Regionale verkenning: Opgave geschikte huisvesting voor wonen met zorg en welzijn

Transcriptie

1 2003 Regionale verkenning: Opgave geschikte huisvesting voor wonen met zorg en welzijn

2 Regionale verkenning: Opgave geschikte huisvesting voor wonen met zorg en welzijn uitgevoerd in opdracht van Ministerie van VROM Gabriëlle Sogelée Jan Brouwer september 2003 ABF Research Verwersdijk 8a 2611 NH Delft Tel. [015] r gs

3 REGIONALE VERKENNING: OPGAVE VOOR WONEN MET ZORG EN WELZIJN A INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding Algemeen Doelstelling Aanpak Gebruikte bronnen WoningBehoefte Onderzoek (WBO) PRIMOS Overige bronnen Definities geschikte huisvesting wonen met zorg en welzijn Definities volgens VROM en VWS Invulling definities Huidige situatie Inleiding Bevolking Aanbod, woonruimteverdeling en spanning Aanbod Spanning Doelgroepen Aantrekkelijke wijken voor wonen met zorg en welzijn Algemeen Karakteristieken aantrekkelijke wijken Woonmilieus en aantrekkelijke wijken Aanbod van aantrekkelijke wijken Spreiding aantrekkelijke wijken Toekomstige situatie Inleiding Bevolkingsontwikkeling Autonome groei en trendmatige opgave Extramuralisering Achtergrond Effecten extramuralisering verzorgingshuizen Effecten extramuralisering gehandicaptensector en GGZ Beleidsmatige opgave Exclusief effecten extramuralisering gehandicaptensector en GGZ Inclusief effecten extramuralisering gehandicaptensector en GGZ Samenvatting en conclusies Inleiding Definities...39

4 B 4.3 Aanpak Resultaten Huidige situatie Toekomstige situatie...42 Bijlage 1 Huidige situatie per provincie...i 2 Gebiedsindelingen... iii 3 Huidige situatie per ISV-regio, G30 en G4...ix 4 Toekomstige situatie ISV-regio, G30 en G4... xiii 5 Huidige situatie per zorgregio...xix 6 Toekomstige situatie per zorgregio... xxv

5 REGIONALE VERKENNING: OPGAVE VOOR WONEN MET ZORG EN WELZIJN 1 1 Inleiding 1.1 Algemeen Begin 2003 is in opdracht van het Ministerie van VROM door ABF Research een regionale verkenning uitgevoerd naar geschikte huisvesting voor ouderen, gehandicapten en GGZcliënten. Hoofdconclusie uit deze verkenning is dat door de groei en de ontwikkeling van de bevolking, alsmede door het ingezette beleid van extramuralisering, er een grote opgave ligt voor de komende jaren als het gaat om het uitbreiden en aanpassen van de woningvoorraad van de voor de doelgroepen geschikte huisvesting. De geschikte huisvesting was hierbij onderverdeeld in verzorgd wonen en overige geschikte woningen. De opgave is groot, omdat drie elementen een rol spelen. In de eerste plaats bleek dat er een fors tekort te bestaan aan de diverse onderscheiden woonvormen. De vergrijzing zorgt in de tweede plaats voor een toenemende vraag aan ouderenhuisvesting en ten derde zijn er de effecten van extramuralisering. De extramuralisering zal plaatsvinden bij de verzorgingshuizen, de gehandicaptensector en de Geestelijke GezondheidsZorg. Er wordt met de onderhavige rapportage een vervolg gegeven aan de bovengenoemde regionale verkenning. De belangrijkste reden voor dit vervolg is dat er nieuwe data beschikbaar is gekomen. De informatie uit het WoningBehoefte Onderzoek (WBO) vormt de basis voor de verkenning. Deze steekproef onder de Nederlandse bevolking wordt elke vier jaar uitgevoerd. In de verkenning die begin 2003 is uitgevoerd, is gebruik gemaakt gegevens afkomstig van het WBO In 2002 is een nieuwe steekproef gehouden en deze gegevens kunnen voor het vervolg van de verkenning gebruikt worden. Zodoende kan informatie worden bijgewerkt en de analyses worden verbeterd. Gelijktijdig met het WBO wordt de zogenaamde Woonmilieudatabase gemaakt. Daarin zit informatie over de samenstelling van de bevolking, woningvoorraad, werkgelegenheid en voorzieningen op wijkniveau. Dat geeft de mogelijkheid inzicht te geven in allerlei omgevingsfactoren die in de vorige verkenning nog niet aan de orde zijn geweest. De verbetering van de analyses betreft voornamelijk de verfijning en verbetering van het aanbod, de vraag en de vragers, de verhouding tussen vraag en aanbod en de woonruimteverdeling. Bovendien is er een nieuwe bevolkingsprognose (PRIMOS03) voor handen. Dit alles leidt tot een herberekening van de opgave voor wonen met zorg en welzijn. In de rapportage zullen gegevens worden gepresenteerd voor de volgende gebiedsniveaus: nationaal, provincies (hoofdtekst), ISV-regio s, G30, G4 en zorgregio s (allen in de bijlage). De verkenning bestrijkt de periode Deze verkenning is uitgevoerd in opdracht van het DG Wonen van het Ministerie van VROM en de begeleiding van het project was in handen van Coen Coopman, Rens de Graaf en Willem Relou (Ministerie van VROM), Jan Krijnen (Ministerie van VWS) en Ed Nolte (Aedes).

