1. Hoofdlijnen Algemeen beeld Werkgelegenheid in de horeca Ontwikkelingen in het onderwijs... 27

Transcriptie

1

2 2

3 Inhoud 1. Hoofdlijnen Algemeen beeld Werkgelegenheid in de horeca Ontwikkelingen in het onderwijs Provincies in beeld

4 4

5 Vooraf Het jaar 2008 is een jaar van uitersten geworden. Na een economische groei van 3,5% in 2007, werden in de zomer van 2008 de eerste signalen van een economische omslag zichtbaar: het consumentenvertrouwen was sterk gedaald, de kredietcrisis werd steeds groter en de groeivoorspellingen voor 2008 en 2009 lagen met respectievelijk 2,5% en 1,5% op een aanzienlijk lager niveau dan in Maar in het najaar begonnen alle seinen steeds dieper rood te kleuren. Signalen over problemen met hypotheken in Amerika veranderden al gauw in een financiële crisis en naarmate 2008 haar einde naderde bleek dat deze crisis in het financiële domein,ook de reële economie aan het lam leggen was. Dit jaar werd vervolgens gedomineerd door negatieve berichten over de economie en de werkloosheid. Inmiddels lopen de ramingen omtrent de werkloosheid op tot , dat is twee keer zo veel als in Dat deze economische aardverschuiving, maar ook het op 1 juli 2008 ingevoerde rookverbod zijn invloed heeft gehad op de horeca, staat buiten kijf. Voor 2009 wordt een omzetdaling van 6,25% verwacht en voor 2010 zijn de vooruitzichten evenmin positief. Op de horeca arbeidsmarkt zijn de effecten hiervan uiteraard ook terug te zien. Daar waar in het voorjaar van 2008 nog op een lichte groei van de werkgelegenheid in de horeca werd gerekend, is de werkgelegenheid in dat jaar uiteindelijk 2% gedaald ten opzichte van Voor 2009 en 2010 wordt een verdere afname verwacht. In hoofdstuk 1 worden de hoofdlijnen weergegeven. Naast de cijfers en geluiden uit de bedrijfstak wordt in dit hoofdstuk ook aantal uitdagingen geformuleerd. Vanaf hoofdstuk 2 vindt u de cijfers. 5

6 6

7 1. Hoofdlijnen 1.1. De cijfers Nederlandse economie: van groei naar krimp Na de voorspoedige jaren 2006 en 2007 met groeicijfers van meer dan 3% per jaar is de Nederlandse economie in de loop van 2008 gekanteld. na een aanhoudende hoogconjunctuur in het eerste halfjaar is in het vierde kwartaal economie met 0,6% gekrompen. In het eerste kwartaal van 2009 is de economie verder gekrompen, met maar liefst 4,5% vergeleken met hetzelfde kwartaal een jaar eerder. Het Centraal Planbureau verwacht voor heel 2009 een krimp van 4,75%. Komend jaar is de afname van de economische bedrijvigheid met 0,5% duidelijk geringer. Figuur: Economische groei in Nederland, ,0 4,0 2,0 0,0-2,0-4,0-6, Bruto binnenlands product (BBP) Bron: CBS (realisatie), CPB (prognose uit de CPB Nieuwsbrief van juni 2009). Effecten ook in de horeca goed merkbaar Zowel de particuliere als zakelijke horecabestedingen zijn door de recessie steeds verder onder druk komen te staan. In het vierde kwartaal van 2008 is de totale omzet in de horeca met 3% afgenomen ten opzichte van dezelfde periode een jaar eerder. Dit is vooral te wijten aan de dalende verkopen (omzetvolume) van 6,5%. De verkoopprijzen stegen in deze periode met 3,8%. In heel 2008 is de horeca omzet met 0,1% afgenomen tot 14,3 miljard euro (inclusief BTW). In 2006 en 2007 groeide de omzet nog met ongeveer 5% op jaarbasis. In het eerste kwartaal van 2009 is de situatie verder verslechterd: bijna 9% minder verkopen en 6% minder omzet in de traditionele horeca vergeleken met de eerste drie maanden van Tabel: Omzet in de Nederlandse horeca per sector, (mutaties in %) Omzet Drankensector 2,3 3,8 1,9-1,4-6¼ -1½ Fastservicesector 1,3 3,7 5,8 0,3 0 ¼ Restaurantsector 3,6 5,6 5,6-1,4-6¼ -2 Hotelsector 3,2 6,1 6,9 2,2-11¼ -1¾ Totaal horeca 2,7 4,9 5,1-0,1-6¼ -1½ Bron: EIM;. gebaseerd op de CPB ramingen zoals gepubliceerd op 16 juni

8 Door de relatief gunstige koopkrachtontwikkeling zullen de consumentenbestedingen in de horeca minder onder druk staan dan de zakelijke horecabestedingen. Zo zal de teruggang in de fastservice bestedingen minder sterk zijn dan in andere sectoren van de horeca. Wel zal de oplopende werkloosheid de consumentenbestedingen in de horeca in 2009 en met name 2010 verder onder druk zetten. De sterke krimp van de zakelijke bestedingen in de horeca zal in 2010 voor het grootste deel achter de rug zijn, maar van een herstel zal dan nog geen sprake zijn. Het wordt verwacht dat de omzet in de horeca in 2009 met 6,25% zal afnemen. In 2010 zal de omzetdaling met 1,25% meer beperkt zijn. Werkgelegenheid in de horeca: werkzame personen In totaal zijn er op 1 april 2008 ongeveer personen werkzaam in de horeca. Dit zijn niet alleen de werknemers maar iedereen die in de horeca werkt, dus ook ondernemers, meewerkende gezinsleden en uitzend- en pay-roll krachten. Hierdoor is het aantal hoger dan in vorige analyses waarin alleen over werknemers werd gerapporteerd, maar beschrijft het wel de volledige werkgelegenheid in de horeca. Op het moment van meten, 1 april 2008 werd er nog een economische groei van 2,5% verwacht en bestond de crisis alleen nog uit een aantal signalen dat er iets mis was met hypotheken in de VS. Deze groeiverwachting is duidelijk in de cijfers terug te zien. Aan het eind van het eerste kwartaal 2008 lag de totale werkgelegenheid ongeveer 3% boven het niveau van eind eerste kwartaal Hieronder is het aantal werkenden per sector op peildatum 1 april weergegeven. De cijfers laten zien dat er op dat moment nog in alle sectoren sprake was van een toename van het aantal werkenden. Vooral in de restaurantsector steeg de werkgelegenheid, met bijna 6%, bovengemiddeld. Tabel: Ontwikkeling aantal werkzame personen naar sector (peildatum 1 april) Drankensector Fastservicesector Restaurantsector Hotelsector Partycatering Totaal Bron: Lisa; bewerking ABF Research In het vorige hoofdstuk is al aangegeven dat 2008 een jaar was met twee gezichten. Naar de jaarcijfers kijkend is geconstateerde groei op 1 april dan ook omgeslagen in de afname van ruim 2%. Voor 2009 en 2010 wordt op dit moment een verdere afname van de werkgelegenheid verwacht van respectievelijk 4,5% en 3,6%. Pas vanaf 2011 zal de werkgelegenheid weer iets gaan toenemen. Figuur: Ontwikkeling aantal werkenden in de horeca, jaarcijfers (jaarmutatie in %) Bron:EIM De drankensector (incl. eetcafés) is met in 2007 nog bijna werkenden de grootste sector. In vergelijking met de totale horeca is de werkgelegenheid in deze sector duidelijk achter gebleven. Niet alleen is de groeiversnelling in 2007 aan deze sector voorbij gegaan, ook de afname van het aantal werkenden is in deze sector 8

