal altijd bij de eigenaar moeten blijven liggen Overheid De harde eisen vanuit de overheid zijn vastgelegd in wet- en regelgeving met betrekking tot het plegen van landschapsonderhoud (algemene plaatselijke verordeningen (omgevingsvergunning), boswet, etc.). Daarnaast heeft de overheid duurzaamheidsambities en wensen en een houding ten aanzien van het gewenste landschapsbeheer, haar eigen rol en de rol van marktpartijen. 5

9 Deze wensen en houding omvatten: Een actiever onderhoud van het landschap. Planmatig en kwalitatief hoogwaardig onderhoud met aandacht voor het type beheer (wel/geen hakhout) en ruimtelijke spreiding van de eindkap in relatie tot schoonheid en ecologie. Afname van overheidsfinanciering voor landschap. Momenteel stimuleert de overheid landschapsbeheer door het (mede) financieren van agrarisch natuur- en landschapsbeheer en groenblauwe diensten. Streven is uiteindelijk landschap zelffinancierend te laten zijn. Marktwerking: Het streven is om de verantwoordelijkheid en het initiatief voor de organisatie, uitvoering en financiering van (verantwoorde) biomassawinning bij marktpartijen neer te leggen Groenaannemers (Lokale) groenaannemers zijn bij de keten betrokken als degene die de oogst van biomassa uitvoeren. Voordat gesproken kan worden van biomassa moet er landschapsonderhoud uitgevoerd worden. De groenaannemer wil graag dit werk doen en heeft daarmee belang bij actief landschapsonderhoud zodat er meer uitvoeringswerk op de markt komt. De lokale groenaannemer doet aan relatieonderhoud in de streek, maar is momenteel niet erg actief op zoek naar werk in het landschapsonderhoud. Onderhoud aan landschapselementen komt pas in beeld bij grondeigenaren in de wintermaanden, de maanden wanneer het daadwerkelijke onderhoud plaats moet vinden. Groenaannemers hebben bij voorkeur in augustus al zicht op de uit te voeren werkzaamheden voor de komende winterperiode. Dat is de periode waarin ze het veld in moeten en zo min mogelijk met acquisitie en administratie bezig willen zijn. Aannemers hebben er belang bij dat deze administratie uit handen genomen wordt. 2.2 Wederzijdse verwachtingen, overheid en marktpartijen Uit de verkenningen blijkt dat overheden en marktpartijen, zowel vragers van biomassa, aannemers, als partijen welke contacten onderhouden met de aanbieders, dezelfde doelen (duurzaamheid, landschap) voor ogen hebben. De weg om deze te bereiken zien zij alleen anders. Dit komt tot uiting in wederzijdse verwachtingen die ze van elkaar hebben om biomassa als duurzame energiebron op uitgebreide schaal toegankelijk te maken en te benutten. Marktpartijen verwachten van de overheid een actieve rol, overheden leggen de bal veelal bij marktpartijen. Doordat er vooral naar elkaar wordt gekeken komt biomassagebruik als duurzame energiebron (nog) niet in een stroomversnelling. Beide zien wel een meerwaarde van een collectief organiseren van het biomassa-aanbod. 6

10 2.2.1 Verwachtingen van de markt richting de overheid Door het inzetten van creatieve combinaties bij het realiseren van duurzaamheidsambities kan de overheid meerdere doelen tegelijk dienen en ontstaat er een win-win situatie. Te denken valt aan: CO2 / energieneutrale regio Goed onderhouden landschap met meerwaarde voor o Aantrekkelijke woon- en werkomgeving / welzijn van burgers o Bijdrage aan regionale economie door (verbeterd) recreatief product landschap Werkgelegenheid (incl. sociale werkvoorziening) Dit houdt in dat er niet alleen geïnvesteerd / gefaciliteerd moet worden in (lokale) initiatieven voor het gebruik van biomassa, maar dat er juist ook geïnvesteerd / gefaciliteerd moet worden in de aanbodzijde van de keten. Marktpartijen zijn van mening dat de overheid hier een verantwoordelijkheid in heeft. Deze verantwoordelijkheid zal deels ingevuld moeten worden door een actieve rol en deels door een passieve rol, zoals: Duidelijk