STAP.NL Alcoholverstrekking aan jongeren onder de 18 jaar

Transcriptie

1 STAP.NL Alcoholverstrekking aan jongeren onder de 18 jaar Nalevingsonderzoek regio Zuid-Holland Zuid Hotspotonderzoek

2 Colofon Auteurs: Anke van Beurden Fieke Franken Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid (STAP) Postbus GT Utrecht Goeman Borgesiuslaan ET Utrecht Utrecht, december 2014 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of anderszins, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

3 Alcoholverstrekking aan jongeren onder de 18 jaar Nalevingsonderzoek regio Zuid-Holland Zuid Hotspotonderzoek

4 Inhoudsopgave 1 Inleiding Drank- en Horecawet Alcoholbeleid regio Zuid-Holland Zuid 8 2 Methode Onderzoeksvragen Onderzoeksmethode Selectie verkooppunten regio Zuid-Holland Zuid 11 3 Resultaten Nalevingspercentage Nalevingspercentage per type verkooppunt Gepleegde interventies Variabelen die van invloed zijn op het nalevingspercentage Vergelijking regionaal en landelijk nalevingsonderzoek Conclusie en aanbevelingen Conclusie Naleving van de leeftijdsgrenzen Gepleegde interventies en hun effectiviteit Vergelijking regionaal en landelijk nalevingsonderzoek Aanbevelingen Aanbevelingen gemeenten Aanbevelingen verstrekkers 22 Literatuurlijst 25 Bijlage I Naleving per meting 29

5

6

7 1 Inleiding Om de beschikbaarheid van alcohol in de regio Zuid-Holland Zuid vast te stellen, heeft het preventieprogramma Verzuip jij je Toekomst?! in 2014 door het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid STAP een nalevingsonderzoek laten uitvoeren. Tijdens de studie is de naleving van de huidige leeftijdsgrens van 18 jaar voor de verkoop van alcohol onderzocht met 17-jarige mysteryshoppers. Daarnaast is ook de oude leeftijdsgrens van 16 jaar voor de verkoop van alcohol onderzocht met 15-jarige mystery-shoppers. De studie met 15-jarige mystery-shoppers is een herhaalmeting van de studie uit Dit onderzoek geeft een representatief beeld van de naleving in de hotspots in de regio Zuid-Holland Zuid. Hotspots zijn alcoholverkooppunten waar veel jongeren komen en waar de naleving van de leeftijdsgrenzen voor de verkoop van alcohol aan jongeren mogelijk een risico is. In deze inleiding wordt ingegaan op de achterliggende wetgeving: de Drank- en Horecawet en het alcoholbeleid van de regio Zuid-Holland Zuid. In hoofdstuk 2 worden de onderzoeksvragen en de methode mystery-shoppen beschreven. In hoofdstuk 3 wordt ingegaan op de resultaten en het rapport sluit af met conclusies en aanbevelingen in hoofdstuk Drank- en Horecawet De beperking van leeftijd voor het verstrekken van alcohol is vastgelegd in de Drank- en Horecawet: Het is verboden bedrijfsmatig of anders dan om niet alcoholhoudende drank te verstrekken aan een persoon van wie niet is vastgesteld dat deze de leeftijd van 18 jaar heeft bereikt. Onder verstrekken als bedoeld in de eerste volzin wordt eveneens begrepen het verstrekken van alcoholhoudende drank aan een persoon van wie is vastgesteld dat deze de leeftijd van 18 jaar heeft bereikt, welke drank echter kennelijk bestemd is voor een persoon van wie niet is vastgesteld dat deze de leeftijd van 18 jaar heeft bereikt (DHW; artikel 20, lid 1). In de wet is ook de bepaling opgenomen dat de verkoper van alcoholhoudende drank verplicht is te vragen naar een geldig leeftijdsdocument als niet onmiskenbaar duidelijk is dat de koper oud genoeg is. Bij gebrek aan een geldig leeftijdsdocument, mag er geen alcohol aan jongeren verkocht worden. Goede naleving door alcoholverstrekkers is een essentieel onderdeel van effectief lokaal alcoholbeleid. Onderzoek van Intraval laat zien dat de verstrekkers van alcohol een ander beeld geven van de naleving van de leeftijdsgrenzen dan dat minderjarige jongeren dat zelf doen 1. In 2011 geeft 57% van de horecagelegenheden, 88% van de slijterijen en 97% van de levensmiddelenzaken aan bij jongeren naar het identiteitsbewijs te vragen. De verstrekkers van alcohol geven dus aan strikt toe te zien op de naleving van de leeftijdsgrenzen, terwijl ruim 9 op de 10 jongeren onder de 7

