Inventaris van het huidige aanbod voor leren gericht op duurzaam wonen en bouwen

Transcriptie

1 INSTITUUT VOOR MILIEUKUNDE Studieopdracht: Duurzaam wonen en bouwen als hefboom voor educatie voor duurzame ontwikkeling. Doorlichting van actoren, aanbod en omkadering en aanbevelingen voor het beleid Inventaris van het huidige aanbod voor leren gericht op duurzaam wonen en bouwen Universiteit Antwerpen - Instituut voor Milieukunde In opdracht van de Vlaamse Overheid, Departement Leefmilieu, Natuur en Energie Oktober 2007 Onderzoeksmedewerkster: Veerle Arren Promotor: Eric de Deckere Universiteit Antwerpen - Instituut voor Milieukunde Campus Drie Eiken, D.P001, Universiteitsplein 1, B-2610 Wilrijk tel. *32 (0) fax. *32 (0) milieu@ua.ac.be

2

3 Inhoud Lijst van tabellen Inleiding Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO) Duurzaam wonen en bouwen (DuWoBo) Doelstelling Methodologie Deel A: Eerste inventarisatie, voorbereiding referentiekader en consultatieronde Deel B: Uitgebreide inventarisatie d.m.v. consultatieronde met de actoren Deel C: Evaluatie van de inventaris en formulering van aanbevelingen Formeel leren: inventaris van het huidige aanbod rond duurzaam wonen en bouwen Secundair Onderwijs (SO) Algemeen Secundair Onderwijs (ASO) Technisch Secundair Onderwijs (TSO) Beroepssecundair Onderwijs (BSO) Deeltijds Beroepssecundair Onderwijs (DBSO) Kunstsecundair Onderwijs (KSO) Aanvraag Federatie van Rudolf Steinerscholen in Vlaanderen Leertijd Hoger Onderwijs Professioneel gerichte Bacheloropleidingen Academische gerichte Bacheloropleidingen Masteropleidingen Postacademische opleidingen Volwassenenonderwijs Onderwijs voor Sociale Promotie (OSP) Basiseducatie Begeleid Individueel Studeren (BIS) (Ondernemers)opleidingen aangeboden door Syntra Vlaanderen Stageovereenkomst Syntra Beroepsopleidingen aangeboden door VDAB Niet-formeel leren: inventaris van het huidige aanbod rond duurzaam wonen en bouwen Regionale volkshogescholen Vormingplus Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid (FVB) Edutec Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB) Bouwunie Vlaamse Confederatie Bouw (VCB) Opleidingscentrum Hout (OCH) Koninklijke Vereniging van Belgische Gasvaklieden (KVBG) Nelectra Vormingscentrum van de elektrotechnische sector (Vormelek vzw) Cedicol Koninklijke Technische Vereniging van de verwarming- en verluchtingsnijverheid en van de aanverwante takken (ATIC) Federatie van de technologische industrie (Agoria) Inhoud 3

4 4.14. Ventibel Cevora Koninklijke Vlaamse Ingenieursvereniging Technologisch Instituut (K VIV-TI) Vlaamse Ingenieurskamer vzw (VIK) Nationaal Architectenverbond (NAV) Orde van Architecten Bond van Vlaamse Architecten vzw (BVA) Vlaams Architectuurinstituut (VAi) Vlaams Bouwmeester Beroepsinstituut voor Vastgoedmakelaars (BIV) Vlaams Instituut Vastgoedopleiding (VIVO vzw) Kluwer opleidingen Vakbonden Algemeen Christelijk Vakverbond (ACV) Socialistisch Algemeen Belgisch Vakverbond (ABVV) Algemene Centrale der Liberale Vakbonden van België (ACLVB) Arbeid en Milieu (A&M) Provinciale overheden Provincie West-Vlaanderen Provincie Oost-Vlaanderen Provincie Antwerpen Provincie Vlaams-Brabant Provincie Limburg Europees Centrum voor Restauratietechnieken (ECR vzw) Vlaams Steunpunt Lokale Netwerken (SLN) Levanto - Centrum Ecologische Opleidingen (CEON) Fabrikantenopleidingen Informeel leren: inventaris van het huidige aanbod rond duurzaam wonen en bouwen Netwerken Transitiearena Duurzaam Wonen en Bouwen Peterschapsprojecten Bouwunie Eco-bouwpools (VIBE vzw) Peterschapsprojecten startende architecten (a+a) Internetplatform voor milieubewuste architecten: Ecodesign Vlaams netwerk van ondernemingen (VOKA) Samenwerkingsprotocol VLAO en NAV Educatieve (voorbeeld)projecten en NGO s EcoHuis Antwerpen (EHA!) Kamp C Centrum Duurzaam Bouwen (CeDuBo) Provinciaal Instituut voor Milieu Educatie (PIME) Vlaams Instituut voor Bio-ecologisch bouwen en wonen (VIBE vzw) Passiefhuis-Platform (PHP) Steunpunt Duurzaam Bouwen Limburg Dialoog vzw Bond Beter Leefmilieu Vlaanderen (BBL) Global Rivers Environmental Education Network (GREEN Belgium) Milieuadvieswinkel (MAW) Inhoud 4