6 2 1.2 Doelstelling De doelstelling van dit onderzoek bestaat uit een aantal onderdelen, te weten: 1. De verfijning en verbetering van de analyse van het aanbod de vraag en de vragers de verhouding tussen vraag en aanbod woonruimteverdeling 2. Herberekening van de opgave De verfijning en verbetering van de analyse vindt plaats met behulp van het nieuwe WBO. Bovendien is het mogelijk de veranderingen sinds 1998 in beeld te brengen. Voor de herberekening van de opgave wordt gebruik gemaakt van de nieuwe bevolkingsprognose en de geformuleerde opgave ten aanzien van de extramuralisering. 1.3 Aanpak Figuur 1.1 geeft een overzicht van het onderzoeksproces. Figuur 1.1: overzicht aanpak onderzoek Aanbod en behoefte geschikte huisvesting Huidig tekort WBO Bepaling determinanten Gebruikspercentage Toekomstige behoefte Bevolkingsontwikkeling Toekomstige opgave wonen met zorg en welzijn Intramurale capaciteit Extramuralisering Extra woningbehoefte Wachtlijsten Het eerste deel van de opgave komt voort uit de huidige tekorten of overschotten op de woningmarkt. Via het nieuwe WBO kunnen deze (opnieuw) worden vastgesteld. Als het huidige en gewenste woningaanbod bekend is, kan de spanning voor de diverse relevante woningtypen worden bepaald. Dat zijn de bovenste stappen in Figuur 1.1.

7 REGIONALE VERKENNING: OPGAVE VOOR WONEN MET ZORG EN WELZIJN 3 In de eerdere rapportage is een relatie gelegd tussen de huishoudkenmerken en de vraag naar wonen met zorg en welzijn. Hierbij is onderscheid gemaakt in: twintig leeftijdsklassen (van 5 jaar) twee geslachtsklassen twee huishoudtypen (alleenstaand en samenwonend) drie opleidingsniveaus (tot en met VMBO, VWO/MBO en HBO/WO) De mix van determinanten levert een groot aantal bevolkingscategorieën op. Aan elk van deze categorieën wordt een gebruikspercentage toegekend. Dit percentage geeft weer hoe veel een bepaalde bevolkingscategorie gebruik maakt van een bepaald woningtype. In deze verkenning is uitgegaan van dezelfde determinanten. Dankzij het WBO 2002 kan opnieuw de relatie gelegd worden tussen deze achtergrondkenmerken en de vraag naar geschikte huisvesting. Door dit gebruikspercentage te vermenigvuldigen met de toekomstige bevolking kan het toekomstig gebruik van diverse soorten huisvesting worden afgeleid. Dit wordt ook wel de autonome groei genoemd. Voor de bevolkingsraming wordt gebruik gemaakt van PRIMOS De verwachte ontwikkeling van de vraag op basis van de bevolkingsontwikkeling is het tweede element van de opgave en wordt dus ook aangepast. Het derde element is de mate van extramuralisering. Dat blijft ten opzichte van de eerdere verkenning gelijk. Een extra vraag naar wonen met zorg en welzijn ontstaat als gevolg van extramuralisering. Er is sprake van een dubbel effect. In de eerste plaats ontstaat er extra vraag doordat personen die bij een constante intramurale capaciteit, dus als er geen beleid van extramuralisering zou zijn, nog naar een instelling zouden gaan, maar nu extramuraal (blijven) wonen. Dit betekent dat kan worden vastgesteld wat de groei van de intramurale capaciteit zou moeten zijn als rekening wordt gehouden met de vergrijzing van de bevolking. Bovendien ontstaat er extra vraag door de afbouw van intramurale capaciteit. Er zijn, ten opzichte van de vorige verkenning, geen veranderingen opgetreden in het beleid van VWS met betrekking tot de extramuralisering in de zorgsector. De toekomstige opgave op het gebied van geschikte huisvesting voor de onderscheiden doelgroepen bestaat dus uit het wegwerken van de huidige tekorten, de (autonome) toename die ontstaat door de groei en ontwikkeling van de bevolking en de extra groei ten gevolge van de effecten van extramuralisering. 1.4 Gebruikte bronnen WoningBehoefte Onderzoek (WBO) Het WBO wordt om de vier jaar gehouden en kent een grote steekproef onder de volwassen Nederlandse bevolking. Het onderzoek van 2002 omvat 75 duizend respondenten. Er worden onder andere vragen gesteld over de persoonlijke omstandigheden, de huishoudsamenstelling, werk en inkomen, woonmilieu en huidige/vorige/gewenste huisvesting. Vooral de vragen over de ouderenhuisvesting, vragen met betrekking tot woningaanpassingen en zorg zijn voor dit onderzoek van belang. Ten opzichte van de steekproef in 1998 bevat het WBO van 2002 meer vragen over zorg en voorzieningen bij ouderenwoningen. Personen in instellingen worden in het WBO niet ondervraagd.

8 PRIMOS PRIMOS staat voor Prognose, Informatie en MonitorSysteem voor de bevolkingsontwikkeling. Het is een prognosemodel voor de bevolking, de huishoudens en de woningvoorraad per gemeente. Tabel 1.1 geeft de uitgangspunten van PRIMOS 2003 weer. Verwacht wordt dat de bevolking zal toenemen van 16,2 miljoen in 2003 naar 17,0 miljoen in 2015; een toename van iets meer dan 0.4 % per jaar. In de tabel is duidelijk de voortschrijdende vergrijzing zichtbaar. De groei van de bevolking is geheel toe te schrijven aan de groei het aantal 55-plussers. Deze bevolkingsgroep zal naar verwachting toenemen met 26% tot Een dalend geboortecijfer en stijgend sterftecijfer zorgen verder voor een steeds kleinere natuurlijke aanwas van de bevolking. Verwacht wordt dat het migratiesaldo wel nog toeneemt, maar de bevolkingsgroei wordt steeds kleiner. Tabel 1.1: uitgangspunten PRIMOS03 voor Nederland (personen x 1000) absoluut (in dzd) index (2003=100) Bevolking jonger dan 55 jr jr en ouder jr tot 75 jr jr en ouder geboorte sterfte natuurlijke aanwas immigratie emigratie migratiesaldo Bevolkingsgroei Overige bronnen Woonmilieudatatbase (WMD) De Woonmilieudatabase is gebaseerd op postcodeniveau en bevat allerlei informatie over de samenstelling van de woningvoorraad, werkgelegenheid en voorzieningen op wijkniveau. De WMD wordt vernieuwd op het moment als er een nieuw WoningBehoefte Onderzoek ter beschikking is. Met name het voorzieningenniveau voor de zorg is voor dit onderzoek van belang. De combinatie van de voorzieningen in een wijk maakt deze al dan niet aantrekkelijk voor de doelgroep om er te wonen. Met andere woorden, er kan met behulp van de WMD een aantal aantrekkelijke wijken voor wonen met zorg en welzijn worden onderscheiden. Ministerie van VWS Reeds een aantal jaren is er vanuit het Ministerie van VWS een beleid ingezet dat gericht is op extramuralisering van met name de verzorgingshuizen. Dit houdt onder andere in dat de capaciteit van verzorgingshuizen wordt gereduceerd. De extra vraag naar geschikte huisvesting van de doelgroepen zal terug te vinden zijn in de opgave voor de toekomst. Gegevens over de capaciteit van verzorgingshuizen en over de extramuralisering in de sector verpleging & verzorging en de GGZ zijn gebaseerd op informatie van het Ministerie van VWS.