eenduidig (uniform) en beleid t.a.v. o Landschapsbeheer en kapbeleid (op gebiedsniveau) o Projectmatige (collectieve) vergunningverlening met maatwerk en flexibiliteit o Faciliteren gebruik van duurzame energie, met zekerheden voor langere termijnen Stimuleren van (lokale) vraag o Actief Informatie verstrekken aan initiatiefnemers o Investeringsregelingen voor duurzame installaties o Warmtevraag publieke voorzieningen opvullen m.b.v. lokaal gewonnen energiebronnen Faciliteren van aanbodzijde o Investeren in een intermediair met systeemaanpak (geen duurzame subsidierelatie) o Investeren in fysieke infrastructuur zoals inzamelplaatsen, logistieke keten De rol van de overheid zal in feite alleen maar afnemen wanneer de markt eenmaal loopt. Maar heeft met name in het begin een stevige rol Verwachtingen van de overheid richting de markt De overheid verwacht van marktpartijen vooral een leidende en actieve rol in het op uitgebreide schaal toegankelijk maken en benutten van biomassa als duurzame energiebron. Wanneer de 2020 duurzaamheidsdoelstelling niet word gehaald krijgt Nederland waarschijnlijk een flinke boete. Het behalen van die doelstelling is een gezamenlijk belang, omdat het in feite samen betaald dient te worden. De markt is aan zet om met initiatieven te komen. Wanneer er initiatieven zijn is de overheid bereid hierin mee te denken en te faciliteren (passief). Initiatieven zijn alleen rendabel wanneer de markt deze zelf ontplooid; Warmte is te koop op de vrije markt, biomassa als energiebron zal in concurrentie op deze markt mee moeten; De overheid vraagt er om up-to-date te blijven ten aanzien van innovaties en ontwikkelingen. De markt moet (mede) investeren in een aanpak om het aanbod van biomassa georganiseerd te krijgen. 7

11 2.3 Houtpotentie en biomassavraag Inzicht in de houtpotentie in een gebied is een eerste stap bij het verkennen van de marktpotentie. Hoeveel landschapselementen zijn er in het gebied aanwezig en hoeveel biomassa levert dit op? Grofweg kan het totale potentieel voor een gebied worden berekend volgens onderstaande formule: Oppervlakte elementen x dichtheid x m3 / hectare = totaal potentieel Variabelen die hierbij als input dienen zijn: 1. Oppervlakte landschapselementen met potentieel houtige biomassa (gebiedsspecifiek) 2. Gemiddelde geslotenheid landschapselementen (gebiedsspecifiek) 3. Opbrengst biomassa uit houtwal 4. Kapcyclus (gebiedsspecifiek) 5. Conversiefactoren (m 3 snippers/ton en droge stof gehalte). Voor de berekening kunnen aannames / kengetallen gehanteerd worden voor de biomassaopbrengst uit landschapsonderhoud en de conversiefactoren. Daarbij kan onderscheid gemaakt worden tussen bosbouwnormen (voor elementen > 5 hectare) en landschapsnormen (elementen < 5 hectare). In deze rapportage zijn onderstaande aannames / kengetallen gehanteerd welke mede op basis van praktijkonderzoek, uitgevoerd binnen het project Duurzame energiewinning uit het Nationaal Landschap Noordoost Twente zijn samengesteld. Landschapsnorm Bosbouwnorm Eenheid Kapcyclus Jaar Biomassa opbrengst bij onderhoud M 3 / ha / kapcyclus Soortelijk gewicht 2,6 2,6 M 3 / ton Op basis van dit potentieel kan een inschatting worden gedaan hoeveel er ook daadwerkelijk beschikbaar te maken is. Een ander belangrijk punt in de verkenning zijn de mogelijkheden voor afzet. Wat is de biomassavraag in het gebied zelf, of zijn er op dit moment vragers van buitenaf die de businesscase rendabel maken. 8