8 leeftijdsgrens in hetzelfde onderzoek aangeven gemakkelijk alcohol te kunnen kopen. De geënquêteerde verstrekkers geven dus blijkbaar niet de werkelijkheid weer. Om het huidige nalevingsniveau van de leeftijdsgrenzen bij verschillende type verkooppunten te kunnen vaststellen, is in de regio Zuid-Holland Zuid de mystery-shop methode toegepast. 1.2 Alcoholbeleid regio Zuid-Holland Zuid Het programma Verzuip jij je Toekomst?! richt zich op drie pijlers: bewustwording, beleid en handhaving. Gemeenten wordt geadviseerd deze integrale benadering te hanteren. Bijvoorbeeld bij het opstellen van het wettelijk verplichte Preventie- en Handhavingsplan en de lokale verordeningen. Verzuip jij je Toekomst?! heeft gemeenten hier in 2014 bij geadviseerd en ondersteund, waarbij de verbinding tussen preventie en handhaving centraal stond. De meeste gemeenten hebben het modelplan van Verzuip jij je Toekomst?! (voor een deel) overgenomen in hun eigen Preventie- en Handhavingsplan. Hetzelfde geldt voor de regionale basisverordening, die met advies van de projectleider door gemeenten in gezamenlijkheid is ontwikkeld. Verder is de projectleider als adviseur betrokken bij regionale, subregionale en lokale werkgroepen waarin gemeenten in de regio Zuid-Holland Zuid samenwerken op het gebied van vergunningen, toezicht en handhaving in het kader van de Drank- en Horecawet. Verzuip jij je Toekomst?! is daarnaast verantwoordelijk voor periodieke handhavingscommunicatie. Elk halfjaar worden de handhavingscijfers bij de gemeenten verzameld en geanalyseerd. Hierover wordt een persbericht opgesteld, dat verzonden wordt naar lokale en regionale media in Zuid- Holland Zuid. Deze manier van zichtbaar maken wat gemeenten regionaal en subregionaal doen aan handhaving heeft een preventieve werking als het gaat om de naleving van de Drank- en Horecawet door alcoholverstrekkers. In samenwerking met de regio Rotterdam-Rijnmond zal in 2015 een bijeenkomst voor boa s (gemeentelijke toezichthouders) worden georganiseerd die zich bezighouden met het toezicht op de Drank- en Horecawet. De bijeenkomst richt zich op het uitwisselen van ervaringen: wat gaat goed en wat kan beter in deze nieuwe taak voor gemeenten en boa s? Verder worden diverse casussen besproken en wordt in beeld gebracht welke ondersteuningsmogelijkheden er zijn vanuit gemeenten en Verzuip jij je Toekomst?!. 8

9 9

10 2 Methode 2.1 Onderzoeksvragen Hoofdvraag In welke mate houden verkopers van alcohol in de regio Zuid-Holland Zuid zich aan de wettelijke leeftijdsgrens voor de verkoop van alcoholhoudende drank aan jongeren? Subvragen 1. Wat is het gemiddelde nalevingspercentage van hotspots in de regio Zuid-Holland Zuid wanneer wordt gemeten met 17-jarige mystery-shoppers? 2. Wat is het gemiddelde nalevingspercentage van hotspots in de regio Zuid-Holland Zuid wanneer wordt gemeten met 15-jarige mystery-shoppers? 3. Wat is het gemiddelde nalevingspercentage per type verkooppunt wanneer wordt gemeten met 17-jarige mystery-shoppers? 4. Wat is het gemiddelde nalevingspercentage per type verkooppunt wanneer wordt gemeten met 15-jarige mystery-shoppers? 5. Welke interventies (vragen naar leeftijd en/of ID) plegen verkopers van alcohol bij mysteryshoppers van 17 jaar? 6. Welke interventies (vragen naar leeftijd en/of ID) plegen verkopers van alcohol bij mysteryshoppers van 15 jaar? 7. In welke mate resulteren de interventies (vragen naar leeftijd en/of ID) in een correcte naleving wanneer wordt gemeten met 17-jarige mystery-shoppers? 8. In welke mate resulteren de interventies (vragen naar leeftijd en/of ID) in een correcte naleving wanneer wordt gemeten met 15-jarige mystery-shoppers? 9. In welke mate is de naleving in 2014 bij de hotspots gestegen of gedaald ten opzichte van de naleving in 2011? 10. Welke mogelijkheden zijn er om de naleving van de wettelijke leeftijdsgrens in Zuid-Holland Zuid te vergroten? 2.2 Onderzoeksmethode Toetsing heeft plaatsgevonden met behulp van de methode mystery-shopping, waarbij minderjarige jongeren aan de hand van een beproefd protocol, onder toezicht van onderzoekers van STAP, geprobeerd hebben alcohol te kopen bij supermarkten, cafetaria s, slijterijen, horecagelegenheden en sportkantines. De jongeren hebben bij alle verkooppunten zwakalcoholhoudende drank (bier) proberen te kopen. De onderzoeksmethode mystery-shopping is een wetenschappelijk aanvaarde onderzoeksmethode die betrouwbare gegevens oplevert over de naleving van de leeftijdsgrenzen. De methode wordt veelvuldig gebruikt in Nederland, Europa en in 10