9 1e kwartaal 2e kwartaal 3e kwartaal 4e kwartaal 1e kwartaal 2e kwartaal 3e kwartaal 4e kwartaal 1e kwartaal 2e kwartaal 3e kwartaal 4e kwartaal 1e kwartaal 2e kwartaal 3e kwartaal 4e kwartaal 1e kwartaal 2e kwartaal 3e kwartaal 4e kwartaal 1e kwartaal procentueel gezien duidelijk groter, met een negatieve piek van -6,6% in Ook naar 2011 blijft de werkgelegenheidsontwikkeling in de drankensector achterlopen bij de andere sectoren en wordt slechts een nulgroei verwacht. Ook in de fastservicesector met bijna werkenden in 2007, is de crisis terug te zien in de werkgelegenheidsontwikkeling. Toch is het effect hier veel kleiner dan in de andere sectoren. Daar waar het aantal werkenden in de totale horeca in 2009 ongeveer 4,5% lager zal liggen dan in 2008, is de verwachte afname in de fastservicesector maar 0,5%. Na een groei van de werkgelegenheid in 2007 naar bijna werkenden is in de restaurantsector de werkgelegenheid in 2008 met ongeveer 2% afgenomen. Voor 2009 en 2010 wordt een verdere afname verwacht van 4,7% respectievelijk 3,4%. Net als in de fastservicesector is voor 2011 weer een lichte groei van bijna 1,5% voorzien. In de hotelsector werkten in 2007 bijna personen. In deze sector zal het effect van de crisis vooral in 2009 en 2010 merkbaar zijn. Voor 2008 heeft deze sector de nul nog kunnen vasthouden, maar in dit jaar en volgend jaar zal ook in deze sector de werkgelegenheid een forse afname laten zien. Voor 2009 wordt een daling van 5,9% verwacht en in 2010 zal de daling op 4,8% uitkomen. In 2011 zal de werkgelegenheid in de hotelsector weer gaan groeien met bijna 2%. Dat deze werkgelegenheidsontwikkelingen ook terug te zien zijn bij de ontwikkeling van het aantal vacatures in de horeca wordt vooral zichtbaar in het eerste kwartaal van Daar waar normaliter de vacaturegraad in het eerste kwartaal van een jaar duidelijk hoger is dan in het vierde kwartaal van het daaraan voorafgaande jaar, is de vacaturegraad in het eerste kwartaal van 2009 gelijk aan die van het vierde kwartaal Seizoensinvloeden meenemend, kan geconcludeerd worden dat de vacaturegraad in 2009 duidelijk lager ligt dan in voorgaande jaren. Figuur: Vacaturegraad in de horeca en in alle bedrijfstakken (vacatures per 1000 banen) Vacaturegraad: horeca Vacaturegraad: alle bedrijfstakken Bron:CBS Werknemers Het arbeidsvolume van werknemers is in 2008 met 2,7% gedaald. In 2009 en 2010 zal het arbeidsvolume verder afnemen met respectievelijk ruim 5,5% en 4%. Deze ontwikkeling relaterend aan de naar schatting werknemers per eind september 2007, betekent een daling van het aantal werknemers naar circa in 2008 en vervolgens voor 2009 en 2010 een verdere daling naar respectievelijk rond de en werknemers. 9

10 De vraag naar werknemers wordt bepaald door enerzijds de uitbreidingsvraag en anderzijds de vervangingsvraag voor uitgestroomde medewerkers. Voor wat betreft de uitbreidingsvraag, de ontwikkeling van het totale aantal werknemers, is hierboven al aangegeven dat die voor 2009 en 2010 met en sterk negatief is. Door de economische crisis zal ook de mobiliteit en dus ook de uitstroom van werknemers afnemen. Uitgaande van een uitstroompercentage van 25% zal de totale vraag naar nieuwe werknemers onder de personen dalen. Verwacht mag echter worden dat de mobiliteit lager zal liggen dan deze 25% en de vraag naar werknemers tot of zelfs verder zal afnemen. Onderwijs: Interesse onder schoolverlaters neemt af Uit de landelijke beroepskeuzemonitor 2008 blijkt dat de horeca nog steeds populair is onder de leerlingen van de laatste twee schooljaren van het voortgezet onderwijs, 37% geeft desgevraagd aan (veel) zin te hebben om te gaan werken in de horeca. De horeca staat daarmee op de derde plaats van alle branches. De populariteit is echter wel aan het afnemen, in de jaren 90 van de vorige eeuw, lag dit percentage nog boven de vijftig. Zorgelijk is echter de afname van het aandeel schoolverlaters dat geïnteresseerd is in een blijvende vaste baan in de horeca. In 2006 gaf nog 16% van de leerlingen aan geïnteresseerd te zijn in een blijvende vaste baan in de bedrijfstak, in 2008 is dit gedaald naar 13%. Tabel: Interesse van schoolverlaters in een bijbaan, tijdelijke baan en een vaste baan in de horeca (%) Bijbaantje Tijdelijk werk Blijvende (vaste) baan Bron: Blauw, Landelijke beroepskeuzemonitor VMBO-horeca: aantal leerlingen verder afgenomen Cijfers van het Cfi laten zien dat per schooljaar 2007/2008 bijna leerlingen in de laatste twee jaren van het vmbo voor een opleiding in de consumptieve richting hebben gekozen. Sinds schooljaar 2004/2005 is dit aantal aan het afnemen. Waren het toen nog ruim leerlingen, in de vier jaren daarna is dit aantal met ruim gedaald naar iets onder de Daarnaast kiest nu tweederde van de leerlingen voor de consumptieve richting binnen het Intersectorale programma, en slechts een derde voor de consumptieve richting binnen de afdeling Economie. Dit ISP traject biedt leerlingen de mogelijkheid om later in alle sectoren van het MBO in te stromen. De keuze voor een studie (of beroep) wordt daarmee uitgesteld totdat leerlingen naar het MBO doorstromen. MBO: ook hier daling van het aantal leerlingen Na vijf jaar van stijging, laat het aantal leerlingen in het mbo voor het eerst een lichte daling zien van in het vorige schooljaar naar in schooljaar 2008/2009. Dit is een daling van iets minder dan 1%. Wel neemt de populariteit van de beroepsbegeleidende leerweg weer iets verder toe, In de periode tot 2004/2005 was een trend zichtbaar waarbij steeds meer mbo leerlingen voor de beroepsopleidende leerweg (BOL) kozen en steeds minder voor het leren in de praktijk: de beroepbegeleidende leerweg (BBL). In de periode van 2005/2005 tot 2006/2007 is de verdeling BOL/BBL constant gebleven. Vanaf schooljaar 2007/2008 is de belangstelling voor het leren in de praktijk weer aan het toenemen. In het huidige schooljaar kiest 37% van de leerlingen voor de BBL. 10