9 REGIONALE VERKENNING: OPGAVE VOOR WONEN MET ZORG EN WELZIJN Definities geschikte huisvesting wonen met zorg en welzijn Om tot een opgave voor wonen met zorg en welzijn te komen, is het van belang te definiëren welke vormen van huisvesting hierbij onderscheiden worden. De Ministeries van VROM en VWS zijn van mening dat pluriformiteit in aanbod gewenst is en niet beïnvloed moet worden door van overheidswege beperkende definities van ouderenwoning of gehandicaptenwoning. De door VROM en VWS gehanteerde indeling is, om deze reden, op hoofdlijnen en in functionele termen. Het betreft een tweedeling, waarbij zowel fysieke kenmerken van de woning, de nabijheid van zorgvoorzieningen (incl. diensten) met de mogelijkheden tot het verkrijgen van zorg op afroep, belangrijke definiërende elementen vormen. Dit zijn als het ware de globale sturingscategorieën voor beide Ministeries. Deze indeling wordt in dit onderzoek gehanteerd Definities volgens VROM en VWS Er worden twee woonconcepten met zorg en welzijn onderscheiden, te weten: 1. Verzorgd wonen: betreft nultredenwoningen, waarbij (de mogelijkheid tot het verkrijgen van) extramurale verzorging, verpleging en begeleiding én hotel- en welzijnsdiensten onlosmakelijk onderdeel uitmaken van het geboden arrangement. Zorg is op afroep mogelijk. Extra ruimte in de woning voor verzorging en de fysieke nabijheid van zorgvoorzieningen en diensten (al dan niet binnen het complex) zijn specifieke kenmerken van deze vorm van wonen. Niet zelden gaat het om geclusterde vormen van wonen. Voorbeelden van verzorgd wonen zijn woonzorgcomplexen, aanleunwoningen en ADL-clusters. 2. Gewone nultredenwoningen: betref een woning die zonder trappen van buiten af bereikbaar is en waarbij de zogenaamde primaire ruimtes (de keuken, het sanitair, de woonkamer en minimaal één slaapkamer) zich op dezelfde woonlaag bevinden. Drempels in de woning zijn laag of ontbreken Invulling definities Om vast te kunnen stellen wat het aanbod en de tekorten voor de twee onderscheiden vormen van huisvesting zijn en te komen tot een opgave voor de toekomst, zijn we afhankelijk van de voor handen zijnde informatie. In deze rapportage wordt gebruik gemaakt van het WBO2002. De intramurale sector valt buiten het kader van dit onderzoek, omdat de huishoudens in deze sector niet tot de woningmarkt behoren. Verder richt het onderzoek zich op huishoudens in zelfstandige woningen of zelfstandige wooneenheden. De vraagstelling in het WBO2002 wat betreft zelfstandige woningen en wooneenheden voor de doelgroepen in kwestie komt niet volledig overeen met de door VROM en VWS onderscheiden sturingscategorieën verzorgd wonen en gewone nultredenwoning. Onderzocht is of het mogelijk is op basis van het bestaande aanbod aan ouderenwoningen en nietouderenwoningen (WBO-gegevens) verschillende soorten voor de doelgroep geschikte woningen te onderscheiden, die op hun beurt toegedeeld kunnen worden naar de twee sturingscategorieën. Of in andere woorden, kan de in het WBO gemeten behoefte aan verschillende soorten woningen en woonvormen uitgedrukt worden in de behoefte aan de onder-

10 6 scheiden sturingscategorieën verzorgd wonen en gewone nultredenwoning? In het navolgende wordt daar verder op in gegaan. Met behulp van het WBO2002 kunnen de volgende, voor dit onderzoek relevante, soorten woningen worden onderscheiden: 1. Ouderenwoningen: a. Verzorgd wonen b. Wonen met diensten c. Overige ouderenwoningen 2. Niet-ouderenwoningen d. Ingrijpend aangepaste woningen e. Overige nultredenwoningen Ad. 1: Ouderenwoningen De eerste verdeling die in de woningen kan worden aangebracht is of het een ouderenwoning betreft of niet. In het WBO2002 wordt aan respondenten gevraagd of hun huidige woning speciaal bedoeld is voor ouderen. Ouderenwoning is zodoende een ruim begrip. Figuur 1.2 geeft een overzicht van de karakteristieken van de ouderenwoningen. Figuur 1.2: karakteristieken ouderenwoningen (in %), 2002 (WBO2002) percentages groot, mg niet < 55 jr koop extern groot, eg 4 samenwnd. intern jr niet 3 klein, mg 2 ingrijpend alleenst. 75 jr e.o. huur in- en extern 1 kleine vrz. klein, eg leeftijd hhtype eigendom woningtype gelijkvloers aangepast beperk.maat Het aandeel ouderenwoningen dat bewoond wordt door huishoudens vanaf 55 jaar bedraagt 83% en 63% van de ouderenwoningen wordt bewoond door alleenstaanden. Het overgrote deel van de ouderenwoningen betreft huurwoningen en het zijn met name kleine woningen (minder dan 4 kamers) meergezinswoningen. Ruim driekwart van de ouderenwoningen zijn in- en extern toegankelijk en minder dan 1% van deze woningen zijn niet in- en extern toegankelijk. Grofweg de helft van de ouderenwoningen zijn aangepast en in 8% van de aangepaste ouderenwoningen betreft het een ingrijpend aangepaste woning. Meer dan de helft van het aantal huishoudens in een ouderenwoningen heeft een lage beperkingenmaat (1 of 2). Zowel de doelgroep als de aard van de huisvesting is in dit verband sterk afwijkend van het gemiddelde patroon. In bijlage 1 staat een overzicht van de karakteristieken per provincie.