11 de VS. De Nederlandse variant is in 2007 ontwikkeld door de Universiteit Twente en het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid (STAP) 2. Het deelonderzoek met 15-jarige mystery-shoppers in de regio Zuid-Holland Zuid is een herhaling van de studie die in 2011 is uitgevoerd in Zuid-Holland Zuid. De leeftijdsgrens voor het verstrekken van zwak-alcoholhoudende dranken was toen vastgesteld op 16 jaar. Bij het onderzoek in 2011 is gebruik gemaakt van mystery-shoppers van 15 jaar. Om een vergelijking te kunnen maken tussen de resultaten uit 2011 en de resultaten van het huidige onderzoek, is er voor gekozen om naast 17- jarige mystery-shoppers ook 15-jarige mystery-shoppers in te zetten. Sinds 1 januari 2014 is het verboden voor jongeren onder de 18 jaar om alcohol in bezit te hebben op voor publiek toegankelijke plaatsen (met uitzondering van winkels). Om te voorkomen dat de jongeren die meewerken aan het mystery-shop onderzoek strafbaar zijn, wordt in de mysteryshopmethode gewerkt met een koppel bestaande uit een 15- of 17-jarige jongere en een 18-jarige jongere. Bij de aankoop van alcohol neemt de 18-jarige mystery-shopper de alcohol over van de minderjarige mystery-shopper. Hiermee wordt uitgesloten dat de jongeren die meewerken aan het onderzoek strafbaar zijn. Zoals gezegd wordt de feitelijke aankooppoging nog steeds gedaan door een 15- of 17-jarige. Doordat bij het onderzoek in 2011 geen 18-jarige bij de aankooppoging aanwezig was (omdat de jongeren toen niet strafbaarstelling waren), is de methodiek vergelijkbaar maar niet 100% gelijk. Bij de selectie van de jongeren wordt erop gelet dat de jongeren niet alleen 15, 17 en 18 jaar zijn, maar er ook uitzien als typische 15-, 17- en 18-jarigen (qua uiterlijk en bouw). 2.3 Selectie verkooppunten regio Zuid-Holland Zuid In dit onderzoek worden alleen hotspots meegenomen. Hotspots zijn alcoholverkooppunten waar veel jongeren komen en waar de naleving van de leeftijdsgrenzen voor de verkoop van alcohol aan jongeren mogelijk een risico is. Alle gemeenten uit de regio hebben zelf een lijst van hotspots samengesteld. Alle gemeenten hebben deze hotspots aan STAP aangeleverd waarna 119 verkooppunten willekeurig geselecteerd zijn voor het onderzoek door STAP. Deze 119 verkooppunten geven een representatief beeld voor de hotspots in de regio Zuid-Holland Zuid. Van de 119 verkooppunten zijn 108 verkooppunten tweemaal bezocht en 11 verkooppunten zijn eenmaal bezocht. In totaal zijn 227 aankooppogingen verricht bij de 119 verschillende verkooppunten. In totaal zijn 109 aankooppogingen uitgevoerd door 15-jarige mystery-shoppers en 118 door 17-jarige mystery-shoppers. De bezoeken hebben plaatsgevonden tijdens drie opeenvolgende weekenden in oktober en november Door 15-jarige mystery-shoppers zijn op meetmoment 1 (T1) 55 verschillende verkooppunten en op meetmoment 2 (T2) 54 verschillende verkooppunten van alcohol, zoals supermarkten, slijterijen, cafetaria s, cafés en sportkantines, bezocht. In totaal zijn 51 verkooppunten tijdens beide meetmomenten bezocht. De 17-jarige mysterys-hoppers hebben 59 verkooppunten bezocht op T1, op T2 hebben zij tevens 59 verkooppunten bezocht. Van deze verkooppunten hebben zij er 57 op zowel T1 als T2 bezocht. 11

12 12

13 3 Resultaten 3.1 Nalevingspercentage Zoals weergegeven in Tabel 1, hebben de 15-jarige mystery-shoppers bij 56 van de 109 aankooppogingen géén alcohol kunnen kopen. Bij het eerste bezoek (T1) is bij 28 van de 55 aankooppogingen correct nageleefd door de verkoper. Bij het tweede bezoek (T2) is bij 28 van de 54 aankooppogingen correct nageleefd. Gemiddeld, over de twee metingen, is de naleving in de regio Zuid-Holland Zuid gemeten met 15-jarige mystery-shoppers 51%. In bijlage I staat een tabel met een opsplitsing naar meetmoment 1 en 2. Bij 39 van de 118 uitgevoerde aankooppogingen hebben 17-jarige mystery-shoppers geen alcohol kunnen kopen. Tijdens het eerste meetmoment (T1) werd er 20 van de 59 aankooppogingen correct nageleefd, op meetmoment 2 (T2) was dit 19 van de 59 keer. De gemiddelde naleving gemeten door 17-jarige mystery-shoppers was 33%. Tabel 1: Nalevingspercentage regio Zuid-Holland Zuid Aantal bezoeken Aantal keer naleving Nalevingspercentage 15-jarigen * 51% 17-jarigen ** 33% * Waarvan éénmaal naleving vanwege schenktijdenbeleid en éénmaal naleving door deurbeleid ** Waarvan éénmaal naleving door schenktijdenbeleid Van de verkooppunten die twee keer door een 15-jarige mystery-shopper bezocht werden (in totaal 51) leefden 18 verkooppunten bij beide aankooppogingen de wet correct na (35%). Bij 16 verkooppunten konden de mystery-shoppers één keer alcohol kopen (31%), en bij 17 verkooppunten zelfs twee keer (33%) (zie Tabel 2). Van de zeven verkooppunten die eenmaal bezocht zijn hebben er vier de wet correct nageleefd. Door 17-jarige mystery-shoppers zijn 57 verkooppunten tweemaal bezocht. Negen van deze verkooppunten leefden tweemaal correct de wet na (16%) (zie Tabel 2). Bij 20 verkooppunten konden de mystery-shoppers één keer alcohol kopen (35%), en bij 28 verkooppunten zelfs twee keer (49%). Van de vier verkooppunten die eenmaal bezocht zijn heeft er één verkooppunt de wet correct nageleefd. 13

14 17- jarigen 15- jarigen Tabel 2: Aantal keer correcte naleving (uitgesplitst voor tweemaal en eenmaal bezochte verkooppunten) correcte naleving (2x correct) ad hoc naleving (1x correct, 1x niet correct) geen naleving (2x niet correct) 1x bezocht 4 (57%) - 3 (43%) 2x bezocht 18 (35%) 16 (31%) 17 (33%) 1x bezocht 1 (25%) - 3 (75%) 2x bezocht 9 (16%) 20 (35%) 28 (49%) 3.2 Nalevingspercentage per type verkooppunt In Tabel 3 worden de nalevingscijfers weergegeven per type verkooppunt, opgesplitst naar 15- en 17- jarige mystery-shoppers. Supermarkten hebben het hoogste nalevingspercentage, respectievelijk 82% en 61%. De naleving in slijterijen is 56% bij inzet van 15-jarige mystery-shoppers en 50% bij 17- jarigen. Voor zowel horecagelegenheden als sportkantines is met 15-jarige mystery-shoppers een naleving van 50% gemeten. Bij 17-jarige mystery-shoppers is de naleving voor deze type verkooppunten respectievelijk 22% en 11%. De naleving is bij cafetaria het laagst, gemeten met 15- jarige mystery-shoppers is deze 30%, met 17-jarigen 17%. In bijlage I staat een tabel met per type verkooppunt een opsplitsing naar meetmoment 1 en 2. Tabel 3: Naleving per type verkooppunt 15-jarigen 17-jarigen Type verkooppunt N * CN ** % N * CN ** % Cafetaria % % Horeca % % Slijterijen % % Sportkantines % % Supermarkten % % Totaal % % * N = aantal bezoeken. ** CN = aantal bezoeken waarbij correct is nageleefd 3.3 Gepleegde interventies Om de leeftijd van de koper te controleren kan een verkoper verschillende interventies toepassen: het vragen naar leeftijd, het vragen naar een identiteitsbewijs, of beide. Bij 67 van de 109 aankooppogingen door 15-jarigen en bij 64 van de 118 aankooppogingen door 17-jarigen is door de verkoper naar leeftijd, identiteitsbewijs of beide gevraagd (Tabel 4). In bijlage I worden de interventies opgesplitst naar meetmoment 1 en 2. 14