5 Organisatie voor Duurzame Energie Vlaanderen (ODE-Vlaanderen) Tandem Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling (VODO vzw) Kristelijke Werknemersbeweging (KWB) De Zonne-arc vzw Solar 2002 (Mondo vzw) Doe-het-zelf zaken Gamma Brico Hubo Media Tijdschriften Informatieve televisieprogramma s Lijst van gebruikte afkortingen Inhoud 5

6 6

7 Lijst van tabellen Tabel 1: Onderzoeksvragen voor het onderzoeksdomein formeel leren Tabel 2: Onderzoeksvragen voor het onderzoeksdomein niet-formeel leren Tabel 3: Onderzoeksvragen voor het onderzoeksdomein informeel leren Tabel 4: Vakgebonden eindtermen en ontwikkelingsdoelen voor het Secundair Onderwijs.. 32 Tabel 5: Vakoverschrijdende eindtermen voor het Secundair Onderwijs Tabel 6: Studiegebieden en -richtingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het Technisch Secundair Onderwijs (TSO) Tabel 7: Studiegebieden en -richtingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het Beroepssecundair Onderwijs (BSO) Tabel 8: Studiegebieden en -richtingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het Beroepssecundair Onderwijs, aangeboden als modulaire opleiding Tabel 9: Rubrieken en opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het deeltijds beroepssecundair onderwijs (DBSO) Tabel 10: Rubrieken en opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het deeltijds beroepssecundair onderwijs (DBSO), aangeboden als modulaire opleiding Tabel 11: Studiegebieden en -richtingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het Kunstsecundair Onderwijs (KSO) Tabel 12: Opleidingen leertijd (Syntra) relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen (opgelijst per thema) Tabel 13: Professioneel gerichte bacheloropleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 14: Academisch gerichte bacheloropleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 15: Academisch gerichte master-opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 16: Postacademische opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 17: Studiegebieden en opleidingen relevant voor duurzaam wonen en bouwen binnen het Onderwijs voor Sociale Promotie (OSP), op het niveau van secundair onderwijs Tabel 18: Studiegebieden en opleidingen relevant voor duurzaam wonen en bouwen binnen het Onderwijs voor Sociale Promotie (OSP), op het niveau van hoger onderwijs van het korte type Tabel 19: Overzicht van de modulaire opleidingen in het secundair onderwijs voor sociale promotie voor het studiegebied Bouw, relevant voor duurzaam wonen en bouwen Tabel 20: Overzicht van de modulaire opleidingen in het secundair onderwijs voor sociale promotie voor het studiegebied Hout, relevant voor duurzaam wonen en bouwen Tabel 21: Overzicht van de modulaire opleidingen in het secundair onderwijs voor sociale promotie voor het studiegebied Koeling en Warmte, relevant voor duurzaam wonen en bouwen Lijst van tabellen 7

8 Tabel 22: Overzicht van de modulaire opleidingen in het secundair onderwijs voor sociale promotie voor het studiegebied Mechanica-Elektriciteit (Elektriciteit), relevant voor duurzaam wonen en bouwen Tabel 23: Schriftelijke cursussen binnen het studiegebied Techniek relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen in het cursusaanbod van Begeleid Individueel Studeren (BIS) Tabel 24: Regionale koepels en lesplaatsen van Syntra Tabel 25: Studiegebieden en opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het aanbod van lange opleidingen (met erkend diploma of getuigschrift) bij Syntra Antwerpen-Brabant Tabel 26: Studiegebieden en opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het aanbod van korte opleidingen (met erkend diploma of getuigschrift) bij Syntra Antwerpen-Brabant Tabel 27: Studiegebieden en opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het aanbod van lange opleidingen (met erkend diploma of getuigschrift) bij Syntra Brussel. 83 Tabel 28: Studiegebieden en opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het aanbod van korte opleidingen (met erkend diploma of getuigschrift) bij Syntra Brussel.. 84 Tabel 29: Studiegebieden en opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het aanbod van langlopende opleidingen (met erkend diploma of getuigschrift) bij Syntra Limburg Tabel 30: Studiegebieden en opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het aanbod van korte opleidingen bij Syntra Limburg Tabel 31: Studiegebieden en opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het aanbod van ondernemersopleidingen bij Syntra Midden-Vlaanderen Tabel 32: Studiegebieden en opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het aanbod van andere opleidingen bij Syntra Midden-Vlaanderen Tabel 33: Studiegebieden en opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen binnen het aanbod van opleidingen bij Syntra West Tabel 34: Bouwopleidingen georganiseerd door de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding (VDAB) i.s.m. het Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid (FVB) Tabel 35: Opleidingen van de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding (VDAB) voor werkzoekenden relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 36: Opleidingen voor werkzoekenden relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen aangeboden door externe organisatoren maar aangekondigd in de databank van VDAB Tabel 37: Opleidingen van Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding (VDAB) voor werknemers relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 38: Opleidingen voor werknemers relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen aangeboden door externe organisatoren maar aangekondigd in de databank van VDAB Tabel 39: Opleidingen van Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding (VDAB) voor zelfstandigen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 40: Regionale volkshogescholen Vormingplus Lijst van tabellen 8