11 REGIONALE VERKENNING: OPGAVE VOOR WONEN MET ZORG EN WELZIJN 7 Bij de ouderenwoning kan een verzorgingshuis, dienstencentrum of steunpunt liggen waarvan huishoudens in ouderenwoningen gebruik kunnen maken. Deze dienstencentra kunnen diensten leveren zoals verpleging of verzorging. Het kan ook gaan om welzijnsdiensten als huishoudelijke hulp, maaltijdverzorging, of recreatieve bezigheden. Verder kan zo n centrum zijn voorzien van meer lichte vormen van service zoals een receptie bij de ingang, een huismeester, een gemeenschappelijke recreatieruimte, kamers of bedden waar verpleging of verzorging mogelijk is of sociale alarmering. Naar mate er meer voorzieningen zijn zullen die vaak geclusterd zijn in 1 gebouw. De aard van de voorzieningen is echter niet 1 op 1 gekoppeld aan de ruimtelijke vorm. Op basis van de karakteristieken van de ouderenwoningen en de voorkomende voorzieningen is de volgende onderverdeling gemaakt: a. Indien een huishouden in een ouderenwoning gebruik kan maken van verpleging of verzorging in een bij de woning gelegen verzorgingshuis, dienstencentrum of steunpunt, dan spreken we van verzorgd wonen. De huishoudens zijn per definitie 55 jaar of ouder. b. Indien een huishouden in een ouderenwoning gebruik kan maken van diensten uit een verzorgingshuis, dienstencentrum of steunpunt, die niet vallen onder verpleging of verzorging, dan spreken we van wonen met diensten. Hieronder vallen ook ouderenwoningen die in 1 complex zijn ondergebracht en waarvan dit complex voorzien is van één van de genoemde elementen. De huishoudens zijn per definitie 55 jaar of ouder. c. Ouderenwoningen die niet onder verzorgd wonen of wonen met diensten vallen zijn de overige ouderenwoningen. Ad. 2: Niet-ouderenwoningen De woningen die niet tot de ouderenwoningen behoren, worden op basis van fysieke elementen verder onderverdeeld. Toegankelijkheid en ingrijpende aanpassingen aan de woningen zijn hier de belangrijkste criteria. In het WBO2002 wordt gevraagd of ten behoeve van personen met een handicap of lichamelijke beperking, bepaalde speciale voorzieningen in de woning zijn aangebracht of dat de woning daarvoor bouwkundig is aangepast. Het kan hierbij gaan om kleinere voorzieningen zoals diverse beugels, aangepaste drempels, elektrische deuropeners en dergelijke, maar ook om grote aanpassingen. Hierbij moet gedacht worden aan een hellingbaan naar de voordeur, verbreding van deuren, installatie van een traplift, speciale indeling of uitbreiding van de woning, aanpassing van de keuken of badkamer en dergelijke. d. Indien een woning niet tot het type ouderenwoning behoort en grote aanpassingen, zoals die hierboven beschreven zijn, heeft ondergaan, dan spreken we van ingrijpend aangepaste woningen. Het opnemen van deze categorie stelt ons in staat niet alleen een uitspraak te doen over de ouderenhuisvesting, maar ook over huisvesting voor, met name lichamelijk, gehandicapten waaronder ook huishoudens vallen die jonger zijn dan 55 jaar. In het WBO2002 worden ook vragen gesteld over de externe en interne toegankelijkheid. De externe toegankelijkheid wordt gemeten met de vraag of de voordeur van de woning bereikbaar is zonder trappen te hoeven lopen. Interne toegankelijkheid komt aan de orde in de vraag of in de woning de woonkamer, de keuken, het toilet, de bad- of douchegelegenheid en tenminste 1 slaapkamer allemaal gelijkvloers met elkaar liggen.