11 HBO onderwijs Per augustus 2008 zijn er in het horecaonderwijs op hbo-niveau studenten ingeschreven. Het aantal ingeschreven leerlingen mag in 2008 dan wel fractioneel lager liggen dan het jaar daarvoor, over langere termijn bezien is het aantal studenten duidelijk gestegen. Het aantal studenten is in 2008 ongeveer 20% hoger dan in Geluiden uit de bedrijven Hiervoor is vooral ingegaan op de cijfermatige kant van de horeca en de roerige economische tijden waarin de bedrijfstak zich bevindt. Dit zijn cijfers op landelijk of sectoraal niveau. Belangrijk is echter ook om eens na te gaan hoe ondernemers en werknemers deze ontwikkelingen in de dagelijkse praktijk ervaren. Omzetontwikkeling De prognose laat zien dat de omzet in de totale horeca in 2009 meer dan 6% lager zal liggen dan in Deze prognose is in lijn met uitkomsten in de Horeca Barometer over het 1 e en 2 e kwartaal Over de hele bedrijfstak bekeken, ligt de omzet in de eerste helft van 2009 zo n 6% lager dan in de eerste helft van Op sectorniveau en kijkend naar het 2 e kwartaal 2009 valt een groot verschil in ontwikkeling op. De omzetdaling in het tweede kwartaal van 2009 varieert van 7,5% en 7% voor respectievelijk de drankensector en de hotelsector tot 1,3% voor de fastservicesector. Ook regionaal gezien zijn de verschillen groot. In het noorden en in de drie grote steden is de omzetdaling het grootst (resp. 7,5 en 5,9%), terwijl in de rest van het land de omzetdaling met ruim 4% minder groot is. Hoe dieper er wordt ingezoomd op de cijfers des te groter de verschillen; zo daalde de omzet in de hotelsector in het westen (Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht) met zo n 12% ten opzichte van het tweede kwartaal Als gekeken wordt naar de verschillen tussen de individuele bedrijven, dan valt op dat lang niet alle bedrijven een omzetdaling laten zien. In ruim de helft van de bedrijven en is de omzet gelijk gebleven of zelfs gestegen. In cijfers betekent dit dat de 5,3% lagere omzet in het tweede kwartaal voor de hele bedrijfstak, in de bedrijven varieert tussen gemiddeld -19% voor de bedrijven waar de omzet is gedaald en gemiddeld +11% voor de bedrijven waar de omzet is gestegen. Het verschil tussen de bedrijven onderling is erg groot. Figuur: Omzet in het 2 e kwartaal 2009 ten opzicht van het 2 e kwartaal 2008 (%) Drankensector Fastservicesector Restaurantsector Hotelsector Totaal % 20% 40% 60% 80% 100% afgenomen gelijkgebleven toegenomen Bron: Synovate; Horeca Barometer 1e kwartaal 2009 Arbeidsmarkt De cijfers laten een afname van de vacaturegraad zien, het aantal werknemers in de horeca is gedaald en ook de vraag naar horecawerknemers ligt op een lager niveau dan voorgaande jaren. De vraag is in hoeverre deze ontwikkelingen ook binnen bedrijven merkbaar zijn en bijvoorbeeld leiden tot het gemakkelijker vervuld krijgen van vacatures. In de Horeca Barometer wordt ieder kwartaal de stemming gepeild in de Nederlandse horecabe- 11

12 drijven. Hierbij wordt ook een stelling voorgelegd over de moeite die men moet doen om goed personeel te krijgen. Op de stelling het is moeilijk om aan goed personeel te komen geeft ongeveer 60% van de in het tweede kwartaal 2009 ondervraagde werkgevers aan dat de stelling zeer of enigszins van toepassing is. Daarnaast is het ten opzichte van de voorgaande tweede kwartalen niet moeilijker of gemakkelijker geworden om aan goed personeel te komen. Ondernemers in de fastservice- en de restaurantsector hebben duidelijk meer moeite om goed personeel te vinden. Hier geeft meer dan 70% van de ondervraagden aan dat de stelling zeer of enigszins van toepassing is. In de drankensector ligt dit percentage net onder de 50%. Figuur: Antwoord op de stelling het is moeilijk om aan goed personeel te komen naar sector 1 e kwartaal 2009 Drankensector Fastservicesector Restaurantsector Hotelsector totaal 20,8 31,1 21,7 31, , ,6 38,8 29,1 20,7 17,2 16,6 34,1 15,8 12,5 13,4 12,8 22,3 22,5 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% zeer van toepassing niet van zo van toepassing enigszins van toepassing helemaal niet van toepassing Bron: Synovate; Horeca Barometer 1e kwartaal 2009 Niet alleen de uitkomsten van de Horeca Barometer laten zien dat het nog vaak moeilijk is om de goede mensen op de goede plek te krijgen, ook in de interviews met werknemers en ondernemers die in de eerste helft voorjaar van 2009 hebben plaats gevonden, wijzen in die richting. Nog steeds is volgens veel geïnterviewde ondernemers goed geschoold personeel schaars. Maar ook hier geldt dat de personeelsproblemen van bedrijf tot bedrijf verschillen. Van alle bedrijven heeft immers ongeveer 40% geen of nauwelijks problemen om goed personeel te vinden. Diversiteit Zowel bij de op het gebied van de omzetontwikkeling, maar ook bij de ervaren problemen om goed personeel te vinden zijn grote verschillen tussen de bedrijven te zien. Ook in de Literatuurstudie naar sociale innovatie in de horeca is deze diversiteit terug te zien. In deze studie is op opdracht van de Werkgroep Sociale Innovatie een overzicht gemaakt van onderzoeken, instrumenten en initiatieven op het gebied van het werken in de horeca. Zowel daar waar het de arbeidsvoorwaarden betreft (cao) als de arbeidverhoudingen (personeelsbeleid) komt uit de aangehaalde onderzoeken een duidelijke diversiteit en behoefte aan maatwerk naar voren. Op het gebied van de arbeidsvoorwaarden geven zowel werkgevers als werknemers aan dat er een behoefte is om bepaalde zaken decentraal te kunnen regelen. Zaken als loonontwikkeling, pensioen en arbeidsongeschiktheid zouden daarbij centraal geregeld moeten worden. Andere elementen zoals uren, dienst- en werkrooster en arbeids- en rusttijden kunnen decentraal worden ingevuld. Op het gebied van de arbeidsverhoudingen is deze behoefte aan maatwerk terug te zien bij in het levensfasebewuste personeelsbeleid. Arbeidsverhoudingen afgestemd op de behoefte van werknemers en werkgevers, waarbij het element levensfase als uitgangspunt wordt genomen. Gemeenschappelijke doelen Los van de diversiteit en de behoefte aan maatwerk, zijn ondernemers en werknemers het in grote mate eens over de onderwerpen die binnen de bedrijfstak aangepakt moeten worden. Door middel van een groot aantal interviews met horeca ondernemers zijn de belangrijkste knelpunten in kaart gebracht waar de ondernemers in 12