9 Tabel 41: Opleidingsverstrekkers die vorming voor leerkrachten en/of leerlingen aanbieden via het Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid (FVB) Tabel 42: Opleidingen van het Europees Centrum voor Restauratietechnieken (ECR vzw) voor leerkrachten en/of leerlingen via het Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid (FVB) Tabel 43: Opleidingen van Edutec voor leerkrachten en leerlingen via het Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid (FVB) Tabel 44: Opleidingen van het Europees Centrum voor Opleiding en Vervolmaking in Kunstambachten en Historische Restauratie (Eucora) voor leerkrachten en leerlingen via Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid (FVB) Tabel 45: Opleidingen van het Opleidingscentrum Hout (OCH) voor leerkrachten en/of leerlingen via het Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid (FVB) Tabel 46: Opleidingen van het Roof Training Centrum (RTC) voor leerkrachten en/of leerlingen via het Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid (FVB) Tabel 47: Opleidingen van de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding (VDAB) voor leerkrachten en/of leerlingen via het Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid (FVB) Tabel 48: Opleidingen uit het vaste aanbod van Edutec relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 49: Opleidingen van het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB) i.v.m. planningstechnieken en projectmanagement systemen (PMS) Tabel 50: Computergerelateerde opleidingen voor de bouwsector van het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB) Tabel 51: Overzicht van cursussen die in de loop van georganiseerd worden door of in samenwerking met het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB): ter illustratie op basis van de online agenda Tabel 52: Cursussen georganiseerd in de loop van door Cobo Media met de medewerking van het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB) Tabel 53: Technische Voorlichtingen, opgesteld door het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf Tabel 54: Overzicht van de beschikbare WTCB-Dossiers, aangeboden door het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB) Tabel 55: Overzicht van de Infofiches die beschikbaar zijn via het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB) Tabel 56: Aanbod aan infosessies en avonden relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen, georganiseerd door, of in samenwerking met Bouwunie Tabel 57: De externe opleidingen uit de opleidingscataloog van het Opleidingscentrum Hout (OCH), relevant voor duurzaam wonen en bouwen Tabel 58: De interne opleidingen uit de opleidingscataloog van het Opleidingscentrum Hout (OCH), relevant voor duurzaam wonen en bouwen Lijst van tabellen 9

10 Tabel 59: Overzicht van de vormingscentra die de opleiding habilitatie van de aardgasinstallateur aanbieden Tabel 60: Opleidingen van Nelectra voor elektriciens Tabel 61: Vormelek-opleidingen relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 62: Instroomopleidingen van Vormelek voor jongeren en werkzoekenden relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 63: Opleidingsinhoud van de erkenningscursus tot brandertechnicus van Cedicol Tabel 64: Opleidingsinhoud van de erkenningscursus tot reservoirtechnicus van Cedicol Tabel 65: Overzicht van de ATIC-lezingen voor Tabel 66: Overzicht van ééndaagse ATIC-cursussen Tabel 67: Opleidingen van Cevora voor bedienden relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 68: Opleidingen van Cevora voor bedienden i.s.m. Edutec en het Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid (FVB), relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 69: Opleidingen van Cevora voor werkzoekenden relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 70: De genootschappen van het Technologisch Instituut (K VIV TI) Tabel 71: Overzicht van de activiteiten van het Technologische Instituut (najaar 2007) Tabel 72: Overzicht van de opleidingen binnen de categorie Technologie van de Vlaamse Ingenieurskamer (VIK) (najaar 2007) Tabel 73: Aanbod van info- en vormingssessies en opleidingen van NAV, de Vlaamse Architectenorganisatie, relevant voor duurzaam wonen en bouwen Tabel 74: Overzicht van de activiteiten vermeld op de kalender van de Bond van Vlaamse Architecten (BVA) voor het najaar van Tabel 75: Opleidingen die toegang geven tot het beroep van vastgoedmakelaar Tabel 76: Opleidingsaanbod van VIVO, gerangschikt per thema Tabel 77: De vakgebieden waarvoor Kluwer Opleidingen opleidingsprogramma s verzorgt Tabel 78: Mogelijke thema s voor de algemene vorming van ACLVB Tabel 79: Opleidingen van OBAC relevant voor het thema (duurzaam) wonen en bouwen. 241 Tabel 80: Opleidingen van OVO vzw relevant voor het thema (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 81: Opleidingen van PIVO relevant voor het thema (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 82: Opleidingen van PLOT relevant voor het thema (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 83: De acht vakgebieden waarin ECR vzw opleiding aanbiedt voor werknemers Tabel 84: Overzicht van de opleidingen, werkervaringen of begeleiding van de lidorganisaties van het Steunpunt Lokale Netwerken voor de sector Hout en Bouw Lijst van tabellen 10