12 3 ORGANISATIEVORM 3.1 Een intermediair Centraal in de systeemaanpak staat een intermediair. De intermediair is een persoon of organisatie die als spil functioneert tussen aanbieders van biomassa (eigenaren van landschapselementen), professionele uitvoerders van landschapsonderhoud (groenaannemers) en vragers van biomassa. De rol van intermediair kan ingevuld worden door (maatschappelijke) organisaties en partijen zoals stichtingen, agrarische natuurverenigingen, landschapsorganisaties etc. Deze organisaties zullen de systeemaanpak mogelijk implementeren en zijn de doelgroep van de systeemaanpak. Echter, ook de spelers in de keten, zoals benoemd in paragraaf 1.2 (vragers, (verenigde) aanbieders, overheid, groenaannemers of samenwerkingsverbanden daarvan), kunnen de aanpak implementeren. Wie of wat de meest aangewezen partij is, is gebiedsspecifiek. De aanpak is daarom ook zodanig flexibel dat deze ingevuld kan worden passend bij de schaal, professionaliteit en het kennisniveau van de betreffende organisatie. Figuur 3.1 Positie intermediair Uit de verkenningen (hoofdstuk 2) is gebleken dat de intermediair zijn eigen meerwaarde moet creëren bij eigenaren van landschapselementen, zodat de deelnamebereidheid aan collectieve aanbesteding groeit. Deze meerwaarde wordt gecreëerd door de eigenaren activiteiten en/of verantwoordelijkheden hiervoor uit handen te nemen waar deze onvoldoende tijd, aandacht of kennis voor heeft. Daarbij kan gedacht worden aan, aanvraag(begeleiding) van een beheersubsidie, aanvragen kapvergunning, contacten met aannemer, kwaliteitsborging uitvoering werkzaamheden etc. Het belangrijkste is dat een intermediair vertrouwen geniet van alle spelers in de keten. Aanbieders van biomassa moeten vertrouwen hebben dat hun belangen (goed onderhouden elementen tegen zo laag mogelijke kosten (d.m.v. een goede prijs voor de biomassa)) behartigd worden Vragers willen een levering van biomassa die voldoet aan hun wensen Aannemers willen een vaste relatie met een opdrachtgever die kennis van zaken heeft De overheid (maatschappij) wil een kwalitatief goed onderhouden landschap Participanten in de intermediair kunnen zowel individuele ondernemers zijn als rechtspersonen zoals hieronder (deels) beschreven. 9

13 3.2 Rechtsvorm De rechtspersoon van de organisatie is een keuze. Allereerst is er de vraag of er strikt genomen een (nieuwe) rechtspersoonlijkheid nodig is of dat de activiteiten van de intermediair onder de vlag van de rechtsvorm van (één van de participerende) initiatiefnemer(s) kan plaatsvinden. Daarbij is het van belang helder te hebben waar verantwoordelijkheden en aansprakelijkheden liggen (bij de onderliggende organisaties/deelnemers of bij de intermediair zelf). De ligging van deze verantwoordelijkheden en aansprakelijkheden wordt inzichtelijk bij het maken van gebiedsspecifieke keuzes in de systeemaanpak (hoofdstuk 4). Zonder vooruit te willen lopen op de beantwoording van bovenstaande vragen, kan gedacht worden aan onderstaande organisatievormen. De keuze voor een rechtsvorm zal gebiedsspecifiek ingevuld moeten worden. Commanditaire Vennootschap Maatschap Besloten Vennootschap/Naamloze Vennootschap Stichting Vereniging Coöperatie Openbaarlichaam/ schap Samenwerkingsverband/PPS/Joint Venture In bijlage I is een toelichting gegeven op bovenstaande rechtsvormen. 10

14 4 SYSTEEMAANPAK 4.1 Inleiding Met de systeemaanpak wordt zicht verkregen op het landschapsonderhoud dat landschappelijk verantwoord uitgevoerd kan worden. Het biedt een mogelijkheid om toegang te krijgen tot de potentiële biomassastroom die daarbij vrij komt. De aanpak is een groeimodel waarbij na verloop van tijd een systeem ontstaat waarin contracten voor de levering van biomassa, enerzijds door grondeigenaren aan een intermediair en anderzijds door een intermediair aan een verwerker, worden gesloten. In de aanpak wordt dan ook een groei voorzien in efficiëntie. De systeemaanpak kan worden samengevat als: Collectieve aanbesteding van landschapsonderhoud door een intermediair vanuit een portefeuille met landschapselementen. Het groeimodel van de systeemaanpak is in onderstaande figuur weergegeven. Uitgangspunt is de middenvariant welke is weergegeven met de groene blokken. De blauwe blokken zijn wenselijke aanvullingen en