13 hun dagelijkse praktijk tegen aanlopen. De SOHRC (Stichting Onderzoek Horeca Recreatie Catering) heeft daarnaast in het kader van het project Sociale Innovatie gesproken met werknemers om, in termen van wensen en behoeften, ook inzicht te krijgen welke onderwerpen volgens hen aandacht behoeven. Bij een vergelijking van de punten die door ondernemers en werknemers worden aangedragen, is een aantal belangrijke parallellen te zien: - Kennis/vaardigheden niveau en de ontwikkeling daarvan; - Vakmanschap en het imago en aantrekkingskracht van het werken in de horeca; - Lokale regelgeving. Tabel: Wensen en behoeften van werknemers Wensen en behoeften Deelnemende werknemers hebben behoefte aan kennis in algemene zin en aan productkennis. Veiligheid is een punt van zorg; werkgevers moeten veiligheid garanderen en er is behoefte aan cursussen en trainingen op dit gebied. De communicatie, met name tussen werknemers en werkgever, zou beter kunnen en dan met name als het gaat om het luisteren naar ideeën en het mogen doorvoeren van vernieuwingen in het bedrijf. Deelnemende werknemers zijn van mening dat er ten onrechte wordt bezuinigd op personeel. Er zou juist meer geïnvesteerd moeten worden in personeel. Er zou meer gewerkt kunnen worden in multifunctionele teams. Het imago van de horeca is niet goed: werken in de horeca is meer dan alleen het kunnen tappen van een biertje. Regelgeving vanuit de (lokale)overheid moet minder en vooral eenduidiger. Bron: SOHRC Luisterend naar de geluiden uit de bedrijfstak dan valt in de eerste plaats de grote diversiteit op in de horeca, zowel tussen bedrijven als de mensen die er in werken. Daarnaast is er een eensgezindheid niet alleen daar waar het de belangrijke thema s betreft die opgepakt zouden moeten worden, maar ook dat bij de aanpak van die thema s goed moet worden gekeken naar de balans tussen confectie en maatwerk Uitdagingen voor de toekomst Arbeidsmarktbeleid begint met de vraag waar willen we naar toe? Dat was de uitdaging die neergelegd is in de arbeidsmarktanalyse Dat deze uitdaging breed gevoeld werd in de bedrijfstak, blijkt wel uit hetgeen er op het gebied van het arbeidsmarktbeleid allemaal gebeurd is de afgelopen tijd. Eind 2008 is er een arbeidsmarktdag gehouden, waarop branchebreed is gediscussieerd over de richting van het beleid. De samenwerking tussen de organisaties die zich met arbeidsmarkt bezighouden is beter geworden. Tenslotte is de financiering van het arbeidsmarktbeleid gewijzigd en hebben sociale partner besloten tot het samenbrengen van sturing en regie op dit terrein. Naast structuur en inbedding van het arbeidsmarktbeleid, vormt arbeidsmarktinformatie een tweede belangrijke pijler voor effectief arbeidsmarktbeleid. In dit kader zijn dit jaar dan ook stappen gezet voor de inrichting van een informatiesysteem op het gebied van arbeid en scholing. Mogelijke uitdagingen Arbeidsmarktbeleid op niveau Kijkend naar het arbeidsmarktbeleid en de factor arbeid in de horeca zijn duidelijk van elkaar verschillende niveaus te onderscheiden. Op landelijk niveau is er een duidelijke voorwaardenscheppende rol. Aspecten die hier spelen zijn naast het arbeidsvoorwaardenoverleg tussen sociale partners ook trajecten zoals het opstellen en actualiseren van competentieprofielen en arbocatalogi en het monitoren van het overheidsbeleid op gebied van arbeid en arbeidsomstandigheden. De horeca arbeidsmarkt zelf heeft vooral een regionaal karakter. Het merendeel van de werknemers wordt regionaal of lokaal geworven. De gemiddelde reistijd van huis naar werk voor een horecawerknemer is ongeveer 13

14 een kwartier. Kwalitatieve en kwantitatieve knelpunten kunnen van regio tot regio verschillen. Daar waar bijvoorbeeld Zuid-Limburg en delen van Zeeland geconfronteerd worden met een krimpende beroepsbevolking en daarmee een dalend aanbod van werknemers, is op de Waddeneilanden de huisvesting van de werknemers een groot knelpunt. In de bedrijven gaat het om de invullingen van het personeelsbeleid. Met uitzondering van de meer grootschalige bedrijven, waar middelen en menskracht beschikbaar zijn voor de invulling van de personele functie, is in veel bedrijven het personele aspect taak van de individuele werkgevers en werknemers. De focus ligt hier dan ook veel meer op ad-hoc zaken: wat moet ik, waar vind ik.. hoe kan ik. Op het niveau van bedrijven zal de aandacht dan ook vooral gericht zijn op het beschikbaar hebben van laagdrempelige informatie en concrete en direct toepasbare instrumenten. Nu landelijk gezien de structuur en organisatie van het arbeidsmarkt- en scholingsbeleid is bepaald, is het de uitdaging om ook de regionale infrastructuur verder te ontwikkelen, zodat regionaal spelende knelpunten ook op dat niveau kunnen worden aangepakt. Een optie is om deze structuur zelf te gaan opzetten. Alternatief is om aansluiting te zoeken bij bestaande structuren en initiatieven. Te denken valt daarbij aan structuren als de Horecavakpunten of de Servicepunten (Hoofdbedrijfschap Detailhandel en het UWV werkbedrijf) of initiatieven als de Scholingsboulevard in Enschede. Kennis en ontwikkeling de horeca is meer dan het tappen van een biertje aldus een van de geïnterviewde werknemers. Met andere woorden, de horeca is een vak waarvoor vakkennis nodig is. Op dit aspect kennis, vaardigheden en competenties zijn twee lijnen te onderkennen. Enerzijds de aansluitingsproblematiek tussen school en bedrijf en anderzijds een meer algemene behoefte aan kennis binnen de bedrijfstak, een punt van aandacht van zowel werkgevers en werknemers binnen de bedrijfstak. Voor wat betreft de aansluitproblematiek geldt dat de kaders voor het mbo-onderwijs - in de vorm van competentieprofielen en de op basis daarvan opgestelde kwalificatiestructuur - landelijk worden bepaald. De concrete invulling van het opleidingstraject vindt op de scholen plaats en heeft daarmee een duidelijk regionale dimensie. Dit betekent dat op landelijk niveau de uitdaging ligt in het actueel houden van de beroepscompetentieprofielen met het oog op een adequate kwalificatiestructuur. Op regionaal niveau ligt er de uitdaging voor instelling en bedrijfstak om bij de invulling van de landelijke kaders de aansluiting onderwijs praktijk tot stand te brengen. Voorbeelden zoals de ontwikkeling van de opleiding tot kok partycatering bij ROC de Leygraaf of het initiatief voor het pilotproject Scholingsboulevard in Enschede laten zien dat op dit regionale niveau resultaten te behalen zijn. Een tweede aspect is een meer algemene behoefte aan product- en vakkennis binnen de bedrijfstak. Zowel werkgevers als werknemers hebben aangegeven dat op dit punt nog veel te winnen valt. Belangrijk is dat opleiden en trainen als investering wordt gezien. Zowel voor bedrijven in de zin van verbetering van dienstenniveau, maar ook naar de werknemers toe in zin van een investering in hun waarde voor de bedrijfstak. Het ontwikkelen van cursussen en trainingen en het afgeven van diploma s of certificaten is niet altijd nodig. De associatie met het opnieuw naar school gaan en de kosten en tijd die met cursussen gepaard gaan, werken vaak belemmerend. 14