11 Tabel 85: Overzicht van de opleidingen, werkervaringen of begeleiding van de lidorganisaties van het Steunpunt Lokale Netwerken voor de sector Groen, relevant voor duurzame ontwikkeling en/of duurzaam wonen en bouwen Tabel 86: Overzicht van de opleidingen, werkervaringen of begeleiding van de lidorganisaties van het Steunpunt Lokale Netwerken voor de sector Metaal en Elektriciteit, relevant voor (duurzaam) wonen en bouwen Tabel 87: Peterschapsprojecten van Bouwunie Tabel 88: Overzicht van het aanbod van PIME voor leerlingen van het secundair onderwijs (schooljaar ) Tabel 89: Infosessies die het Vlaams Instituut voor Bio-ecologisch bouwen en wonen (VIBE vzw) aanbiedt Tabel 90: Overzicht van vorming voor bouwprofessionelen, georganiseerd door bouwpartners van VIBE vzw Tabel 91: Overzicht van het Tandem-sprekersaanbod Tabel 92: Overzicht van de Tandem-cursussen die relevant zijn voor duurzaam wonen en bouwen Tabel 93: Overzicht van de klustips beschikbaar bij Gamma Tabel 94: Overzicht van de beschikbare Bricofiches Tabel 95: Overzicht van de tips beschikbaar bij Hubo Tabel 96: Zendschema voor de rubriek Natuurlijk wonen tijdens Huizenjacht (VT4) Lijst van tabellen 11

12 12

13 1. Inleiding De periode werd door de Verenigde Naties uitgeroepen tot Decennium van Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO). Ter uitvoering en concretisering van dit Decennium stelde UNESCO 1, als leidend agentschap, een internationaal implementatieschema op. Daarnaast werd er door de UNECE 2 een Regionale Strategie voor Educatie voor Duurzame Ontwikkeling voorgesteld. In maart 2005 werd deze strategie door de ministers van Onderwijs en Leefmilieu van de UNECE-lidstaten aangenomen, als de Vilnius-strategie. Het is de bedoeling dat de lidstaten deze strategie aanpassen aan de specifieke lokale context en concretiseren via een regionaal implementatieplan voor educatie voor duurzame ontwikkeling, voorzien in drie fasen. Het engagement voor Vlaanderen wordt geconcretiseerd in het operationeel project Educatie voor duurzame ontwikkeling in de Vlaamse Strategie voor Duurzame Ontwikkeling (VSDO). De UNECE-strategietekst werd hiervoor als basisdocument gebruikt. De UNECE-strategie wil de lidstaten aanmoedigen om EDO verder te ontwikkelen en ingang te doen vinden in hun formele onderwijssystemen, in alle relevante vakken en in niet-formele en informele educatie. Met als doel de kennis en handelingsbekwaamheid van mensen te verhogen ten voordele van een gezond en productief leven in harmonie met de natuur en met zorg voor sociale waarden, gendergelijkheid en culturele diversiteit, en dit zowel in hun persoonlijk als in hun professioneel leven. De EU-Strategie voor Duurzame Ontwikkeling werd recent herzien (juni 2006), waarbij in de beleidsrichtlijnen nogmaals gewezen wordt op het belang van educatie voor duurzame ontwikkeling. Vlaanderen moet een regionaal implementatieplan voor educatie voor duurzame ontwikkeling (EDO) uitwerken. Voor Vlaanderen wordt dit aangestuurd vanuit drie beleidsniveaus: (1) vanuit de Verenigde Naties via de UNECE Strategie, (2) vanuit het Europees beleidskader via de EU-Strategie voor Duurzame Ontwikkeling, en (3) vanuit het Vlaamse beleid met de Vlaamse Strategie voor Duurzame Ontwikkeling. Verder is EDO opgenomen als één van de twaalf operationele projecten van de Vlaamse Strategie voor Duurzame Ontwikkeling (VSDO) Samen grenzen ver-leggen. De eerste fase van de VSDO, de kadertekst, werd in juni 2006 definitief goedgekeurd door de Vlaamse Regering. In de tweede fase zullen voor elk van deze projectthema s maatregelen en acties worden uitgewerkt. Hierbij dient het gecoördineerd en geïntegreerd werken binnen de overheid en met betrokken externe partners te worden gestimuleerd. De projecten dienen ook gefocust te worden op het opsporen van leemtes in het beleid of beleidstegenstellingen. De Vlaamse Strategie voor Duurzame Ontwikkeling stelt dat, om blijvende en geïnternaliseerde resultaten te boeken, educatie zowel in het reguliere onderwijs, in alle soorten van vorming als in het informele circuit een belangrijk instrument is (VSDO, p. 45). Naast educatie voor duurzame ontwikkeling zijn ondermeer ook volgende thema s opgenomen voor de operationele projecten: - Duurzaam wonen en bouwen; - Maatschappelijk verantwoord ondernemen; - Duurzame landbouw; - Milieu en gezondheid; - Duurzame mobiliteit; 1 UNESCO: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 2 UNECE: United Nations Economic Commission for Europe, de Europese economische commissie van de Verenigde Naties 1. Inleiding 13