12 8 e. Een overige nultredenwoning is een woning die niet tot de ouderenwoningen behoort, geen ingrijpend aangepaste woning is, maar wel extern en intern toegankelijk. Conclusie definities Het verzorgd wonen zoals gedefinieerd door de Ministeries van VROM en VWS kan door het WBO2002 goed benaderd worden. In het WBO betreft het verzorgd wonen echter per definitie een ouderenwoning, terwijl het in de definitie van VROM en VWS breder is gedefinieerd. In de definitie van de Ministeries is het verzorgd wonen ook toegankelijke voor huishoudens jonger dan 55 jaar. De extra vraag die ontstaat als gevolg van de effecten van extramuralisering bij de GGZ en de gehandicaptenzorg wordt vertaalt in een extra opgave voor het verzorgd wonen. Daarnaast kan worden opgemerkt dat in de huidige voorraad verzorgd wonen niet geheel uit nultredenwoningen bestaat. Het gros (82%) is dat echter wel. Bovendien blijkt meer dan 90% van de huishoudens in dit segment die geen nultredenwoning bewoont (zeer) tevreden te zijn met de woning en 95% van deze huishoudens zegt beslist niet binnen twee jaar te willen verhuizen. Voor de opgave naar de toekomst toe wordt er wel van uitgegaan dat woningen die vallen onder het verzorgd wonen als nultredenwoning aan de voorraad worden toegevoegd. De gewone nultredenwoning is volgens de VROM/VWS-definitie een woning die zowel intern als extern toegankelijk is. De categorieën b tot en met e van de WBO2002-indeling kunnen onder deze definitie geschaard worden. De overkoepelende term gewone nultredenwoning dekt de lading niet in zijn geheel. Wonen met diensten en overige ouderenwoningen zijn beide ouderenwoningen en dat betekent dat deze als zodanig zijn aangemerkt door de bewoner. Het blijkt dat een aantal van deze woningen, net als bij het verzorgd wonen, niet geheel in- en extern toegankelijk is. Dit laatste geldt ook voor de ingrijpend aangepaste woningen. Zoals reeds voor het verzorgd wonen werd opgemerkt geldt ook voor andere hiergenoemde woningtypen dat de aantallen genoemd in de opgave wel betrekking heeft op woningen die zowel intern als extern toegankelijk zijn. De huisvesting die in deze rapportage genoemd wordt, is geschikt voor huishoudens die behoefte hebben een ouderenwoningen of een nultredenwoning al dan niet in combinatie met zorg en diensten aan huis. Men kan hierbij denken aan ouderen, maar ook aan gehandicapten. Kortom, het draait in deze rapportage om geschikte huisvesting voor wonen met zorg en welzijn. Door een wijziging in de vraagstelling van het WBO2002 ten opzicht van WBO98 zijn de aantallen overige nultredenwoningen niet vergelijkbaar met de uitkomsten van de vorige verkenning.

13 REGIONALE VERKENNING: OPGAVE VOOR WONEN MET ZORG EN WELZIJN 9 2 Huidige situatie 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de huidige situatie. Aan de orde komen samenstelling van de bevolking naar leeftijd, geslacht, huishoudsamenstelling en opleiding, inkomen en beperkingenmaat, woonruimteverdeling en de vraag- en aanbodverhoudingen. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een beschouwing over aantrekkelijke wijken voor wonen met zorg en welzijn. 2.2 Bevolking Om een voorspelling te kunnen doen over de toekomstige vraag naar wonen met zorg en welzijn voor de diverse doelgroepen, is gebruik gemaakt van gebruikspercentages. Dat wil zeggen, per onderscheiden bevolkingscategorie wordt bepaald hoe veel deze groep gebruikt maakt van het geschikte woningaanbod. Aan de gebruikspercentages liggen kenmerken ten grondslag die in deze paragraaf aan bod komen. Leeftijdsopbouw Het voornaamste bepalende kenmerk voor de vraag naar ouderenwoningen is de leeftijd. Naar mate men ouder wordt neemt de behoefte aan specifieke vormen van wonen en zorg toe. Tabel 2.1 geeft de verdeling van personen over de bevolking weer. We zien dat er in Nederland inmiddels al ruim 1 miljoen mensen zijn van 75 jaar en ouder. Dat is 6,2% van de bevolking. Zeeland is de provincie met relatief de meeste ouderen en in Flevoland wonen de minste ouderen. Het aandeel 75-plussers is daar 3,6%. Tabel 2.1: aantal inwoners (in aantallen x 1000 en % ) per provincie naar leeftijdsklasse, 2003 (PRIMOS03) absolute aantallen (in dzd) percentages totaal <55 jr 55 jr eo 55-75jr 75 jr eo totaal <55 jr 55 jr eo 55-75jr 75 jr eo Groningen ,2 25,8 18,9 6,9 Friesland ,8 26,2 19,5 6,6 Drenthe ,4 27,6 20,7 6,9 Overijssel ,3 24,7 18,6 6,1 Gelderland ,8 25,2 19,0 6,1 Utrecht ,3 22,7 17,0 5,7 Noord-Holland ,4 24,6 18,3 6,3 Zuid-Holland ,4 24,6 18,1 6,5 Zeeland ,1 28,9 20,9 8,0 Noord-Brabant ,1 24,9 19,5 5,5 Limburg ,4 27,6 21,2 6,4 Flevoland ,4 16,6 13,0 3,6 Nederland ,1 24,9 18,7 6,2 Geslacht Het is bekend dat vrouwen gemiddeld ouder worden dan mannen. Dat betekent dat de oudste leeftijdsgroepen vooral uit vrouwen bestaan. Tabel 2.2 laat zien dat er in 2002 ongeveer 2.2 miljoen alleenstaande huishoudens zijn en 57% van deze huishoudens zijn vrouw. Uit de tabel blijkt ook dat naar mate de leeftijd stijgt, het aandeel vrouwelijke alleenstaanden steeds groter wordt tot 81% voor de hoogste leeftijdscategorie.