15 Uitdaging is ook om anders te kijken naar de manieren waarop kennisontwikkeling en -overdracht binnen bedrijven plaatsvindt. Laagdrempeligheid is daarbij een sleutelwoord, waarbij bijvoorbeeld de grenzen tussen het trainen en voorlichten worden opgezocht. Bijvoorbeeld door in tijd en thema beperkte modules aan bedrijven aan te bieden over thema s als agressie, samenwerken, horeca etiquette. Voordeel van deze op bedrijven gerichte methode is dat alle werknemers binnen het bedrijf over dezelfde kennis beschikken waarmee corrigerend optreden in de richting van collega s die het niet goed doen, bijna als vanzelf ontstaat. Daar waar het productgerichte kennis betreft zullen leveranciers en producenten vaak bereid zijn om in deze informatie te voorzien. Naast deze twee lijnen speelt ook de afnemende interesse voor de horeca bij schoolverlaters en dalende aantal leerlingen dat in vmbo en mbo voor de horeca kiest. Deze afname kan op termijn leiden aan een gebrek aan vakopgeleide werknemers in de bedrijfstak. Of deze ontwikkeling demografische bepaald is, of voortvloeit voort uit een afnemende instroom of juist toegenomen vroegtijdige uitstroom van de leerlingen, is op voorhand niet te zeggen. Het is de uitdaging om inzicht te krijgen in de factoren die hier een rol spelen. Inzicht in deze factoren is noodzakelijk om deze ontwikkeling succesvol om te kunnen buigen. Sociale innovatie Kern van het begrip sociale innovatie is dat onder de noemer van het slimmer werken gezocht wordt naar mogelijkheden om het werken in de horeca zowel kwalitatief als productief op een hoger plan te brengen. Kwalitatief om het werken in de horeca voor de werknemers aantrekkelijker te maken en daarmee als bedrijfstak een sterkere positie op de arbeidsmarkt te verwerven. Productief omdat de investeringen in de kwaliteit ook weer terugverdiend moeten worden. Het begrip sociale innovatie is erg breed en richt zich op alle aspecten die met werk en arbeid te maken hebben. Dit betekent dat sociale innovatie eigenlijk een vertrekpunt moet worden voor al het arbeidsmarktbeleid: vernieuwend en gericht op kwaliteit en productiviteit. Uitdaging op dit punt is om binnen bedrijven een beweging op gang te brengen waarbij het werk in de horeca meer vanuit kwaliteit en productiviteit wordt benaderd in plaats van kosten en flexibiliteit. 15

16 16

17 Volumegroei t.o.v. jaar eerder (%) Index 2. Algemeen beeld 2.1. Nederlandse economie Na de voorspoedige jaren 2006 en 2007 met groeicijfers van meer dan 3% per jaar is de Nederlandse economie in de loop van 2008 gekanteld. Het jaar 2008 is een jaar met twee gezichten, namelijk een aanhoudende hoogconjunctuur in het eerste halfjaar en vervolgens vertraging en krimp in het tweede halfjaar. In het vierde kwartaal van 2008 is de Nederlandse economie met 0,6% gekrompen ten opzichte van een jaar eerder. Dit is de eerste krimp in meer dan vijf jaar. Hoewel de economische groei voor heel 2008 nog altijd uitkomt op 2,1%, verkeert Nederland sinds het najaar van dat jaar officieel in een recessie. In het eerste kwartaal van 2009 is de economie verder gekrompen, met maar liefst 4,5% vergeleken met hetzelfde kwartaal een jaar eerder. Het Centraal Planbureau verwacht voor heel 2009 een krimp van 4,75%. Komend jaar is de afname van de economische bedrijvigheid met 0,5% geringer. Uiteraard zijn deze en andere prognoses met veel onzekerheden omgeven. Figuur: Economische groei in Nederland, ,0 4,0 2,0 0,0-2,0-4,0-6, Bruto binnenlands product (BBP) Bron: CBS (realisatie), CPB (prognose uit de CPB Nieuwsbrief van juni 2009) Consumentenvertrouwen en consumptie In juni 2007 bereikte het vertrouwen onder de Nederlandse bevolking zijn hoogtepunt. Daarna is het vertrouwen onder invloed van dalende beurskoersen sterk afgenomen. Als gevolg hiervan zijn in de loop van 2008 de bestedingen van Nederlandse huishoudens meer en meer onder druk komen te staan. Figuur: Consumentenvertrouwen en consumptie huishoudens, 2006/I- 2009/I I II III IV 2007 I II III IV 2008 I II III IV 2009 I Consumptie huishoudens (linker-as) Consumentenvertrouwen (rechter-as) Bron: CBS. 17