15 17- jarigen 15- jarigen Tabel 4: Interventies per type verkooppunt 15-jarigen 17-jarigen Type verkooppunt Aantal bezoeken Interventies (%) Aantal bezoeken Interventies (%) Cafetaria (50%) 18 8 (44%) Horeca * (64%) ** (42%) Slijterijen 9 6 (67%) (78%) Sportkantines (45%) 18 6 (33%) Supermarkten (82%) (75%) Totaal (61%) (54%) * In drie gevallen werd er direct bij de deur door een portier om een identiteitsbewijs gevraagd ** In één geval werd er direct bij de deur door een portier om een identiteitsbewijs gevraagd In onderstaande tabel wordt weergegeven welke interventies zijn gepleegd. Ook wordt weergegeven of het plegen van deze interventies effectief is: de jongeren kunnen geen alcohol kopen en er is dus een correcte naleving. Er wordt in totaal 67 keer een interventie gepleegd bij 15-jarige mysteryshoppers en 42 werd er geen interventie gepleegd. Daarna werd 56 keer correct nageleefd (84%). Bij 17-jarig mystery-shoppers werd in totaal 64 keer een interventie gepleegd, wat er toe leidde dat er 39 keer geen alcohol gekocht kon worden (61%). Er werd echter 54 keer geen interventie gepleegd. Tabel 5: Het totaal aantal interventies, en de correcte naleving n.a.v. deze interventies Leeftijd ID Leeftijd + ID Geen interventie Totaal Aantal 2 48 ** Correcte naleving * 56 % naleving 0% 88% 71% 5% 51% Aantal 4 50 *** Correcte naleving * 39 % naleving 0% 66% 50% 2% 33% * Één maal vanwege schenktijdenbeleid ** Drie keer door portier *** Één keer door portier In drie gevallen werd geen alcohol verkocht zonder dat er een interventie plaatsvond, in twee van deze gevallen was er een schenktijdenbeleid van kracht. In het derde geval werd er zonder een opmerking geen alcohol verkocht. Dat betekent dat de bar van het verkooppunt wel open is, maar er aan niemand alcohol wordt geschonken. Dit zijn bijvoorbeeld sportverenigingen waarbij het beleid wordt gevoerd dat er niet tijdens jeugdwedstrijden/-trainingen wordt geschonken of alleen na een bepaalde tijd. In sommige horecagelegenheden wordt een deurbeleid gehanteerd. Dit betekent dat er een portier aanwezig is die bij binnenkomst het identiteitsbewijs controleert. Bij zeven horecagelegenheden was 15

16 er een portier aanwezig. In totaal werd eenmaal bij een 17-jarige en drie maal bij een 15-jarige mystery-shopper door deze portier om een identiteitsbewijs gevraagd. De 17-jarige mystery-shopper werd na het tonen van het identiteitsbewijs binnen gelaten en kon daarna alcohol kopen. Bij de 15- jarige mystery-shoppers leidde het vragen om identiteitsbewijs eenmaal ertoe dat de mysteryshopper bij de deur werd geweigerd en dus geen aankooppoging kon doen, eenmaal werd de mystery-shopper wel toegelaten maar met een leeftijdsbandje waardoor aan de bar de aankooppoging geweigerd werd en eenmaal werd er bij de deur aan de 15-jarige mystery-shopper een 18+-leeftijdsbandje afgegeven. 3.4 Variabelen die van invloed zijn op het nalevingspercentage Tijdens dit onderzoek zijn verschillende aspecten gerapporteerd die mogelijk van invloed zijn op het wel of niet kunnen kopen van alcohol. Na afloop van de meting is door middel van statistische analyses nagegaan of één of meerdere van de geobserveerde variabelen effect hebben gehad op de naleving door de verkopers. Deze aspecten betreffen de leeftijd van de verkoper, het geslacht van de verkoper, het geslacht van de minderjarige jongere en de drukte in het verkooppunt. Uit de analyses bleek geen significante correlatie tussen een van deze factoren en de kans op een correcte naleving, dus deze aspecten hebben geen invloed gehad op het wel of niet kunnen kopen van alcohol door minderjarige jongeren. 3.5 Vergelijking regionaal en landelijk nalevingsonderzoek 2013 Regionaal onderzoek In 2011 is een regionaal nalevingsonderzoek uitgevoerd in de regio Zuid-Holland Zuid. Tot 1 januari 2014 lag de leeftijdsgrens voor de verkoop van alcohol nog op 16 jaar en daardoor is bij de meting in 2011 de oude leeftijdsgrens van 16 jaar onderzocht 3. Tijdens het onderzoek in de regio Zuid-Holland Zuid in 2014 ligt deze leeftijdsgrens op 18 jaar. Om een vergelijking te kunnen trekken met het onderzoek uit 2011, alsmede de nieuwe leeftijdsgrens van 18 jaar te kunnen onderzoeken, zijn tijdens het onderzoek in 2014 zowel 15- als 17-jarige mystery-shoppers ingezet. Het onderzoek uit 2011 is een hotspotinventarisatie waarbij verkooppunten in de gemeenten Alblasserdam, Binnenmaas, Cromstrijen, De Waard (nu Molenwaard), Dordrecht, Giessenlanden, Gorinchem, Hardinxveld-Giessendam, Korendijk, Leerdam, Sliedrecht, Strijen, Oud-Beijerland, Papendrecht en Zederik zijn bezocht. De bezochte hotspots zijn door de gemeenten zelf aangedragen. Tijdens dit onderzoek zijn in totaal 156 bezoeken uitgevoerd door 15-jarige mystery shoppers bij hotspots in Zuid-Holland Zuid. Van de 156 bezoeken is 35 keer correct nageleefd, wat resulteert in een nalevingspercentage van 22%. Tabel 6: Nalevingspercentage regio Zuid-Holland Zuid uit regionaal nalevingsonderzoek 2011 Aantal bezoeken Aantal keer naleving Nalevingspercentage % De naleving onder 15-jarigen is sinds 2011 gestegen met 29 procentpunten, van 22% naar 51%. Het onderzoek in 2014 is uitgevoerd met 18-jarige, in 2011 waren alleen 15-jarigen betrokken bij het 16