14 10 Tabel 2.2: geslacht alleenstaanden naar leeftijdsklasse (in aantallen x 1000 en %), 2002 (WBO2002) aantallen (x 1000) percentages percentages behoefte ouderenwoning met voorzieningen man vrouw totaal man vrouw totaal man vrouw totaal < 35 jaar 341,8 266,9 608, tot 55 jaar 346,9 246,8 593, tot 65 jaar 99,3 166,5 265, tot 75 jaar 76,0 224,0 300, jr. en ouder 76,9 336,1 413, totaal 941,0 1240,4 2181, In de tabel is ook opgenomen de behoefte aan een ouderenwoning met voorzieningen. Hieronder vallen het verzorgd wonen en het wonen met diensten. Het blijkt dat vooral alleenstaande vrouwen, en dan met name in de hogere leeftijdscategorieën, behoefte heeft aan een dergelijke woning. Het aandeel is bij vrouwen veel groter dan bij mannelijke alleenstaanden. De behoeftepercentages zijn bij samenwonenden lager en bedragen ongeveer de helft van de vergelijkbare percentages van alleenstaanden. De behoefte aan wonen met zorg en welzijn komt voort uit het ouder worden met lichamelijke beperkingen, maar ook uit sociale beperkingen. Samenwonenden hebben eerder iemand om op terug te vallen. Hetzelfde verschijnsel zien we bij de intramurale instellingen. Er zijn niet alleen relatief veel oudere alleenstaande vrouwen, maar zij wonen ook vaker in een verzorgingshuis. Huishoudsamenstelling en opleidingsniveau Voor de gebruikspercentages wordt ook het onderscheid gemaakt in het opleidingsniveau. De behoefte aan wonen met zorg en welzijn is bij lager opgeleiden relatief hoger dan bij hoger opgeleiden. Dat geldt voor mannen en vrouwen als ook voor alleenstaanden en samenwonenden. Over de hele linie blijkt dat mensen met een lagere opleiding vaker een specifieke vormen van huisvesting zoeken. Tabel 2.3: aandeel alleenstaanden en opleidingsniveau naar leeftijdsklassen (%), 2003 (PRIMOS03) alleenstaanden opl.niveau <55jr opl.niveau jr opl.niveau 75 jr eo opl.niveau totaal <55 jr 55-75jr 75 jr eo laag midden hoog laag midden hoog laag midden hoog laag midden hoog Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Flevoland Nederland Tabel 2.3 laat zien dat het aandeel laag opgeleiden in Nederland 36% bedraagt. Door de verschillende generaties heen is het opleidingsniveau enorm toegenomen. Bij de groep jonger dan 55 jaar die allemaal na de oorlog zijn geboren is het aandeel lager opgeleiden 29%. Bij de oudste generatie van boven de 75 jaar is het aandeel niet minder dan 68%. In Utrecht is dit percentage nog het laagst, terwijl er in Drenthe, Zeeland en Limburg relatief veel lager opgeleide ouderen wonen.

15 REGIONALE VERKENNING: OPGAVE VOOR WONEN MET ZORG EN WELZIJN 11 De tabel laat ook het aandeel alleenstaanden zien. Dat is berekend ten opzichte van de totale bevolking. Tot 55 jaar wonen de meeste mensen samen, maar boven de 75 is dat precies andersom. Inkomen Het inkomen is niet zodanig als determinant opgenomen, omdat er geen ramingen voor handen zijn van de inkomensverdeling per regio. Inkomen is echter vermoedelijk wel van belang voor de invulling die aan de zorgvraag wordt gegeven. Mensen met een lager inkomen vragen vaker naar een woning met zorg en welzijn. Deels wordt dit effect meegenomen in de raming ten aanzien van het opleidingsniveau. Er zijn wel gegevens over het huidige inkomen. Figuur 2.1 geeft een overzicht per provincie. Het gemiddelde besteedbare huishoudinkomen per jaar van huishoudens in de leeftijdscategorie 55 jaar en ouder in Nederland bedraagt 23.8 duizend euro. Het hoogste gemiddelde besteedbare jaarinkomen voor deze leeftijdscategorie is te vinden in de provincie Utrecht (25.5 duizend euro). Vooral in de noordelijke provincies blijft het inkomen achter bij het landelijk gemiddelde. De provincie Friesland kent een gemiddeld besteedbaar huishoudinkomen voor 55-plussers van 22.1 duizend euro per jaar. Figuur 2.1: gemiddeld besteedbaar jaarinkomen van huishoudens van 55 jaar en ouder naar provincie, 2002 (WBO2002) 26,0 gem. besteedbaar jaarinkomen (dzd euro) 25,5 25,0 24,5 24,0 23,5 23,0 22,5 22,0 Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Flevoland Beperkingenmaat In het WBO wordt ook gevraagd naar de algemene gezondheidstoestand en of men last heeft van een of meer langdurige ziekten, aandoeningen of handicaps. De combinatie van antwoorden op deze twee vragen stelt ons in staat om een beperkingenmaat op te stellen. In beperkingenmaat 1 bevinden zich huishoudens waarvan de gezondheid van als (zeer) goed wordt bestempeld en men geen last heeft van langdurige ziekten, aandoeningen of handicaps. Beperkingenmaat 4 geeft aan dat men kampt met een slechte gezondheid of een ge-