18 Volumegroei t.o.v. jaar eerder (%) Index In het eerste kwartaal van 2009 gaven huishoudens aanzienlijk minder uit dan in dezelfde periode een jaar eerder. De vraaguitval in deze eerste drie maanden bedraagt 2,4%. Er wordt minder uitgegeven aan conjunctuurgevoelige goederen en diensten zoals duurzame consumptiegoederen en horecadiensten. Het Centraal Planbureau verwacht voor dit en komend jaar een krimp in de particuliere consumptie van respectievelijk 2,75% en 1%. Huishoudens houden dus voorlopig de hand op de knip Effecten voor de Nederlandse horeca De sterke economische tegenwind in Nederland laat ook de horeca niet onberoerd en de omzetten in deze sector staan sterk onder druk. Waar het consumentenvertrouwen doorgaans vooruitloopt op de bestedingen van huishoudens geldt dit op dit moment niet voor de horecabestedingen in het bijzonder. Hier houden beide ontwikkelingen gelijke tred: de omzetten in de traditionele horeca (dranken-, fastservice-, restaurant- en hotelsector) laten al sinds medio 2007 een dalende trend zien. Figuur: Consumentenvertrouwen en omzet horeca, 2006/I- 2009/I I II III IV 2007 I II III IV 2008 I II III IV 2009 I Omzet horeca (linker-as) Consumentenvertrouwen (rechter-as) -40 Bron: CBS. Door het afgenomen vertrouwen bij consumenten en producenten en de economische crisis zijn zowel de particuliere als zakelijke horecabestedingen steeds verder onder druk komen te staan. In het vierde kwartaal van 2008 is de totale omzet in de traditionele horeca met 3% afgenomen ten opzichte van dezelfde periode een jaar eerder. Dit is vooral te wijten aan de dalende verkopen (omzetvolume) van 6,5%. De verkoopprijzen stegen in deze periode met 3,8%. In heel 2008 is de horeca omzet met 0,1% afgenomen tot 14,3 miljard euro (inclusief BTW). In 2006 en 2007 groeide de omzet nog met ongeveer 5% op jaarbasis. In het eerste kwartaal van 2009 is de situatie verder verslechterd: bijna 9% minder verkopen en 6% minder omzet in de traditionele horeca vergeleken met de eerste drie maanden van Tabel: Omzet in de Nederlandse horeca per sector, Omzet mutaties per jaar in % Drankensector 2,3 3,8 1,9-1,4-6¼ -1½ Fastservicesector 1,3 3,7 5,8 0,3 0 ¼ Restaurantsector 3,6 5,6 5,6-1,4-6¼ -2 Hotelsector 3,2 6,1 6,9 2,2-11¼ -1¾ Totaal traditionele horeca 2,7 4,9 5,1-0,1-6¼ -1½ Bron: EIM.: gebaseerd op de CPB ramingen zoals gepubliceerd op 16 juni 2009 Alle sectoren in de Nederlandse horeca zijn conjunctuurgevoelig. Als reactie op de krimp van de Nederlandse economie zijn bedrijven gaan besparen op hun zakelijke uitgaven. Binnen de horecasector zal dit vooral voelbaar zijn in de hotel- en restaurantsector. De drankensector zal naar verwachting meer last hebben van het rookverbod. Deze verwachtingen worden ondersteund door onderzoek van het onderzoeksbureau Synovate in opdracht van het Bedrijfschap (zie Barometer 1 e kwartaal 2009 op Uit dit onderzoek blijkt dat bijna de helft van alle horecaondernemers in het eerste kwartaal van 2009 vergeleken met dezelfde periode een jaar eerder, een omzetdaling melden. Van hen geeft 41% aan dat deze daling te wijten is aan onder andere het rookverbod en 69% aan de verslechterde economische omstandigheden. Voor de drankensector luiden deze percentages respectievelijk 67% en 60%, maar voor de restaurantsector 21% en 82%. 18

19 De vooruitzichten voor de horeca op middellange termijn zijn opgesteld door het EIM in opdracht van het Bedrijfschap. Volgens dit instituut zullen de delen van de horecasector die primair gericht zijn op de consument een minder sterke teruggang van de omzet laten zien. Door de relatief gunstige koopkrachtontwikkeling zullen de consumentenbestedingen in de horeca minder onder druk staan dan de zakelijke horecabestedingen. Zo zal de teruggang in de fastservice bestedingen minder sterk zijn dan in andere sectoren van de horeca. Wel zal de oplopende werkloosheid de consumentenbestedingen in de horeca in 2009 en met name 2010 verder onder druk zetten. De sterke krimp van de zakelijke bestedingen in de horeca zal in 2010 voor het grootste deel achter de rug zijn, maar van een herstel zal dan nog geen sprake zijn. Het wordt verwacht dat de omzet in de traditionele horeca in 2009 met 6,25% zal afnemen. In 2010 zal de omzetdaling met 1,5% meer beperkt zijn Kerncijfers Nederlandse economie Tabel: Kerngegevens Nederlandse economie, Internationale conjunctuur Relevante wereldhandel (mutaties per jaar in %) 5,5 9,3 6,9 1,0-15¼ 1¾ Olieprijs (Brent, niveau in dollars per vat) 54,4 65,2 72,5 96, Eurokoers (dollar per euro) 1,24 1,26 1,37 1,47 1,36 1,39 Volume bestedingen en buitenlandse handel mutaties per jaar in % Bruto binnenlands product (BBP, economische groei) 2,0 3,4 3,5 2,1-4¾ -½ Consumptie huishoudens 1,0 0,0 2,1 1,6-2¾ -1 Overheidsbestedingen 1,1 8,3 3,3 1,5 2¼ 1 Bruto investeringen bedrijvensector (excl. woningen) 2,2 10,4 4,8 10,4-14¾ -13 Uitvoer van goederen (exclusief energie) 6,7 9,5 7,3 1,2-16¼ ½ w.v. binnenslands geproduceerd 1,2 5,1 5,0-2,0-17¼ 1½ wederuitvoer 12,9 14,2 9,5 4,5-15¼ -½ Invoer van goederen 5,9 9,9 6,8 3, ½ Prijzen, lonen en koopkracht mutaties per jaar in % Consumentenprijsindex (CPI) 1,7 1,1 1,6 2,5 1 1¼ Contractloon marktsector 0,7 2,0 1,8 3,5 3 1½ Koopkracht, mediaan alle huishoudens -1,6 2,4 1,8 0,1 1¾ -½ Arbeidsmarkt mutaties per jaar in dzd personen Arbeidsaanbod w.v. demografie participatie conjunctureel mutaties per jaar in % Arbeidsvolume werkzame personen (arbeidsjaren) 0,0 1,9 2,3 1,5-1½ -4 w.v. marktsector 0,0 2,1 2,6 1,6-2¼ -6 zorgsector 1,6 3,0 2,4 2,3 2½ 1½ overheid -1,9-0,8 0,5 0,5 ¼ ½ Arbeidsvolume zelfstandigen 1,9 4,0 1,7 1,3-1¾ -1¾ Beroepsbevolking 0,0 1,2 1,6 1,5 ¾ - ¼ Werkzame beroepsbevolking 0,0 2,2 2,6 2,1-1 -4¼ Werkloze beroepsbevolking (niveau in %) 6,5 5,5 4,5 3,9 5½ 9½ Werkloze beroepsbevolking (in dzd personen) Bron: CPB (Centraal Economisch Plan 2009 en CPB Nieuwsbrief juni 2009). 19

20 20

21 3. Werkgelegenheid in de horeca 3.1. Inleiding: aantal werkenden in plaats van werknemers In 2009 is het Bedrijfschap gestart met het ontwikkelen van het arbeidsmarktinformatiesysteem Een uitgebreide kennisbank met een breed scala aan gegevens op het gebied van arbeidsmarkt en scholing. Een van de doelstellingen van dit systeem is het beschikbaar stellen van arbeidsmarktinformatie op sectoraal en regionaal niveau. Om dit te bereiken moest er aansluiting worden gezocht bij andere bronnen, in dit geval LISA. Consequentie van deze keuze is dat er dit jaar geen gegevens over werknemers beschikbaar zijn, maar in plaats daarvan gegevens over werkzame personen. Dit betekent dat de cijfers alle werkenden in de horeca beschrijven, dat wil zeggen werknemers, meerwerkende eigenaren en gezinsleden en uitzendkrachten en payrollmedewerkers gezamenlijk. Een tweede consequentie is dat er ook afgestapt moest worden van de peildatum die tot op heden werd gebruikt. Tot vorig jaar zijn de arbeidsmarktcijfers gebaseerd op de stand van zaken per eind september, vanaf 2009 is de peildatum 1 april van ieder jaar Werkgelegenheid in de horeca In totaal zijn er op 1 april ongeveer personen werkzaam in de horeca. De cijfers laten ten opzichte van 2007 nog een groei van zien van ongeveer 3%. Op het moment van meten, 1 april 2008 bestond de crisis alleen nog uit een aantal signalen dat er iets mis was met hypotheken in de VS. Figuur: Werkgelegenheid in de horeca Bron: Lisa; bewerking ABF Research Hieronder is het aantal werkenden per sector op peildatum 1 april weergegeven. Tabel: Ontwikkeling aantal werkzame personen naar sector (peildatum 1 april) Drankensector Fastservicesector Restaurantsector Hotelsector Partycatering Totaal Bron: Lisa; bewerking ABF Research 21