14 - Duurzaam waterbeheer; - Duurzame productie- en consumptiepatronen; - Milieu, energie en tewerkstelling; - Wetenschappelijk onderzoek en innovatiebeleid; - Duurzame ruimtelijke ontwikkeling; - Gender gelijke kansen. Momenteel is het educatieve aanbod dat aansluiting vindt bij Educatie voor Duurzame Ontwikkeling uitgebreid, maar zeer gefragmenteerd en daarom deels ongekend. Verschillende gemeenschappen en overheden op alle niveaus zijn betrokken, evenals middenveldorganisaties en de privé-sector, waarbij EDO plaats vindt in de meest diverse formele, niet-formele en informele leercontexten. Naast het aanbod in het formele onderwijs dat aansluit bij eindtermen en leerplannen, is er een waaier aan educaties (zoals ontwikkelingseducatie, gezondheidseducatie, mensenrechten, ) waarvan enkele beschikken over een eigen regelgeving (zoals het decreet Ontwikkelingseducatie, de samenwerkingsovereenkomst Milieu als opstap naar duurzame ontwikkeling ). Duurzame ontwikkeling wordt hierbij vaak vooropgezet als prioritair transversaal thema. Veel van deze initiatieven of projecten hebben in mindere of meerdere mate hun basis in de principes van EDO, maar worden vaak niet als dusdanig benoemd en herkend. Bijgevolg dringt zich op korte termijn een inventarisatie op van EDO-initiatieven op Vlaams niveau, die moet toelaten inhoudelijke en methodologische lacunes op te sporen en de voornaamste netwerken in beeld te brengen. Dit biedt tevens de mogelijkheid voldoende in te spelen op lopende processen binnen de verschillende beleidsdomeinen en organisaties. Om met het Vlaams implementatieplan voor EDO van start te kunnen gaan, beveelt de UNECE-Strategietekst aan een actuele stand van zaken op te maken van wat de regio reeds onderneemt dat zou passen binnen de Strategie. Hierover zullen de ministers dan, in het najaar van 2007 te Belgrado op hun Milieu voor Europa -conferentie, verslag kunnen uitbrengen en hun engagement ten opzichte van de Strategie kunnen aantonen. Naast deze inventarisatie is het ook van belang een proces op gang te trekken om tot een concreet actieplan te komen. Daarom is ervoor gekozen te vertrekken vanuit een concreet, doch voldoende breed thema, waarbij vooral gepolst zal worden naar behoeften en opportuniteiten. Voor deze onderzoeksopdracht binnen EDO werd bijgevolg geopteerd voor het thema Duurzaam wonen en bouwen. Duurzaam wonen en bouwen betreft een belangrijke sector waar het Noorden (naast rechtstreekse steun aan ontwikkelingslanden) op eigen grondgebied en door eigen (sparend) gedrag een aanzienlijke bijdrage kan leveren aan een duurzaam klimaat- en grondstoffenbeleid. De afgelopen decennia is gebleken dat wonen en bouwen een behoorlijke impact heeft op diverse milieuproblemen. Het energiegebruik in gebouwen is onder meer een van de grote bronnen van CO 2 -emissie, onder meer het gevolg van onvoldoende isolatie. Om de milieuimpact van wonen en bouwen te beperken is er een groeiende behoefte aan een duurzaam kader, waarbij rekening wordt gehouden met drie belangrijke aspecten: namelijk energieextensivering, integraal ketenbeheer en kwaliteitsbevordering. De bouwsector is zich hier van bewust en tracht hier dan ook op in te spelen, maar is erg afhankelijk van een degelijke opleiding en vorming van de doelgroepen. Dit aanbod van vorming en opleidingen is divers, maar onvoldoende overzichtelijk wat betreft het totale aanbod en de kwaliteit hiervan. 1. Inleiding 14

15 1.1. Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO) Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO) vormt een belangrijke voorwaarde voor de verwezenlijking van duurzame ontwikkeling en een essentieel instrument voor goed bestuur, geïnformeerde besluitvorming en de bevordering van participatieve democratie. Educatie voor duurzame ontwikkeling helpt om theoretische visies om te zetten in begrijpbare concepten en daarbij aansluitend, in een gemotiveerde gedragsverandering. Educatie voor duurzame ontwikkeling ontwikkelt en versterkt de mogelijkheden en capaciteiten van individuen, groepen, gemeenschappen, organisaties en overheden om deskundig te oordelen en om verantwoorde keuzes te maken ten voordele van duurzame ontwikkeling. EDO draagt bij tot een beter begrip van maatschappelijke dilemma s en keuzes tussen mens, milieu en economie die zich op korte en lange termijn voordoen. Zij kan een verschuiving in de mentaliteit van mensen bewerkstelligen en hun handelingsbekwaamheid vergroten om hun leefomgeving veiliger, gezonder en welvarender te maken, met een lange termijnvisie voor ogen en met inzicht in de onderlinge betrokkenheid en samenhang tussen de geïndustrialiseerde en de ontwikkelingslanden. Educatie voor duurzame ontwikkeling gaat uit van een gelijkwaardige rol van overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties, met respect voor ieders verantwoordelijkheden, zowel in de creatieve fase, het analyseren van het probleem en het bedenken van de oplossingen, als in de besluitvormingsfase. Duurzame ontwikkeling is per definitie sectoroverschrijdend en transdisciplinair, wat zich ook moet vertalen in de betrokken, of te betrekken, actoren in educaties voor duurzame ontwikkeling. EDO huldigt de dialoog en doet ten volle beroep op de specifieke sterktes, het initiatief en de ervaringsdeskundigheid van elk van deze actoren. Netwerking is daarom een essentieel gegeven, waarbij afstemming en het zoeken naar synergieën centraal staan, en waarbij de overheid deze synergieën faciliteert. Duurzame ontwikkeling is erop gericht win-win-situaties met een verantwoorde balans tussen sociale, milieu- en economische belangen tot stand te brengen. Win-win-situaties komen niet tot stand door compromissen of toegevingen op bestaande stellingnames, maar door constructieve stappen voorwaarts in een open en dynamisch proces naar consensus. Educatie zal mensen vooral de inzichten en de vaardigheden moeten aanreiken om deel te nemen aan, en de juiste toon te vinden bij, deze complexe onderhandelingsprocessen, en dit op alle maatschappelijke niveaus. Essentieel is echter dat educatie voor duurzame ontwikkeling nooit als een louter instrument kan beschouwd worden. De klemtoon van (alle vormen van) educatie ligt immers op het leerproces zelf. 3 De UNECE-Strategietekst (Vilnius-Strategie) levert de voornaamste elementen om Educatie voor duurzame ontwikkeling te omschrijven, want een strikte definitie voor EDO is moeilijk te geven. EDO is geen statisch of welomlijnd gegeven, maar veeleer een evoluerend denkkader, een richting waarin een vorming of opleiding zich beweegt en waarbij in mindere of meerdere mate de drie pijlers van duurzame ontwikkeling (economisch, sociaal en ecologisch) en de twee dimensies (lange termijn en mondiaal) aan bod komen. 3 Bron: de ontwerpprojectfiche voor project 4 Educatie voor Duurzame Ontwikkeling bij de Vlaamse Strategie voor Duurzame Ontwikkeling. 1. Inleiding 15