16 12 zondheid die soms goed en soms slecht is in combinatie met langdurige ziekten, aandoeningen of handicaps. Tabel 2.4: huishoudens met beperkingenmaat 4 (in dzd en %) per provincie, 2002 (WBO2002) totaal in percentages (in dzd) <55j 55 jr eo jr 75 jr eo totaal Groningen 16,4 1,2 8,0 6,2 12,7 2,9 Friesland 14,3 1,2 5,3 4,7 6,9 2,2 Drenthe 11,9 1,4 5,3 4,9 6,8 2,5 Overijssel 28,5 1,4 6,5 5,3 10,2 2,6 Gelderland 52,5 1,6 6,2 5,3 9,1 2,7 Utrecht 30,1 1,7 5,9 5,4 7,3 2,6 Noord-Holland 81,1 1,8 7,5 6,4 10,7 3,2 Zuid-Holland 103,9 1,5 7,8 6,2 12,0 3,0 Zeeland 11,4 1,2 7,8 6,8 10,2 3,0 Noord-Brabant 66,2 1,5 6,8 5,7 10,5 2,8 Limburg 45,9 2,1 9,3 8,0 13,5 4,0 Flevoland 9,4 1,4 9,5 7,9 15,3 2,7 totaal 471,6 1,6 7,2 6,0 10,6 2,9 Tabel 2.4 laat zien dat in 2002 ongeveer 472 duizend huishoudens in beperkingmaat 4 vallen. Van de huishoudens jonger dan 55 jaar betreft dit slechts 1.6%. Van de huishoudens vanaf 55 jaar bedraagt dit al 7.2%. In de hoogste leeftijdscategorie is het aandeel huishoudens met beperkingenmaat 4 gelijk aan 10.6%. Het aandeel huishoudens in deze leeftijdscategorie met beperkingenmaat vier is het grootst in Flevoland. Het gaat echter in absolute zin over weinig huishoudens. Het Sociaal Cultureel Planbureau maakt ook gebruik van een beperkingenmaat. Deze maat is afgeleid van de mogelijke fysieke beperkingen, waarnaar in het WBO ook gevraagd wordt. De hier gebruikte maat gaat vooral uit van de algemene gezondheidstoestand. Deze wordt in dit rapport gehanteerd omdat dan vergelijking met eerdere WBO s mogelijk is. Voorzover kon worden nagegaan geven beide maten hetzelfde beeld. 2.3 Aanbod, woonruimteverdeling en spanning Aanbod Op basis van het WBO2002 is in kaart gebracht wat het aanbod is aan diverse vormen van wonen met zorg en welzijn (Tabel 2.5). De totale (zelfstandige) woningvoorraad bedroeg in 1998 zo n 6.5 miljoen woningen. In 2002 is dat opgelopen tot een ruime 6.7 miljoen woningen, een stijging van 3.6%. In de tabel links staat het totale aantal woningen dat voor deze studie relevant is. Het totale aanbod aan geschikte huisvesting voor wonen met zorg en welzijn in Nederland bedraagt 1.8 miljoen en dat is 26% van de totale woningvoorraad. De meeste van deze woningen staan in Zuid-Holland (410 duizend) en Flevoland heeft de kleinste voorraad woningen met zorg en welzijn (25 duizend). Het aandeel is het grootst in Groningen (33.4%) en Drenthe (32.7%). Van de geschikte woningen vallen er 101 duizend onder het verzorgd wonen. Dat is slechts 5.7%. In Zeeland en Noord-Brabant ligt dit percentage wat hoger (resp. 6.9% en 6.7%). Het aandeel verzorgd wonen is klein in de provincies Flevoland (4.2%) en Drenthe (4.3%).

17 REGIONALE VERKENNING: OPGAVE VOOR WONEN MET ZORG EN WELZIJN 13 Tabel 2.5: aanbod van geschikte huisvesting voor wonen met zorg en welzijn (in dzd) per provincie, 2002 (WBO2002) soorten overige geschikte woningen totaal overige overige ingrijpend overige geschikte verzorgd geschikte wonen met ouderen- aangepaste nultredenwoningen wonen woningen diensten woning woning woning* Groningen 84,3 5,2 79,1 5,6 12,2 2,7 58,6 Friesland 76,0 3,7 72,3 6,5 12,9 3,2 49,8 Drenthe 63,4 2,7 60,7 5,3 8,2 2,2 44,9 Overijssel 117,5 6,7 110,8 11,4 18,9 7,0 73,5 Gelderland 204,1 9,6 194,5 14,8 34,4 12,4 132,9 Utrecht 121,4 6,9 114,5 9,9 16,6 6,2 81,9 Noord-Holland 294,6 13,7 280,8 19,4 32,4 12,7 216,4 Zuid-Holland 410,4 26,4 384,0 36,4 47,1 16,7 283,7 Zeeland 38,7 2,7 36,0 2,8 7,3 1,7 24,3 Noord-Brabant 238,4 15,9 222,5 19,8 39,5 14,5 148,8 Limburg 108,3 6,4 101,8 7,0 21,4 9,3 64,2 Flevoland 25,4 1,1 24,4 2,1 5,6 2,2 14,5 Nederland 1782,5 101,0 1681,5 140,8 256,4 90,8 1193,5 Figuur 2.2 laat zien dat tussen 1998 en 2002 de voorraad verzorgd wonen flink is toegenomen. In absolute aantallen zijn er 36 duizend woningen bijgekomen en dat is een stijging van 55%, terwijl de gemiddelde groei van de voorraad in deze periode een kleine 4% bedraagt. Het wonen met diensten kent ook een grotere groei dan gemiddeld (16%). De groei van de voorraad ouderenwoningen met voorzieningen lijkt ten koste te gaan van de voorraad overige ouderenwoningen. Hier wordt een daling geconstateerd van 4%. Figuur 2.2: aanbod van typen ouderenwoningen (in dzd), 1998 en 2002 (WBO) 300 woningen x verzorgd w onen w onen met diensten overige oudw on Transformatie De toename van de voorraad verzorgd wonen blijkt met name veroorzaakt te worden door transformatie. Van de 36 duizend woningen die erbij zijn gekomen, zijn er 12 duizend gebouwd in de periode tussen de peildata van de twee WBO s. Het grootste deel van de toevoegingen aan de voorraad verzorgd wonen is dus via aanpassing van bestaande woningen. Door bijvoorbeeld het realiseren van meer dienstencentra of steunpunten in een wijk, kunnen overige ouderenwoningen getransformeerd worden naar verzorgd wonen. Gezien de afname van het aantal overige ouderenwoningen, ondanks het feit dat in deze sector ook nieuwbouw is gepleegd in de periode , is dit een waarschijnlijk scenario. Voorzieningen komen blijkbaar later en zorgen er voor dat woningen opschuiven in de hier gehanteerde cate-