22 De cijfers laten zien dat er op dat moment nog in alle sectoren sprake was van een toename van het aantal werkenden. Vooral in de restaurantsector steeg de werkgelegenheid, met bijna 6%, bovengemiddeld Een jaar met twee gezichten In het vorige hoofdstuk is al aangegeven dat 2008 een jaar was met twee gezichten. In de eerste helft was het vooruitzicht nog relatief zonnig. De meting van de werkgelegenheid in de horeca, maar ook de prognoses over de ontwikkeling van de Nederlandse economie spraken nog van een groei In de zomer van 2008 begonnen de eerste wolken aan de horizon te verschijnen en in september bleek al gauw dat het probleem met de Amerikaanse hypotheken zich via een kredietcrisis naar een brede economische crisis aan het ontwikkelen was. Dat deze ontwikkeling ook van invloed is geweest op de werkgelegenheid in de horeca, blijkt uit onderstaande grafiek. De geconstateerde groei op 1 april is, naar de jaarcijfers kijkend, dan ook omgeslagen in een afname van ruim 2%. Voor 2009 en 2010 wordt op dit moment een verdere afname van de werkgelegenheid verwacht van respectievelijk 4,5% en 3,6%. Pas vanaf 2011 zal de werkgelegenheid weer iets gaan toenemen. Figuur: Ontwikkeling aantal werkenden in de horeca, jaarcijfers (jaarmutatie) Bron: EIM Drankensector De drankensector (incl. eetcafés) is met in 2007 nog bijna werkenden de grootste sector. In vergelijking met de totale horeca, blijft de drankensector duidelijk achter. Niet alleen is de groeiversnelling in 2007 aan deze sector voorbij gegaan, ook de afname van het aantal werkenden is in deze sector procentueel gezien duidelijk groter, met een negatieve piek van -6,6% in Ook naar 2011 blijft de werkgelegenheidsontwikkeling in de drankensector achterlopen bij de andere sectoren en wordt slechts een nulgroei verwacht. Figuur: Ontwikkeling aantal werkenden in de drankensector, jaarcijfers (jaarmutatie) Bron: EIM Fastservicesector Ook in de fastservicesector met bijna werkenden in 2007, is de crisis terug te zien in de werkgelegenheidsontwikkeling. Toch is het effect hier veel kleiner dan in de andere sectoren. Daar waar het aantal werkenden in de totale horeca in 2009 ongeveer 4,5% lager zal liggen dan in 2008, is de verwachte afname in de fastservicesector maar 0,5%. 22

23 Figuur: Ontwikkeling aantal werkenden in de fastservicesector, jaarcijfers (jaarmutatie) Bron: EIM Restaurantsector Na een groei van de werkgelegenheid in 2007 naar bijna werkenden is in de restaurantsector de werkgelegenheid in 2008 met ongeveer 2% afgenomen. Voor 2009 en 2010 wordt een afname verwacht van 4.7% respectievelijk 3.4%. Net als in de fastservicesector is voor 2011 weer een lichte groei van bijna 1,5% voorzien. Figuur: Ontwikkeling aantal werkenden in de restaurantsector, jaarcijfers (jaarmutatie) Bron: EIM Hotelsector In de hotelsector werkten in 2007 bijna personen. In de hotelsector zal het effect van de crisis vooral in 2009 en 2010 merkbaar zijn. Voor 2008 heeft deze sector de nul nog kunnen vasthouden, maar in dit jaar en volgend jaar zal ook in deze sector de werkgelegenheid een forse afname laten zien. Voor 2009 wordt een daling van 5.9% verwacht, in 2010 zal de daling op 4.8% uitkomen. In 2011 zal de werkgelegenheid in de hotelsector weer gaan groei met bijna 2%. Figuur: Ontwikkeling aantal werkenden in de hotelsector, jaarcijfers (jaarmutatie) Bron: EIM 3.4. Vacatures in de horeca Zoals onderstaande grafiek toont, is de vacaturegraad in de horeca hoger dan in alle bedrijfstakken. Daarnaast is uit de kwartaalontwikkeling duidelijk de seizoensinvloed te zien. Normaliter stijgt de vacaturegraad in het eerste en tweede kwartaal van een jaar om vervolgens in het derde kwartaal weer iets af te nemen en komt de vacaturegraad in het vierde kwartaal op het laagste punt. 23

24 1e kwartaal 2e kwartaal 3e kwartaal 4e kwartaal 1e kwartaal 2e kwartaal 3e kwartaal 4e kwartaal 1e kwartaal 2e kwartaal 3e kwartaal 4e kwartaal 1e kwartaal 2e kwartaal 3e kwartaal 4e kwartaal 1e kwartaal 2e kwartaal 3e kwartaal 4e kwartaal 1e kwartaal Figuur: Vacaturegraad in de horeca en in alle bedrijfstakken (vacatures per 1000 banen) Vacaturegraad: horeca Vacaturegraad: alle bedrijfstakken Bron: CBS Opvallend is echter de ontwikkeling in het eerste kwartaal van Daar waar normaliter de vacaturegraad in het eerste kwartaal van een jaar duidelijk hoger is dan in het vierde kwartaal van het daaraan voorafgaande jaar, is de vacaturegraad in het eerste kwartaal van 2009 gelijk aan dat van het vierde kwartaal Seizoensinvloeden meenemend, kan geconcludeerd worden dat de vacaturegraad in 2009 duidelijk lager is komen te liggen dan in voorgaande jaren Werknemers in de horeca Bij de opzet van het arbeidsmarktinformatiesysteem is een tweetal keuzes gemaakt die van invloed zijn op de gepresenteerde cijfers. In de eerste plaats is peildatum naar voren gehaald van 30 september van ieder jaar naar 1 april, dus van eind derde kwartaal naar begin tweede kwartaal. De werkgelegenheid in de horeca is onderhevig aan seizoensinvloeden, waarbij het niveau begin april duidelijk lager ligt dan 30 september. Dit betekent dan ook dat cijfers per 1 april lager uitvallen dan voorheen. Een tweede consequentie is dat vooralsnog alleen gerapporteerd kan worden over werkenden dat wil zeggen werknemers, meewerkende ondernemers en gezinsleden en pay-roll en uitzendkrachten gezamenlijk. Dit betekent dat de prognoses over de ontwikkeling van het aantal werknemers in de bedrijfstak en de jaarlijkse vraag naar werknemers, op dit moment niet te geven zijn. Aantal werknemers Dit betekent echter niet dat er helemaal niets over werknemers te zeggen valt. Op basis van de prognose van de ontwikkeling van het arbeidsvolume van werknemers in de horeca en bestaande gegevens uit het verleden, kan wel een indicatie worden gegeven van de ontwikkeling van werkgelegenheid en vraag. Figuur: Ontwikkeling arbeidsvolume werknemers in de horeca (% mutaties tov vorige jaar) 6,0 4,0 2,0 0,0-2,0-4,0-6,0-8, Arbeidsvolume werknemers Bron: EIM Deze ontwikkeling relaterend aan de naar schatting werknemers per eind september 2007, betekent een daling naar circa in 2008 en vervolgens voor 2009 en 2010 een verdere daling naar respectievelijk rond de en werknemers. 24