doorgroeimogelijkheden. Het rode blok als invulling van het onderdeel collectieve aanbesteding is een optie om mee te werken in een aanloop- of implementatiefase. Het kan nodig zijn hiermee te starten om te investeren in draagvlak, vertrouwen en medewerking van grondgebruikers. Portefeuille Aanbesteding Bestaande gegevensbronnen (GBD, SNL) Bundeling van individuele werken: semicollectieve aanbesteding Aanvullende portefeuilleopbouw Intermediair Eenjarige overeenkomst: Collectieve aanbesteding Meerjarige contracten, of bruikleen overeenkomst: Collectieve aanbesteding Afzet en verwaarding biomassa Opwaardering product Koppeling aan lokale initiatieven Detailhandel Meerjarige contracten Figuur 4.1 Schematische weergave systeemaanpak organisatie biomassa uit landschapsonderhoud 11

15 4.2 Portefeuille opbouw Onder portefeuille-opbouw wordt verstaan het verzamelen van gegevens over landschapselementen (zoals de geografische ligging, staat van onderhoud, verwacht jaar (periode) van oogst, en eventueel verwachte biomassaopbrengst). Het beschikbaar hebben van deze informatie op elementniveau is noodzakelijk om op zo (kosten)efficiënt mogelijke wijze landschappelijk verantwoord biomassa uit landschapselementen te kunnen oogsten over een periode van meerdere jaren (kapcyclus). Daarnaast is het wenselijk de informatie over eigenaren van deze elementen te hebben, bijvoorbeeld over de houding ten aanzien van landschapsbeheer, de uitvoering van onderhoud en collectieve aanbesteding. De werkwijze om een portefeuille op te bouwen is verder in detail beschreven in bijlage II. Portefeuille Bestaande gegevensbronnen (SNL, GBD) Aanvullende portefeuille opbouw conform systeemaanpak Figuur 4.2 Onderdeel portefeuille opbouw uit systeemaanpak Benutten van bestaande informatie Vanuit efficiencyoogpunt, maar ook voor het draagvlak bij grondeigenaren is het wenselijk dat reeds bekende en verzamelde informatie niet opnieuw in kaart wordt gebracht. Optimaal gezien worden verschillende, bestaande datasets gebundeld tot een portefeuille van waaruit collectief aanbesteed kan worden (Figuur 4.1 blauw omrand, links bovenin). Het benutten van een bestaande dataset heeft het voordeel dat hierin niet grootschalig (opnieuw) geïnvesteerd hoeft te worden. Het heeft echter ook aandachtspunten: De data is onvolledig: De data is aanvankelijk voor een ander doel verzameld en opgeslagen dan collectieve aanbesteding. Relevante parameters voor collectieve aanbesteding kunnen daardoor ontbreken. Aanvullende (veld)inventarisatie kan nodig zijn. De data is gedateerd: Dit hoeft op zich geen probleem te zijn, een inventarisatie is een momentopname. Ook wanneer eigenhandig een portefeuille wordt opgebouwd zoals beschreven in bijlage II is de verzamelde informatie een momentopname. In het jaar waarin een element oogstrijp is zal de situatie en toestand van het element opnieuw in kaart gebracht moeten worden. Eigenaren hebben geen toestemming gegeven voor opname in portefeuille voor collectieve aanbesteding: Dit hoeft geen probleem te zijn, mits de gegevens op rechtmatige wijze verkregen zijn of ter beschikking zijn gesteld door de gegevenseigenaar. Eigenaren zijn niet geïnformeerd over collectieve aanbesteding: De portefeuille raakt vertroebeld met eigenaren die mogelijk geen interesse hebben in collectieve aanbesteding. Hierdoor zal een deel van de informerende inspanningen alsnog verricht moeten worden op het moment van collectieve aanbesteding. De deelnamebereidheid aan collectieve aanbesteding zal lager zijn dan bij een schone portefeuille waarin enkel elementen van geïnteresseerde eigenaren zijn opgenomen. In het project duurzame energiewinning uit het Nationaal Landschap Noordoost Twente is een casestudy uitgevoerd. Daarbij zijn 300 eigenaren van landschapselementen volgens de in bijlage II beschreven methode benaderd voor vrijwillige en vrijblijvende opname van de elementen in een portefeuille voor biomassawinning / landschapsonderhoud. In deze groep waren geen personen opgenomen die reeds een beheercontract voor groene diensten met de St. GBDO hadden afgesloten. De resultaten van de case-study zijn opgenomen in bijlage III. 12