18 14 gorieën. In Tabel 2.6 is de eigendomsverhouding opgenomen van de drie typen ouderenwoningen die zijn gebouwd in de periode en het aandeel woningen dat in de sociale huursector valt. Het percentage sociale huur onder de woningen die in deze periode is bijgebouwd bedraagt voor de diverse typen ouderenwoningen meer dan 90%. Tabel 2.6: nieuwbouw van typen ouderenwoningen tussen WBO98 en WBO2002 naar eigendom (aantallen x 1000 en %), 2002 (WBO2002) aandeel sociale koop huur totaal huur tov huur verzorgd wonen wonen met diensten overige oudwoningen Eigendom De omvang en aard van de nieuwbouw geeft al aan dat de woonvormen die in deze studie centraal staan vooral zijn te vinden in de huursector. Figuur 2.3 laat zien dat het percentage huurwoningen gemiddeld in Nederland van 50% in 1998 tot 46% in 2002 is gezakt. Het aandeel huur in de ouderenwoningen is echter veel groter. Bij de ouderenwoningen met diensten en het verzorgd wonen bedraagt het aandeel huurwoningen meer dan 90%. Bij de overige ouderwoningen is het aandeel altijd nog zo n 80%. De afname tussen de twee WBO s voor de ouderenwoningen met voorzieningen is minder dan gemiddeld. Figuur 2.3: aandeel huurwoningen naar geschikte huisvesting, 1998 en 2002 (WBO) percentages verzorgd wonen wonen met diensten overige oudwon ingrijpend aangepast overige nultreden overige woningen totaal Huur- en koopprijs De gemiddelde huurprijs van woningen is volgens het WBO2002 gelijk aan 365 euro per maand, zonder aftrek van eventuele huursubsidie. Ouderenhuisvesting is daarmee duurder dan gemiddeld. Dat heeft te maken de extra voorzieningen. Woningen uit de categorie verzorgd wonen zijn 16% duurder dan gemiddeld en komen uit op 423 euro per maand en woningen met diensten zijn 10% duurder, hetgeen neer komt op 401 euro per maand. Over het algemeen zijn het kleine woningen. Als de huur per vierkante meter vloeroppervlak wordt uitgedrukt dan is het verschil tussen ouderenwoningen en andere huurwoningen nog groter.

19 REGIONALE VERKENNING: OPGAVE VOOR WONEN MET ZORG EN WELZIJN 15 De gemiddelde verkoopwaarde van koopwoningen bedraagt in Nederland volgens het WBO duizend euro. De waarde van ouderenwoningen ligt daar onder. De waarde per vierkante meter vloeroppervlak is echter wat hoger. De relatieve prijsverschillen zijn in de koopsector duidelijk kleiner dan in de huursector. De vermoedelijke oorzaak voor deze verschillen kunnen gevonden worden in de prijsvorming. De prijs van huurwoningen wordt vooral bepaald door de bouwkosten. Meer recente huurwoningen zijn duurder. De woningen voor ouderen zijn bijna allemaal gebouwd na 1970 en zijn dus duurder dan andere huurwoningen. In de koopsector is meer marktwerking. Kleinere woningen zijn daardoor goedkoper, ongeacht het bouwjaar van de woning. Figuur 2.4 en Figuur 2.5 geven weer hoe de ontwikkeling in koopprijs en huur per maand is geweest in de periode Figuur 2.4: toename gemiddelde maandhuur (gecorrigeerd voor IHS) in euro en %, (WBO) toename in euro toename in % verzorgd wonen wonen met diensten overige oudwon ingrijpend aangepast overige nultreden overige woningen totaal De gemiddelde toename van de huur per maand bedraagt bijna 50 euro ofwel 15%. Opvallend is het feit dat de ingrijpend aangepaste woningen een forse stijging van het maandelijkse huurbedrag laten zien. Voor deze woningen bedraagt de stijging 70 euro en dat komt overeen met 22%. Echter, het gemiddeld vloeroppervlak van zowel de koop- als de huurwoningen die ingrijpend zijn aangepast is het grootst van alle hier onderscheiden woningtypen. Dit maakt dat de prijs per m2 voor deze woningen in 2002 zeer gunstig is. De gemiddelde verkoopwaarde van de woningen volgens opgave van respondenten is in de periode met bijna 100 duizend euro gestegen. De procentuele toename zit vooral bij de ouderenwoningen met voorzieningen.

20 16 Figuur 2.5: toename gemiddelde verkoopprijs in euro en %, (WBO) toename in dzd euro toename in % verzorgd w onen w onen met diensten overige oudw on ingrijpend aangepast overige nultreden overige w oningen totaal Spanning Het huidige tekort wordt weergegeven op hoofdlijnen. Vervolgens wordt er ingegaan op de kwalitatieve aspecten en tenslotte komt de doorstoming van huishoudens aan bod. Huidig tekort: algemeen Door op de behoefte aan geschikte huisvesting het aanbod in mindering te brengen, kan de spanning worden weergegeven (Tabel 2.7). Met behoefte wordt bedoeld alle personen die in een geschikte woning voor wonen met zorg en welzijn wonen plus de personen die naar een dergelijke woning vragen. Er wordt uitgegaan van een ideale woonruimteverdeling, met andere woorden ieder vrager krijgt de woning die hij zoekt. Tabel 2.7: tekort aan geschikte huisvesting voor wonen met zorg en welzijn (in dzd) per provincie, 2002 (WBO2002) soorten overige geschikte woningen totaal overige overige ingrijpend overige geschikte verzorgd geschikte wonen met ouderen- aangepaste nultredenwoningen wonen woningen diensten woning woning woning Groningen -2,0 1,2-3,1 1,3 0,8 0,0-5,2 Friesland 0,2 1,0-0,8 1,7 0,3 0,0-2,8 Drenthe 4,5 1,1 3,4 2,2 2,2 0,0-1,0 Overijssel 7,4 3,0 4,4 4,9 5,1 0,0-5,7 Gelderland 7,2 5,1 2,1 7,6 6,9 0,0-12,3 Utrecht -0,3 1,9-2,1 3,5 2,1 0,0-7,8 Noord-Holland -0,2 6,7-7,0 9,8 4,8 0,0-21,5 Zuid-Holland 1,9 10,1-8,2 14,2 7,4 0,0-29,8 Zeeland 1,8 1,1 0,7 1,1 1,2 0,0-1,6 Noord-Brabant 12,8 6,5 6,3 7,6 9,2 0,0-10,6 Limburg 7,8 3,3 4,5 3,6 3,7 0,0-2,8 Flevoland 0,3 0,5-0,2 1,0-0,2 0,0-0,9 Nederland 41,4 41,5-0,1 58,5 43,5 0,0-102,1