25 Vraag naar werknemers De vraag naar werknemers wordt bepaald door enerzijds de uitbreidingsvraag en anderzijds de vervangingsvraag voor uitgestroomde medewerkers. Voor wat betreft de uitbreidingsvraag, de ontwikkeling van het totale aantal werknemers, is hierboven al aangegeven dat die voor 2009 en 2010 met en sterk negatief is. Ook de vervangingsvraag wordt beïnvloed door de conjunctuur. Om naar een andere baan uit te stromen, moeten er wel banen beschikbaar zijn. Daarbij zullen veel werknemers in deze economische situatie de zekerheid van de huidige vaste baan verkiezen boven de onzekerheid van een nieuwe baan. De crisis is echter zo heftig, dat het effect op de mobiliteit moeilijk is in te schatten. Cijfers uit het verleden laten een uitstroom zien van tussen de 25% in economisch mindere tijden en 28% in betere tijden. Uitgaande van een uitstroompercentage van 25% zal de totale vraag naar nieuwe werknemers onder de personen dalen. Verwacht mag echter worden dat de mobiliteit lager zal liggen dan deze 25% en de vraag naar werknemers tot of zelfs daaronder zal afnemen. 25

26 26

27 4. Ontwikkelingen in het onderwijs 4.1. Animo voor de horeca onder schoolverlaters De horeca is nog steeds populair onder de leerlingen van de laatste twee schooljaren van het voortgezet onderwijs. Van alle leerlingen geeft 37% desgevraagd aan (veel) zin te hebben om te gaan werken in de horeca. De horeca staat daarmee op de derde plaats van alle branches. De populariteit is echter wel enigszins aan het afnemen, in de jaren 90 van de vorige eeuw, lag dit percentage nog boven de vijftig. Tabel: Bedrijfstakken waarin de schoolverlater (zeer veel) zin hebben om in te werken (%) Toerisme, recreatie of sport Media/reclame/communicatie Horeca Zorgsector Onderwijs Banken X (Detail)handel X: pas vanaf 2004 als aparte branche Bron: Blauw, Landelijke beroepskeuzemonitor Als er gevraagd wordt om een voorkeursbranche te noemen, verschijnt de horeca op de vierde plaats. Ongeveer één op de zeven leerlingen noemt de horeca als eerste of tweede voorkeur. Ook hier is de ontwikkeling hetzelfde als hierboven: de populariteit van de horeca laat een afnemende lijn zien. In 2001 was dit nog 18%. In de jaren negentig lag dit aandeel nog boven de 20%. Tabel: Eerste en tweede voorkeur bedrijfstak van schoolverlaters (%) Zorgsector toerisme, recreatie, sport media/reclame-/communicatie Horeca Onderwijs verzekeringsmij./accountantskantoor politie/leger/douane/brandweer Bron: Blauw, Landelijke beroepskeuzemonitor Bij de leerlingen in het vmbo noemt 17% de horeca als eerste of tweede voorkeursbranche. In het vwo is de horeca als toekomstige bedrijfstak veel minder in beeld. Minder dan één op de tien vwo ers geeft aan dat de horeca de eerste of tweede voorkeursbranche is voor hun toekomst. Driekwart van alle schoolverlaters is geïnteresseerd in een bijbaan in de horeca, 55% wil wel een tijdelijke baan en 13% ziet een vaste baan in de horeca wel zitten. In alle gevallen lijkt de horeca aan populariteit in te boeten. Zelfs bij de bijbanen, waar de horeca toch in het algemeen bovenaan staat, lijkt de animo dalende. 27

28 Tabel: Interesse van schoolverlaters in een bijbaan, tijdelijke baan en een vaste baan in de horeca (%) Bijbaantje tijdelijk werk blijvende (vaste) baan Bron: Blauw, Landelijke beroepskeuzemonitor Animo bij allochtone leerlingen De populariteit van de horeca is bij autochtone Nederlanders en niet-nederlanders met een West Europese achtergrond is ongeveer gelijk. Ongeveer 15% van de schoolverlaters heeft de horeca als voorkeursbranche genoemd. Bij de allochtone schoolverlaters van niet West-Europese achtergrond is de horeca als voorkeursbranche veel minder populair. Slechts ongeveer één van die tien noemt de horeca als eerste of tweede voorkeursbranche VMBO onderwijs Leerlingen Cijfers van het Cfi laten zien dat in schooljaar 2007/2008 bijna leerlingen in de laatste twee jaren van het vmbo voor de richting consumptief hebben gekozen. Dit zijn zowel de leerlingen die voor de consumptieve richting binnen de sector economie hebben gekozen, als leerlingen die voor consumptief in een intersectoraal programma (ISP) hebben gekozen. Dit ISP traject biedt leerlingen de mogelijkheid om later in alle sectoren van het MBO in te stromen. De keuze voor een studie (of beroep) wordt daarmee uitgesteld totdat leerlingen naar het MBO doorstromen. Het aantal leerlingen dat voor een consumptieve richting heeft gekozen, laat een dalende lijn zien. In schooljaar 2004/2005 waren het nog ruim leerlingen, in de jaren daarna is dit aantal met ruim gedaald. Figuur:Leerlingen in het 3 e en 4 e jaar van het vmbo richting consumptief Leerlingen Regionaal gezien, zijn de verschillen tussen de provincies aanzienlijk. Limburg is de enige provincie in Nederland waar het aantal leerlingen in schooljaar 2008/2009 hoger ligt dan 5 jaar daarvoor. Met name in de provincies Groningen, Overijssel en Zeeland is het aantal leerlingen in 5 jaar tijd fors gedaald. Over een kortere termijn bekeken valt op dat vooral in schooljaar 2007/2008 het aantal leerlingen sterk is afgenomen. In dat jaar lag het aantal leerlingen iets meer dan 10% lager dan in het jaar daarvoor. Die daling was daarbij in alle provincies te zien, met als uitschieters Groningen en Limburg waar het aantal leerlingen met 35% afnam. In schooljaar 2008/2009 is het aantal leerlingen in vijf van de twaalf provincies weer toegenomen, met Limburg (+14,5%) en Noord-Holland (+5,9%) als positieve uitschieters. Sterke dalers zijn Overijssel en Zeeland met dalingen van meer dan 20% respectievelijk meer dan 30%. 28