17 onderzoek. vergelijken. Ondanks dat de methoden net wat verschillen, zijn de resultaten zeer goed te Landelijk onderzoek In 2013 is een landelijk onderzoek naar de naleving van de leeftijdsgrenzen uitgevoerd bij onder andere sportkantines, supermarkten, slijterijen, cafetaria s en horeca 4. Bij deze landelijke meting is ook de oude leeftijdsgrens van 16 jaar onderzocht. De landelijke meting uit 2013 is een representatief onderzoek voor heel Nederland, terwijl tijdens de meting in 2011 en 2014 in Zuid- Holland Zuid alleen hotspots zijn bezocht. Om een goede vergelijking te kunnen maken tussen het regionaal onderzoek uit 2014, het regionaal onderzoek uit 2011 en het landelijk onderzoek uit 2013, worden alleen de gegevens die met 15-jarige mystery-shoppers zijn verkregen in deze paragraaf meegenomen. Wanneer de landelijke nalevingspercentages van de verschillende type verkooppunten worden vergeleken met die uit de regio Zuid-Holland Zuid is de naleving als volgt: Cafetaria s leven landelijk in 15% van de aankooppogingen de wet na, in Zuid-Holland Zuid was dit in %. Horecagelegenheden leven landelijk de wet in 36% van de gevallen na en in de regio Zuid- Holland Zuid in 50% van de gevallen. Landelijk heeft 63% van de bezochte slijterijen de wet nageleefd. In Zuid-Holland Zuid ligt dit percentage nu op 56%. Sportkantines in het landelijk onderzoek leven de wet in 15% van de aankooppogingen na. In de regio Zuid-Holland Zuid leeft 50% van de sportkantines de wet na. Landelijk leefden supermarkten in 55% van de aankooppogingen de wet na. In het huidige regionale onderzoek was dit 82%. Tabel 7: Vergelijking naleving landelijk nalevingsonderzoek uit 2013 met regionaal onderzoek uit 2011 en 2014 van regio Zuid-Holland Zuid. Type verkooppunt Zuid-Holland Zuid (2011) Zuid-Holland Zuid Landelijk (2014) * (2013) Cafetaria 0% 30% 15% Horeca 18% 50% 36% Slijterijen 39% 56% 63% Sportkantines 22% 50% 15% Supermarkten 25% 82% 55% * Naleving gemeten met 15-jarige mystery-shoppers 17

18 18

19 4 Conclusie en aanbevelingen 4.1 Conclusie Het doel van dit nalevingsonderzoek is om objectief vast te stellen in hoeverre de Nederlandse Drank- en Horecawet (specifiek artikel 20, lid 1) wordt nageleefd in de regio Zuid-Holland Zuid. Dit onderzoek is uitgevoerd in 2014 op het moment dat de leeftijdsgrens voor alcoholhoudende drank is verhoogd naar 18 jaar. In de Drank- en Horecawet is opgenomen dat het verboden is alcoholhoudende drank te verstrekken aan een persoon van wie niet is vastgesteld dat deze de wettelijke leeftijd heeft bereikt. In de wet is ook de bepaling opgenomen dat de verkoper van alcoholhoudende drank verplicht is te vragen naar een geldig leeftijdsdocument als de koper niet onmiskenbaar de vereiste leeftijd heeft bereikt. Bij gebrek aan een geldig leeftijdsdocument, mag er geen alcohol aan jongeren verkocht worden. De centrale vraag in het onderzoek is in welke mate verkopers van alcohol in de regio Zuid-Holland Zuid zich houden aan de wettelijke leeftijdsgrens van 18 jaar voor de verkoop van alcoholhoudende drank aan jongeren Naleving van de leeftijdsgrenzen Tijdens het onderzoek zijn 109 aankooppogingen door 15-jarigen en 118 aankooppogingen door 17- jarigen gedaan. In totaal hebben bij respectievelijk 56 en 39 aankooppogingen de verkooppunten de wet correct nageleefd. Dit betekent dat het gemiddelde nalevingspercentage bij de alcoholverkooppunten in de regio Zuid-Holland Zuid 51% is, gemeten met 15-jarige mysteryshoppers en 33% is, gemeten met 17-jarige mystery-shoppers. De naleving onder 15-jarigen is sinds 2011 gestegen met 29 procentpunten, van 22% naar 51%. In totaal zijn vijf verschillende typen verkooppunten bezocht. Bij de supermarkten was het nalevingspercentage het hoogst. Zij hadden een naleving van 82% door 15-jarige mystery-shoppers en 61% door 17-jarigen. Daarna volgen de slijterijen (resp. 56% en 50%) en horecagelegenheden (resp. 50% en 22%). Cafetaria (resp. 30% en 17%) en sportkantines (resp. 50% en 11%) scoorden het laagst. Van de 51 verkooppunten die tweemaal zijn bezocht door een 15-jarige mystery-shopper zijn 18 verkooppunten (35%) die bij beide aankooppogingen correct de wet hebben nageleefd. Bij de 17- jarige mystery-shoppers waren dit enkel 9 van de 57 (16%) tweemaal bezochte verkooppunten Gepleegde interventies en hun effectiviteit In het onderzoek is nagegaan welke interventies door verkopers van alcohol worden toegepast tijdens de aankooppogingen van de mystery-shoppers, en hoe effectief deze interventies zijn voor het naleven van de leeftijdsgrens. Om de leeftijd van de koper te controleren kan een verkoper verschillende interventies toepassen: het vragen naar leeftijd, het vragen naar een identiteitsbewijs, of beide. Tijdens de meting met 15-jarige mystery-shoppers werd bij 67 van de in totaal 109 (61%) aankooppogingen door de verkoper gevraagd naar leeftijd, identiteitsbewijs of beide. Het vragen 19