16 Educatie voor duurzame ontwikkeling (EDO) wordt hier begrepen in zijn meest brede betekenis, als een vorm van levenslang leren. Het betreft een proces van levenslang en levensbreed leren, wat organisatorisch betekent dat het niet alleen toepasselijk is op het formele onderwijs (basis / secundair / hoger) en de formele vormingscontext, maar tevens op diverse contexten van het niet-formele en informele leren. Levenslang en levensbreed leren is een continu proces waarbij lerenden de nodige kennis en competenties verwerven om hun professionele, sociale en culturele taken in een snel veranderende samenleving beter aan te kunnen. Levenslang en levensbreed leren is ingebed in het leven zélf en sluit aan bij de ervaringen, vragen en educatieve behoeften van personen, organisaties en ondernemingen. Onder formeel leren worden alle vormen van leren verstaan binnen een gestructureerde reguliere en niet-reguliere leercontext, of het schools leren. Zoals alle onderwijs en vorming binnen het reguliere onderwijs, zowel basis, secundair (ASO / TSO / BSO / DBSO / KSO) als hoger onderwijs en opleidingen binnen het volwassenenonderwijs (onderwijs voor sociale promotie, opleidingen voor zelfstandigen, voor ondernemers, opleidingen van VDAB, Syntra, ) en basiseducatie. Niet-formeel leren omvat het buiten-schools maar intentioneel en gestructureerd leren. Zoals (na)vormingsprogramma s voor diverse beroepsgroepen, vorming en opleiding op de werkvloer (door bedrijfswereld en vakbonden), vormingsprogramma s binnen verenigingen, Kluweropleidingen, initiatieven van lokale besturen, Informeel leren omvat het buiten-schools en spontaan leren, in contexten die niet expliciet rond leren zijn georganiseerd. Zoals de uitwisseling van informatie op een vergadering, educatieve projecten van NGO s, netwerken van KMO s of doe-het-zelfzaken, uitgeverijen, vakbladen en andere media, Met betrekking tot het niet-formeel en informeel leren speelt het maatschappelijk middenveld een belangrijke rol, zoals het sociaal-cultureel werk voor jongeren en volwassenen, de nietgouvernementele organisaties, vakbonden, werkgevers, enz. De Vlaamse Strategie voor Duurzame Ontwikkeling hecht veel belang aan de betrokkenheid van het middenveld: Zij zijn, door creatieve en innoverende initiatieven, vaak in de educatieve sfeer, soms piloot in het uitwerken van duurzame initiatieven. [ ] Dit verhoogt het draagvlak voor duurzame ontwikkeling en is mede een basis voor het doen ontstaan van een mentaliteitswijziging bij de bevolking rond een aantal thema s. (VSDO, p. 41). Deze onderzoeksopdracht spitst zich toe op drie onderzoeksdomeinen die overeenkomen met de drie leervormen: formeel, niet-formeel en informeel leren. 1. Inleiding 16