16 4.3 Collectieve aanbesteding Het in één pakket aanbieden van beheerwerkzaamheden aan landschapselementen van meerdere grondeigenaren waarbij de regie ligt bij een intermediair. Vanuit de opgebouwde portefeuille vindt een collectieve aanbesteding van de uit te voeren werkzaamheden plaats. Onder collectieve aanbesteding van landschapselementen wordt verstaan: Afhankelijk van de omvang van de selectie van elementen en deelname van grondeigenaren kunnen de uit te voeren werkzaamheden geclusterd worden in één of meerdere aanbestedingspercelen. Het kan ook voor meerdere seizoenen tegelijk. Dit laatste heeft als voordeel dat ook aannemers zekerheden hebben over werkvoorraad voor meerdere seizoenen waardoor zij investeringen kunnen doen die uiteindelijk de beheerkosten omlaag brengen. Figuur 4.3 Onderdeel collectieve aanbesteding in systeemaanpak Positie en rol intermediair De intermediair is de partij die het gehele aanbestedingstraject organiseert en coördineert. De intermediair is enerzijds aanspreekpunt voor de eigenaar en ontzorgt deze ten aanzien van aanbesteding, aanvraag vergunningen, begeleiding aannemer in de uitvoering en advisering ten aanzien van kwaliteit. Anderzijds is de intermediair aanspreekpunt voor de aannemers. De werkwijze van collectief aanbesteden is beschreven in bijlage IV. Overeenkomsten De eigenaren van de geselecteerde elementen worden door de intermediair benaderd voor deelname aan collectieve aanbesteding van de uit te voeren werkzaamheden voor het beheer van de landschapselementen (de oogst van biomassa). Met betrekking tot de collectieve aanbesteding is er het spanningsveld tussen het door de grondeigenaar gewenste zeggenschap (welke aannemer, jaar van uitvoeren, wijze van uitvoeren etc.) en de meest efficiënte vorm waarbij de intermediair volledig onafhankelijk kan werken. 1. In de minimale vorm worden individuele werken gebundeld en vindt semicollectieve aanbesteding plaats (Figuur 4.1 rood omrand, rechts bovenin). De handelingsbevoegdheid blijft volledig bij de eigenaar liggen. Voor iedere actie (aanbesteding, gunning) afzonderlijk stemt de intermediair af met de grondeigenaar. De intermediair is belangenbehartiger (aanbesteding, begeleiding uitvoering / aanvraag vergunningen) voor de grondeigenaar. Hij bereidt de overeenkomst tussen grondeigenaar en aannemer voor, maar is niet bevoegd deze af te sluiten namens de eigenaar. Deze werkwijze kent de meeste contactmomenten met de eigenaar en is daardoor zeer arbeidsintensief voor de intermediair en kent daardoor een hoge kostprijs. 13

17 2. In de variant met een eenmalige en eenjarige machtigingsovereenkomst (Figuur 4.1 groen omrand, rechts midden) selecteert de intermediair jaarlijks de oogstbare elementen. De eigenaar van de geselecteerde elementen wordt jaarlijks benaderd met het verzoek deel te nemen aan collectieve aanbesteding van werk. Dit kan tevens gezien worden als geheugensteun en prikkel om toch het gewenste beheer op het gewenste tijdstip uit te voeren. Hierbij wordt, op basis van de portefeuillegegevens een raming van de kosten en biomassaopbrengsten gegeven. Indien de eigenaar deelneemt aan collectieve aanbesteding wordt een eenjarige overeenkomst afgesloten, waarbij de intermediair gemachtigd wordt de aanbesteding voor de betreffende elementen voor het betreffende jaar te organiseren en op te treden als gemachtigde. De intermediair heeft handelingsruimte tot maximaal 110% van de raming. Onderdeel van de overeenkomst is de wijze waarop kosten (van landschapsonderhoud) en baten (uit vrijkomende biomassa) worden verrekend. 