20 naar een identiteitsbewijs (48 keer) is de meest gebruikte vorm van interventie door de verkopers. Daarnaast is 17 keer naar zowel leeftijd als naar een identiteitsbewijs gevraagd. Er werd twee keer alleen naar leeftijd gevraagd. In 42 van de 48 (88%) keren dat naar een identiteitsbewijs werd gevraagd, is er correct nageleefd. Het vragen naar zowel leeftijd als naar identiteitsbewijs leidde 12 van de 17 keer (71%) tot correcte naleving. Bij de 118 aankooppogingen uitgevoerd door 17-jarige mystery-shoppers werd 64 keer een interventie gepleegd (54%). In 50 gevallen was dit het vragen naar een identiteitsbewijs, wat 33 keer leidde tot een correcte naleving (66%). Tien keer werd er om zowel leeftijd als identiteitsbewijs gevraagd, vijf van deze keren leidde dit tot een correcte naleving (50%). Daarnaast werd 4 keer gevraagd om alleen de leeftijd, dit leidde niet tot een correcte naleving Vergelijking regionaal en landelijk nalevingsonderzoek 2013 In 2011 is een nalevingsonderzoek in de regio Zuid-Holland Zuid uitgevoerd 3. Tijdens dit onderzoek zijn 156 bezoeken uitgevoerd bij hotspots met 15-jarige mystery-shoppers. De naleving in Zuid- Holland Zuid was 22%. In het huidige onderzoek in 2014 is de naleving van de leeftijdsgrens, gemeten met 15-jarigen, 51%. In 2013 is een landelijk onderzoek naar de naleving van de leeftijdsgrenzen uitgevoerd bij onder andere sportkantines, supermarkten, slijterijen, cafetaria s en horeca 4. Wanneer de landelijke nalevingspercentages van de verschillende type verkooppunten worden vergeleken met die uit de regio Zuid-Holland Zuid, gemeten met 15-jarige mystery-shoppers, is de naleving als volgt: Type verkooppunt Zuid-Holland Zuid (2011) Zuid-Holland Zuid Landelijk (2014) * (2013) Cafetaria 0% 30% 15% Horeca 18% 50% 36% Slijterijen 39% 56% 63% Sportkantines 22% 50% 15% Supermarkten 25% 82% 55% * Naleving gemeten met 15-jarige mystery-shoppers 4.2 Aanbevelingen Jongeren van 15 en 17 jaar kunnen in de regio Zuid-Holland Zuid gemakkelijk alcohol kopen. Op basis van de onderzoeksresultaten geven we de regio Zuid-Holland Zuid en de verstrekkers in Zuid-Holland Zuid een aantal aanbevelingen Aanbevelingen gemeenten Stel binnen de gemeentelijk organisatie met meerdere afdelingen een gezamenlijk nalevingsbeleid op Om de naleving verder te verhogen is het belangrijk om op een integrale manier te werk te gaan. De drie pijlers regelgeving, educatie en handhaving worden inmiddels in veel gemeenten gebruikt als basis voor het preventiebeleid. Uit een recente studie naar de gemeentelijke organisatie van het alcoholtoezicht door STAP is echter gebleken dat deze pijlers op papier wel bestaan, maar dat in de 20