17 1.2. Duurzaam wonen en bouwen (DuWoBo) Duurzame ontwikkeling steunt op drie pijlers: sociale rechtvaardigheid (People), economische efficiëntie (Profit) en milieuzorg (Planet). Duurzaam wonen en bouwen (DuWoBo) betreft bijgevolg het in balans brengen van economische welvaart, ecologische kwaliteit en het sociaal welzijn van mensen. Bouwen heeft een grote impact op het milieu. Door onder meer het energieverbruik bij de productie en het transport van bouwmaterialen, het gebruik van schaarse grondstoffen en water, het afval dat vrijkomt, het beslag op de schaarse open ruimte, Bovendien hebben de gemaakte keuzes tijdens de (ver)bouwfase milieugevolgen op lange termijn. Een goede en veilige huisvesting is een kernvoorwaarde als het gaat over de vervulling van onze elementaire basisbehoeften. Kwaliteitsvol wonen houdt rekening met gezondheidsaspecten, comfort, ruimte, veiligheid, energieprestatie, toegankelijkheid, waterverbruik en gebruik van duurzame, gezonde bouwmaterialen en installaties. De verschillende aspecten moeten in een mondiaal perspectief bekeken worden en rekening houden met de ecologische voetafdruk en de sociale condities waaronder de verschillende materialen worden ontgonnen, geproduceerd en verwijderd hier en in het Zuiden. Ook het energievraagstuk moet op een mondiale basis bekeken worden waarbij de link met het klimaatbeleid belangrijk is. Duurzaam wonen en bouwen moet daarbij voldoen aan een aantal uitgangspunten. De woningen zijn kwalitatief van hoog niveau wat betreft bouw, onderhoud en gebruik. In de bouw, onderhoud en renovatie van gebouwen worden duurzame bouwconcepten gebruikt waarbij materialen en producten gebruikt worden die ethisch, sociaal, economisch en ecologisch verantwoord zijn over hun ganse levenscyclus. In eerste instantie dienen de fysieke stromen (o.a. van water, energie en materialen) van het wonen worden beheerst. Daarnaast wordt er zuinig omgegaan met de materialen, energie en water tijdens het bouwproces. De emissies en afvalproductie zijn radicaal teruggedrongen. Zowel het fysieke woningaanbod als de woondienstverlening zijn voor iedereen toegankelijk en op maat van zijn behoefte. Iedereen heeft een oppervlakte ruimte voor privé-gebruik, maar daarnaast is er een nieuwe invulling gegeven aan de multifunctionele gemeenschappelijke ruimte. Er is een juiste balans tussen privaat, semi-publiek en publiek gebruik. De bouwsector is economisch gezond en heeft veel aandacht voor en een groot aanbod van duurzame ruimtelijke concepten, bouwmaterialen, bouwconcepten, wooninstallaties en woondiensten. De bouwsector zelf functioneert op een maatschappelijk verantwoorde en verantwoordelijke wijze en steunt op degelijke vorming en opleiding. Er is ruimte voor innovatie en creativiteit. 4 4 Bron: naar de visie van de Transitiearena, Vlaanderen in de steigers visie op duurzaam wonen en bouwen in 2030 en actie voor nu. Beschikbaar via 1. Inleiding 17

18 1.3. Doelstelling Het doel van deze studieopdracht kan opgesplitst worden in twee, weliswaar samenhangende, delen. Een eerste doelstelling is het opstellen van de actuele stand van zaken (inventaris) omtrent de actoren, opleidingen, eindtermen, cursussen, initiatieven, projecten en materialen beschikbaar in het kader van educatie voor duurzame ontwikkeling voor het thema duurzaam wonen en bouwen. Een gedeelte van dit actuele overzicht (zoals bestaande beleidsmaatregelen, wettelijke en operationele raamwerken, financiële mechanismen, raamwerken van intergouvernementele samenwerking en partnerschappen met een ruime keur aan belanghebbenden, bestaand onderzoek, aanbod wat betreft het algemene concept educatie voor duurzame ontwikkeling ) valt buiten het bereik van deze studieopdracht. Het actuele overzicht zal daarentegen wel inzichten aanreiken wat betreft - Onderbelichte inhouden m.b.t. duurzaam wonen en bouwen - De verdeling over deeldomeinen van onderwijs en vorming: waar gebeurt er (te) weinig of niets? - Overlappend materiaal, tekort aan materiaal of nood aan vernieuwing - Mogelijkheden m.b.t. samenwerking en netwerking tussen actoren - Suggesties voor verder wetenschappelijk onderzoek (niet-limitatief) - Innovatiegerichtheid in hoeverre worden nieuwe evoluties in de vorming / lessenpakket opgenomen. De tweede doelstelling is het formuleren van aanbevelingen t.b.v. het milieu- en vormingsbeleid, én naar de diverse actoren in het werkveld. Deze aanbevelingen worden kritisch bekeken en in de mate van het mogelijke gerangschikt. Er kunnen drie onderzoeksdomeinen onderscheiden worden, in overeenstemming met de drie gangbare vormen van leren : formeel, niet-formeel en informeel leren. In plaats van te streven naar een kwantitatief volledige inventarisatie van het aanbod wat betreft duurzaam wonen en bouwen, is het de bedoeling na te gaan welke mogelijkheden er zijn om aspecten van duurzaam wonen en bouwen op een doelgroepspecifieke manier te integreren in de drie leercontexten. Er kunnen twee doelgroepen onderscheiden worden in verband met EDO in het kader van duurzaam wonen en bouwen. Enerzijds educatie gericht naar (toekomstige) professionelen in de bouwsector (de productiezijde als het ware), en anderzijds educatie naar de (potentiële) bouwer en verbouwer (de consumptiezijde als het ware). Deze studieopdracht richt zich enkel op de eerstgenoemde doelgroep, met name de (toekomstige) professionelen in de bouwsector. Bij de drie onderzoeksdomeinen (leercontexten) worden gelijklopende onderzoeksvragen vooropgesteld, enigszins aangepast aan de specifieke vorm van leren, zijnde formeel, nietformeel en informeel leren (zie respectievelijk Tabel 1, Tabel 2 en Tabel 3). 1. Inleiding 18