3. In de maximale vorm heeft de intermediair de elementen als het ware in bruikleen (Figuur 4.1 blauw omrand met stippellijn, rechts onderin). De grondeigenaar en intermediair hebben op basis van een onderhoudsplan (bedrijfslandschapsplan) een overeenkomst afgesloten voor het ontzorgen. De overeenkomst betreft een meerjarige overeenkomst voor tenminste de duur totdat voor het laatste element de eindkap heeft plaatsgevonden. Onderdeel van de overeenkomst is de wijze waarop kosten (van landschapsonderhoud) en baten (uit vrijkomende biomassa) worden verrekend. In deze werkwijze zitten de minste contactmomenten met de eigenaar en is daarmee het minst arbeid- en kostenintensief voor de intermediair. Voor veel grondeigenaren is deze vorm in het begin nog een stap te ver. De intermediair zal eerst vertrouwen en een staat van dienst moeten hebben opgebouwd voordat het merendeel van de grondeigenaren mee willen werken aan collectieve aanbesteding middels een meerjarige overeenkomst met de intermediair. Bij de twee laatste opties is het de vraag waar de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van de werkzaamheden en de kwaliteit daarvan ligt. Het gaat daarbij om verantwoordelijkheid in relatie tot wet- en regelgeving (Boswet, Flora- en Faunawet, APV) en verantwoordelijkheid ten aanzien van een mogelijk afgesloten beheerovereenkomst tussen grondeigenaar en een derde instantie (overheid, derden). De verdeling van verantwoordelijkheden is een keuze voor de intermediair. Hierover zullen tussen grondeigenaar en intermediair afspraken gemaakt moeten worden die contractueel vastgelegd worden. De kaprijpe elementen van alle eigenaren die toezegging hebben gedaan voor deelname aan collectieve aanbesteding in het betreffende jaar vormen de basis voor de collectieve aanbesteding. Per eigenaar worden afspraken gemaakt over eventuele door de eigenaar zelf uit te voeren voorbereidende of nazorg werkzaamheden zoals rasters verwijderen, bramen maaien, rasters terugplaatsen en schoonmaken van het perceel (laatste fijne takken) etc. Aanbestedingsvorm De uitvoerende werkzaamheden kunnen op verschillende manieren worden aanbesteed. Iedere vorm heeft voor- en nadelen. Per gebied zal de best passende vorm gekozen moeten worden. Daarbij kan 14

18 er sprake zijn van een groeimodel, gebaseerd op bewezen kwaliteiten door aannemers. De volgende drie hoofdvormen bestaan: 1. Aanneemsom op basis van gedetailleerde werkomschrijving De uit te voeren werkzaamheden worden in een gedetailleerde werkomschrijving of bestek uitgewerkt. In het contract worden afspraken gemaakt over meer- en minderwerk en eventuele verrekenprijzen, enigszins vergelijkbaar met de RAW-systematiek. Bij deze vorm van aanbesteden liggen alle wederzijdse verplichtingen schriftelijk vast. Het biedt zowel aannemer als eigenaar/intermediair 1 veel houvast. Het is echter ook een arbeidsintensieve en daarmee prijzige werkvorm voor de intermediair. Ieder element moet in het jaar van uitvoering opnieuw geïnventariseerd worden. De uit te voeren werkzaamheden moeten uitvoerig beschreven, gekwantificeerd en op kaart gemarkeerd worden. Gezien de aard van landschapswerk zal er altijd de mogelijkheid van interpretatieverschillen blijven bestaan. Bijvoorbeeld over welke bomen als overstaanders te laten staan bij hakhoutbeheer. 2. Regie met toezicht De uit te voeren werkzaamheden worden uitgevoerd door de aannemer op aangeven van de intermediair die de regie voert. Met de aannemer wordt in de aanbestedingsfase een uurtarief afgesproken voor de inzet van mens en machines, zoals: Kraan + machinist Man + motorkettingzaag Versnipperaar + machinist Trekker + dumper + berijder Etc. Deze aanbestedingsvorm is ook arbeidsintensief voor de intermediair, maar levert de meeste zekerheid ten aanzien van de kwaliteit van de uitgevoerde werkzaamheden. De intermediair is door zijn regiefunctie veelvuldig in het veld. Met deze methode is het voor de grondeigenaar vooraf volstrekt onduidelijk hoe hoog de kosten uit zullen vallen. Dit kan opgevangen worden door een extra taak voor de intermediair, het opstellen van een directieraming en het inschatten van de vrijkomende biomassa per eigenaar. De prikkel voor de aannemer om efficiënt te werken is minder aanwezig dan bij de overige twee aanbestedingsvormen. 