21 praktijk de samenwerking niet of moeilijk gezocht wordt 5. Veel gemeenten kiezen ervoor om vanuit de veiligheidstak een handhavingsbeleid op te stellen, zonder input van andere afdelingen. STAP beveelt aan om niet uitsluitend een handhavingsbeleid, maar een meer overkoepelend nalevingsbeleid op te stellen. En dan met name gericht op de hotspots. De term naleving creëert een gezamenlijk belang binnen verschillende afdelingen die baat hebben bij goede naleving van de Drank- en Horecawet. Zo heeft de gezondheidstak binnen een gemeente baat bij een goede naleving van de leeftijdsgrenzen om de gebruikscijfers onder jongeren te verminderen. De afdelingen jeugd of onderwijs kunnen baat hebben bij naleving van de leeftijdsgrenzen, zodat kinderen hun talenten beter kunnen ontwikkelen op school. En zo zijn er meer afdelingen met een gezamenlijk belang. Een gezamenlijke aanpak heeft een grotere kans van slagen om de naleving te verhogen. Dit nalevingsbeleid kan bijvoorbeeld worden opgenomen in het Preventie- en Handhavingsplan wat door de meeste gemeenten in de regio al is vastgesteld (zie paragraaf 1.2). Communiceer met alcoholverstrekkers STAP adviseert om de resultaten van het mystery-shop onderzoek terug te koppelen naar de verkooppunten die bezocht zijn tijdens het onderzoek. Dit kan in de vorm van bijeenkomsten, persoonlijke communicatie en/of via de media. Het is belangrijk om de verstrekkers van alcohol bewust te maken van de noodzaak om de leeftijdsgrenzen na te leven. Dit is enerzijds noodzakelijk vanwege de gezondheidsrisico s van alcohol voor jongeren onder de leeftijdsgrens, maar anderzijds is het voor ondernemers ook persoonlijk van belang om te voorkomen dat ze een boete krijgen. Naast de gezondheidsrisico s van alcohol is het dus ook goed om te communiceren over de wettelijke verplichtingen voor ondernemers en de gevolgen als zij zich niet aan deze verplichtingen houden. Op deze manier creëer je een eigen belang bij ondernemers om de naleving te verbeteren. STAP raadt eveneens aan om te communiceren naar ondernemers dat de ondernemers die goed naleven (de 27 verkooppunten die twee correct hebben nageleefd), minder gecontroleerd zullen worden en de ondernemers die niet goed naleven, vaker gecontroleerd zullen worden. Door middel van dit beloningssysteem creëer je een extra belang bij ondernemers om extra aandacht aan de naleving te besteden. Uitwisseling kennis De verkooppunten die de wet (twee) keer correct hebben nageleefd tijdens het onderzoek, zijn een bron van kennis voor de verkooppunten die de wet niet correct hebben nageleefd. Een uitwisseling van goede voorbeelden is een manier om praktische handvaten te bieden aan de verkooppunten die op dit moment niet de wet correct naleven. Een gebrek aan kennis over de wet, maar ook een gebrek aan praktische oplossingen kunnen voor verkooppunten een barrière zijn om de wet correct na te leven. In een meeting per sector kunnen goede voorbeelden gedeeld worden en verkooppunten elkaar motiveren om met de leeftijdsgrenzen aan de slag te gaan. Ook uitwisseling van kennis voor de toezichthouders over de praktische aspecten van leeftijdscontroles kunnen ertoe bijdragen dat de naleving toeneemt. De Nederlandse Vereniging voor Drank- en Horecawet Inspecteurs (NVDI) maakt uitwisseling en kennisoverdracht over het toezicht op de Drank- en Horecawet mogelijk. Het is een vereniging voor en door DHW-inspecteurs 6. 21

22 Blijf de naleving monitoren Om het overzicht van de hotspots up to date te houden zijn verschillende bronnen beschikbaar. Zo zijn de observaties van de toezichthouders en de politie een belangrijke bron om de concentratie van (minderjarige) jongeren in kaart te brengen. Daarnaast kunnen toezichthouders ook informatie aanleveren over de naleving van de leeftijdsgrenzen in hotspots en andere verkooppunten. Dit is echter niet altijd waar te nemen door de toezichthouders, aangezien jongeren niet altijd aanwezig zijn en toezichthouders niet alle verkooppunten regelmatig kunnen controleren. Daarom adviseert STAP om de naleving van de leeftijdsgrens van 18 jaar periodiek te monitoren door middel van een objectief meetinstrument zoals mystery-shop onderzoek. Op basis van de resultaten van het onderzoek en de observaties van toezichthouders en politie wordt de hotspotlijst up to date gehouden. Daarnaast geeft het de toezichthouders inzicht in de verkooppunten die de leeftijdsgrens structureel goed naleven (en daarom minder toezicht nodig hebben) en de verkooppunten die niet structureel de leeftijdsgrens naleven (en daarom extra toezicht nodig hebben) Aanbevelingen verstrekkers Gebruik leeftijdscontrolesystemen Uit de resultaten blijkt dat er nog te weinig naar identiteitsbewijzen wordt gevraagd. Wanneer er naar het identiteitsbewijs van de jongeren wordt gevraagd, wordt de leeftijd vaak ook niet goed berekend. Vanuit het management van de verkooppunten moet nog meer worden benadrukt dat het controleren van het identiteitsbewijs belangrijk is en dat er geen alcohol verkocht mag worden aan jongeren onder de 18 jaar. Om de verkopers te ondersteunen bij de controle en berekening van de leeftijd is een aantal leeftijdscontrolesystemen ontwikkeld. Deze systemen nemen (een deel van) het controleren van de leeftijd uit handen van de verkoper. Hierbij kan worden gedacht aan onder andere de ID-Swiper, ID-reader en Ageviewer. Tot op heden is er één systeem waarvan wetenschappelijk is aangetoond dat het de naleving verhoogt, namelijk de AgeViewer 7. Dit systeem neemt het hele proces van het controleren van de leeftijd uit handen bij de verkoper. Uit onderzoek is naar voren gekomen dat dit systeem de naleving kan verhogen tot ongeveer 100%. Wanneer een leeftijdscontrolesysteem wordt gebruikt is het van groot belang dat verkopers ook een training krijgen in het gebruik van deze systemen. Niet alleen het inzetten van een systeem is belangrijk, maar ook de instructies die worden gegeven aan de caissières en barmedewerkers. Zij dienen goed met het systeem om te kunnen gaan. Train verkopers van alcohol Om meer kennis en bewustwording te creëren voor het verantwoord schenken, kunnen sportkantines en horecagelegenheden een training volgen waar de nadruk wordt gelegd op het vragen naar ID. Twee voorbeelden zijn de IVA-training en de Cursus Barcode, deze trainingen worden door Verzuip jij je Toekomst onder bepaalde voorwaarden gesubsidieerd. Deze trainingen zullen echter alleen effect hebben in samenhang met controles op de naleving van de leeftijdsgrenzen. Onderzoek laat zien dat alleen trainingen op zichzelf niet zorgen voor een verbetering van de naleving 8. Uit dit onderzoek in Zuid-Holland Zuid maar ook uit andere nalevingsstudies blijkt dat deurbeleid een zeer effectieve maatregel is om de naleving van de leeftijdsgrenzen te verhogen, met name in de horeca. De regio Zuid-Holland Zuid kan horecaondernemers informeren over het inzetten van 22