19 Tabel 1: Onderzoeksvragen voor het onderzoeksdomein formeel leren Onderzoeksvragen voor het onderzoeksdomein formeel leren : 1. Waar heeft educatie voor duurzaam wonen en bouwen een plaats in de ontwikkelingsdoelen, vakgebonden en vakoverschrijdende eindtermen, leerplannen, handboeken, curricula, onderwijsprogramma s en cursussen van het secundair technisch en beroepsonderwijs, hoger / universitair onderwijs en volwassenenonderwijs? 2. Wie zijn de belangrijkste actoren / aanbieders bij het formeel leren omtrent duurzaam wonen en bouwen? - Wie zijn de actoren? - Waar is er draagvlak voor? - Is er openheid betreffende de duurzaamheidsaspecten van het thema? - Wie betrekken om voorbij de kleine groep overtuigden te geraken? - Wie is tot actieve samenwerking bereid? - Is men mee betreffende innovatie rond duurzaam wonen en bouwen? - Hoe blijven de aanbieders op de hoogte i.v.m. nieuwe evoluties? 3. Heeft educatie voor duurzaam wonen en bouwen een plaats in de vormingsprogramma s voor intermediairen zoals schooldirecties, pedagogische begeleidingsdiensten, nascholing voor leerkrachten, schoolteams, docenten hoger onderwijs, educatieve centra, vormingscentra inzake duurzaam wonen en bouwen? Wat is daar de aard, inhoud, kwaliteit, kwantiteit van? 4. In welke mate komt duurzaam wonen en bouwen voor in de diverse educaties (zoals ontwikkelingseducatie, gezondheidseducatie, ) in het secundair technisch en beroepsonderwijs, via cursussen en projectwerk? Welke voorbeelden van geïntegreerde samenwerking of projecten zijn er? 5. Welke initiatieven of cursussen omtrent duurzaam wonen en bouwen zijn onlangs afgerond, lopen er momenteel of zijn gepland? Wat is er de status van: verplicht of optioneel? Wat waren de knelpunten en de mogelijkheden? 6. In welke mate zijn initiatieven of cursussen omtrent duurzaam wonen en bouwen verbonden aan de mondiale context van duurzame ontwikkeling en klimaatverandering? Is het LCA-denken hierbij opgenomen? 7. Welke educatieve materialen zijn er voorhanden inzake duurzaam wonen en bouwen? 8. Zijn er beroepen die in het kader van duurzaam wonen en bouwen noodzakelijk zijn waarvoor nog geen aangepaste opleiding bestaat? 9. Waar zijn er al praktijkvoorbeelden (van samenwerking, concrete acties, het doorgeven van nieuwe methodieken, )? Hoe kan deze uitwisseling (via peterschappen, ) gestimuleerd worden? 10. Welke stimulansen en/of hinderpalen zijn er om educatie voor duurzaam wonen en bouwen in het formeel leren meer ingang te laten vinden (flankerend beleid)? 1. Inleiding 19

20 Tabel 2: Onderzoeksvragen voor het onderzoeksdomein niet-formeel leren Onderzoeksvragen voor het onderzoeksdomein niet-formeel leren 1. Wie zijn de belangrijkste actoren / aanbieders bij het niet-formeel leren omtrent duurzaam wonen en bouwen? - Wie zijn de actoren? - Waar is er draagvlak voor? - Is er openheid betreffende de duurzaamheidsaspecten van het thema? - Wie betrekken om voorbij de kleine groep overtuigden te geraken? - Wie is tot actieve samenwerking bereid? - Is men mee betreffende innovatie rond duurzaam wonen en bouwen? - Hoe blijven de aanbieders op de hoogte i.v.m. nieuwe evoluties? 2. Heeft educatie voor duurzaam wonen en bouwen een plaats in de vormingsprogramma s voor intermediairen zoals architecten / aannemers / ploegleiders, energieadviseurs, verdelers, producenten van bouwmaterialen, personeel van milieuadvieswinkels, gemeenteambtenaren,? Wat is daar de aard, inhoud, kwaliteit, kwantiteit van? 3. Welke initiatieven, cursussen of (peterschaps)projecten omtrent duurzaam wonen en bouwen zijn onlangs afgerond, lopen er momenteel of zijn gepland? Wat is er de status van: verplicht of optioneel? Wat waren de knelpunten en de mogelijkheden? 4. In welke mate zijn initiatieven, cursussen of (peterschaps)projecten omtrent duurzaam wonen en bouwen verbonden aan de mondiale context van duurzame ontwikkeling en klimaatverandering? Is het LCA-denken hierbij opgenomen? 5. Welke educatieve materialen zijn er voorhanden inzake duurzaam wonen en bouwen? 6. Zijn er beroepen die in het kader van duurzaam wonen en bouwen noodzakelijk zijn waarvoor nog geen aangepaste opleiding bestaat? 7. Waar zijn er al praktijkvoorbeelden (van samenwerking, concrete acties, het doorgeven van nieuwe methodieken, )? Hoe kan deze uitwisseling (via peterschappen, ) gestimuleerd worden? 8. Welke stimulansen en/of hinderpalen zijn er om educatie voor duurzaam wonen en bouwen in het niet-formeel leren meer ingang te laten vinden (flankerend beleid)? 1. Inleiding 20