3. Aanneemsom op basis van kwaliteitskader De te beheren elementen worden aanbesteed waarbij enkel de kenmerken die bij de portefeuilleopbouw zijn geïnventariseerd worden meegeleverd. Eventueel aangevuld met een actuele kaart of luchtfoto afhankelijk van de beschikbaarheid van data. Daarnaast ontvangen de aannemers een kwaliteitskader waarbinnen zij de uitgevoerde werkzaamheden dienen op te leveren. Na de gunning neemt de intermediair de werkzaamheden in het veld door met de geselecteerde aannemer. Begeleiding in het veld vindt in beperkte mate plaats. Deze aanbestedingsvorm laat de meeste ruimte voor de aannemer en voor de intermediair/eigenaar, maar is anderzijds ook de meest kostenefficiënte voor de intermediair. 1 Afhankelijk van de verdeling van de verantwoordelijkheden 15

19 Bij iedere aanbestedingsvorm is het van belang dat eventuele beheerverplichtingen die de eigenaar van het element is aangegaan, bijvoorbeeld opgenomen in het beheerplan behorend bij een SNL of GBD contract, worden gerespecteerd en nagekomen. Bij variant 1 kunnen deze overgenomen worden in de werkomschrijving en bij variant twee zal de intermediair deze in zijn instructie aan de aannemer mee moeten nemen. Bij variant 3 is het zaak de kwaliteitsomschrijving te baseren op de pakketomschrijving welke van toepassing is in het gebied. Los van de aanbestedingsvorm zullen aannemers de opdracht krijgen zowel de kosten als baten (m3 vrijkomende biomassa) per eigenaar bij te houden. Lokale / regionale aannemers Voor het succesvol laten zijn van collectieve aanbesteding dient bij voorkeur een beroep gedaan te worden op aannemers uit dezelfde regio als waarin de werkzaamheden uitgevoerd dienen te worden. Deze groep aannemers geniet over het algemeen vertrouwen van de grondeigenaar en heeft gebiedskennis, zowel geografisch als met betrekking tot de regionale cultuur. Daarnaast dragen de korte transportafstanden van mensen en machines bij aan de duurzaamheid van de biomassaketen en worden de regionale economie en werkgelegenheid gestimuleerd. Alle aannemers dienen te voldoen aan veiligheidsvoorschriften en de kwaliteit te leveren die in het gebied nagestreefd wordt. 4.4 Borging landschappelijke kwaliteit Borging van kwalitatief goed landschapsbeheer op gebiedsniveau is niet enkel via het juridisch instrumentarium te organiseren. Op basis van het beschikbare juridisch instrumentarium, de algemene plaatselijke verordening (APV) kan een omgevingsvergunning wel of niet verleend worden. Voor landschapsbeheer is in veel gevallen een melding al voldoende. De APV bevat geen instrument waarmee gestuurd kan worden, bijvoorbeeld ten aanzien van planning en spreiding van landschapsbeheer. Er kunnen immers geen precedenten geschapen worden door de ene eigenaar wel een vergunning te verlenen en de naastgelegen eigenaar niet. Met een stuk regie bij een intermediair kan wel gestuurd worden op basis van landschappelijke kenmerken, zij het dat ook dit geen dwingend karakter heeft. Spreiding van uitvoerende werkzaamheden in ruimte en tijd Eén van de aspecten die geïnventariseerd wordt bij de portefeuilleopbouw is het jaar waarin conform de kapcyclus, zoals deze gebruikelijk is in het specifieke gebied, een eindkap plaats zou moeten vinden. Hieruit kan een overzicht gegenereerd worden met per jaar de elementen die gekapt moeten worden. Indien hieruit blijkt dat er in een specifiek gebied een kaalslag dreigt plaats te vinden in een specifiek jaar kan hierop gestuurd worden door, voor