23 portiers. Portiers van horecagelegenheden kunnen ook in de bovengenoemde trainingen worden betrokken. Daarnaast blijkt uit lokaal nalevingsonderzoek dat het voor sportkantines zeer effectief werkt om schenktijden in te stellen om op deze manier de naleving te verhogen. Wanneer er geen alcohol wordt geschonken op tijdstippen wanneer veel jeugd aanwezig is, zal dat resulteren in een hogere naleving. Enkele gemeenten hebben dit al opgenomen in de lokale verordening. Zelfcontroles door middel van mystery-shoppers Naast het gemeentelijke onderzoek kunnen (ketens van) ondernemers ook elkaars caissières en barmedewerkers controleren. Door zelf de naleving van de leeftijdsgrenzen te controleren, krijgen ondernemers inzicht in de oorzaken van het wel of niet naleven door het personeel. Zo kan het bijvoorbeeld aan de attitude van de caissière liggen, de onkunde om een geboortedatum om te rekenen naar de huidige leeftijd van de koper, of vergeet de verkoper simpelweg te vragen naar de leeftijd. Aan de hand van die gegevens kunnen ondernemers gericht hun personeel opleiden en/of systemen aanschaffen om te voorkomen dat alcohol wordt verkocht aan minderjarigen. Tevens geeft structurele monitoring ondernemers inzicht in de effectiviteit van het interne leeftijdsgrenzenbeleid. 23

24 24

25 Literatuurlijst 1. Bieleman, B., Kruize, A., Zimmerman, C. (2011). Monitor alcoholverstrekking jongeren Stichting Intraval. 2. Gosselt, J.F., Van Hoof, J.J., De Jong, M.D.T., & Prinsen, S. (2007). Mystery shopping and alcohol sales: do supermarkets and liquor stores sell alcohol to underage customers? Journal of Adolescent Health, 41(3), Franken, F., Krokké, J., van Hoof, J., (2011) Alcohol en Jongeren in Zuid-Holland Zuid. Hotspotonderzoek. Nederland Instituut voor Alcoholbeleid, Utrecht. Universiteit Twente. 4. Roodbeen, R., Joe Lie, K., Schelleman-Offermans, K., (2014). Alcoholverkoop aan jongeren. Ontwikkeling in de landelijke naleving van de leeftijdsgrenzen. Nuchter. 5. Greeff, J. de, Mulder, J. (2013). Gemeentelijke organisatie van het alcoholtoezicht: Succes- en faalfactoren van een effectief lokaal nalevingsbeleid. STAP, Utrecht. 6. De Nederlandse Vereniging voor Drank- en Horecawet Inspecteurs (NVDI), 7. Hoof, J. van, Gosselt, J., Jong, M. de (2010). Shop Floor Compliance with Age Restrictions for Tobacco Sales: Remote Versus In-Store Age Verification. Journal of Adolescent Health 46, Wagenaar, A.C., Toomey, T.L. & Erickson, D.J. (2005). Complying With the Minimum Drinking Age: Effects of Enforcement and Training interventions. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 29, 2,

26

27 17-jarigen 15-jarigen 17- jarigen 15- jarigen Bijlage I Naleving per meting Naleving per meetmoment, opgesplitst in 15- en 17-jarige mystery-shoppers Aantal bezoeken Aantal keer naleving Nalevingspercentage T * 51% T ** 52% Totaal % T % T * 32% Totaal % * Waarvan één keer naleving vanwege schenktijdenbeleid ** Waarvan één keer naleving vanwege deurbeleid Naleving per type verkooppunt en per meetmoment, opgesplitst naar 15- en 17-jarige mysteryshoppers Type verkooppunt T1 aantal bezoeken T1 naleving T2 aantal bezoeken T2 naleving T1 & T2 naleving Cafetaria 10 2 (20%) 10 4 (40%) 6 (30%) Horeca (56%) 18 8 (45%) ** 18 (50%) ** Slijterijen 5 3 (60%) 4 2 (50%) 5 (56%) Sportkantines 11 3 (27%) * 11 6 (55%) 9 (41%) * Supermarkten (91%) 11 8 (73%) 18 (82%) Totaal (51%) * (52%) ** 56 (51%) Cafetaria 9 2 (22%) 9 1 (11%) 3 (17%) Horeca 18 4 (22%) 18 4 (22%) 8 (22%) Slijterijen 9 5 (56%) 9 4 (44%) 9 (50%) Sportkantines 9 0 (0%) 9 1 (11%) * 2 (11%) * Supermarkten 14 9 (64%) 14 8 (57%) 17 (61%) Totaal (34%) (32%) 39 (33%) * Waarvan één keer naleving vanwege schenktijdenbeleid ** Waarvan één keer naleving vanwege deurbeleid 27

28 17-jarigen 15-jarigen Aantal interventies per type verkooppunt en per meetmoment Type verkooppunt T1 aantal bezoeken T1 aantal interventies T2 aantal bezoeken T2 aantal interventies T1 & T2 aantal interventies Cafetaria 10 4 (40%) 10 6 (60%) 10 (50%) Horeca (56%) (72%) 23 (64%) Slijterijen 5 4 (80%) 4 2 (50%) 6 (67%) Sportkantines 11 3 (27%) 11 7 (64%) 10 (45%) Supermarkten (91%) 11 8 (73%) 18 (82%) Totaal (56%) (67%) 67 (62%) Cafetaria 9 3 (33%) 9 5 (56%) 8 (44%) Horeca 18 8 (44%) 18 7 (39%) 15 (42%) Slijterijen 9 7 (78%) 9 7 (78%) 14 (78%) Sportkantines 9 1 (11%) 9 5 (56%) 6 (33%) Supermarkten (71%) (79%) 21 (75%) Totaal (49%) (59%) 64 (54%) 28

29 29

30

31 31

32 Meer informatie Alcoholverstrekking aan jongeren onder de 18 jaar 32