een aantal elementen het jaar van eindkap één of enkele jaren naar voren danwel naar achteren te verschuiven. Dit kan ook indien er zeer weinig elementen in een specifiek gebied in een bepaald jaar aan de eindkap toe zijn. Hiermee wordt een ruimtelijke spreiding van de eindkap georganiseerd met behoud van een rendabel logistiek cluster. Voor de elementen opgenomen in de beheerplanning kan een meerjarige collectieve kapmelding gedaan en waar nodig een kapvergunning aangevraagd worden. Hierbij kan gedacht worden aan een periode van drie kapseizoenen. Hierbij is flexibiliteit van de vergunning gewenst waarbij één jaar eerder of één jaar later gekapt mag worden dan in de planning staat aangegeven. De vergunning zal daarmee een geldigheid kennen van vijf jaar. 16

20 Sociale controle en marktregulering Ten aanzien van de uitvoering van werkzaamheden vindt kwaliteitsborging plaats door middel van de mechanismen sociale controle en marktregulering. Lokale aannemers zijn veelal genegen kwalitatief goed werk te leveren en een goede naam in het gebied op te bouwen of te behouden. Zij kunnen het zich met het oog op toekomstige opdrachten niet veroorloven kwalitatief slecht werk af te leveren. Wanneer zij dit wel doen, zullen zij dit direct terugzien in het aantal verzoeken voor uit te voeren werkzaamheden de komende seizoenen. Op dit mechanisme speelt de intermediair in. Hij zal een aanbesteding alleen uitzetten bij de groep aannemers die in het verleden hebben bewezen 1 kwalitatief goed werk te leveren. Bij een toename van deelname aan collectief aanbesteden wordt de noodzaak om kwaliteit te leveren hierdoor steeds hoger. 4.5 Vermarkting product Om tot een toename van de uitvoering van landschapsonderhoud te komen wordt gestreefd om maximaal financieel rendement uit het vrijgekomen hout te halen. Kortom, de biomassa zal verkocht worden aan degene die de hoogste prijs hiervoor betaald. Uitgangspunt is dat de intermediair de handel heeft in de biomassa en hieruit zijn eigen kosten dekt. Het vertrekpunt is het hout, in de vorm van houtsnippers, uit landschapsonderhoud. Het separaat oogsten en verhandelen van stamhout uit landschapselementen levert minder extra opbrengsten op dan de kosten die hiermee gemoeid zijn. Voor een maximaal rendement uit de biomassa heeft de intermediair een aantal mogelijkheden. De keuze voor de wijze van vermarkting zal passend moeten zijn bij de aard, omvang, mate van professionaliteit, bereidheid tot dragen van risico s etc. van de intermediair. Mogelijkheden zijn onder andere: Zelf waardevermeerdering toekennen door als intermediair het product op te waarderen tot pellets, briketten, open haardhout, warmte etc. Losse verkoop van houtsnippers Leveringscontract voor vaste verkoop van houtsnippers De gekozen afzet of waardevermeerdering hangen deels af van de leveringszekerheid die de intermediair kan bieden welke weer afhankelijk is van de bindingsvorm van eigenaar aan intermediair. Eén van de belangrijkste factoren in de handel en prijsbepaling is het transport. Lokale afzetmogelijkheden en een korte keten genieten, mede vanuit het duurzaamheidsprincipe, de voorkeur mits deze vragers een concurrerende prijs betalen. Ideaal gezien worden de snippers direct vanaf de oogstlocatie direct naar de (eind)gebruiker getransporteerd. Dit is niet altijd mogelijk doordat op de (eind)gebruikerslocatie bijvoorbeeld geen opslagmogelijkheden voor snippers zijn. Om de houtsnippers tijdelijk op te slaan zou de intermediair de beschikking moeten hebben over één of meerdere opslaglocaties verspreid over haar werkgebied van waaruit de handel plaatsvindt. Het tijdelijk opslaan van biomassa heeft als bijkomend voordeel dat deze op een natuurlijke wijze gedroogd worden. Hierdoor stijgt de marktwaarde van de snippers 2. 1 Nieuwe spelers op de markt zullen de mogelijkheid geboden moeten krijgen zich waar te maken