Van terugkeer naar de Civil Society kan geen sprake zijn.

Transcriptie

1 Stichting Sociaal Cultureel Werk Buitenpost Schoolstraat NE Buitenpost Van terugkeer naar de Civil Society kan geen sprake zijn. dinsdag 28 januari Mienskipssin: met elkaar werken aan een duurzame samenleving (1). Nederland moet een participatiesamenleving worden, waarin de burger weer aan het roer staat. Terug naar de Civil Society : de samenleving waarin mondige burgers vooral zelf voor hun belangen en idealen opkomen, al of niet door zich te organiseren. Een samenleving waarin het draait om betrokkenheid, solidariteit en vrijwillige inzet. Realiteit of politiek wensdenken? In dit eerste artikel met als thema Mienskipssin: met elkaar werken aan een duurzame samenleving gaan we dieper op die vraag in. Mienskipssin ( Neighbor Power ) zorgt ervoor dat mensen niet onverschillig tegenover elkaar staan, maar bereid zijn om naar elkaar te luisteren, om samen te werken en om elkaar te helpen als dat nodig is. Mienskipssin zorgt voor sociale samenhang of met een duur woord sociale cohesie : de kleefkracht van een samenleving. Al ruim 40 jaar organiseert de Stichting Sociaal Cultureel Werk Buitenpost activiteiten voor jong en oud. Activiteiten die erop gericht zijn om mensen te inspireren, met elkaar in contact te brengen en hen bewust te maken van zichzelf en hun omgeving. Als organisatie voor sociaal-cultureel werk hebben wij altijd en vrijwel direct te maken met veranderingen in de samenleving. Veranderingen die voortdurend vragen om herbezinning en (zo nodig) bijstelling van onze koers. Dat is altijd al zo geweest, maar op dit moment staan we in Nederland aan de vooravond van ingrijpende veranderingen, waarmee iedere burger te maken krijgt. Wat is er namelijk aan de hand? Exit van de verzorgingsstaat. Misschien bent u zich er niet van bewust, maar de klassieke verzorgingsstaat wordt langzaam maar zeker ontmanteld. Dat proces is jaren geleden al begonnen, naar aanleiding van het geconstateerde misbruik en oneigenlijk gebruik van uitkeringen. Een groeiend beroep op regelingen zorgde er later voor dat de verzorgingsstaat het stempel van onbetaalbaar kreeg. Het laatste argument luidt dat de verzorgingsstaat de eigen verantwoordelijkheid van de burger onvoldoende stimuleert. Onderzoekers vragen bovendien aandacht voor het feit dat overheid en instellingen zó op elkaar gefocust zijn dat de burger (om wie het uiteindelijk zou moeten gaan) buiten beeld is geraakt. Er zijn ook onderzoekers die ons erop wijzen dat het de hogere en de vooral hoogste inkomens zijn die momenteel profiteren van de door de overheid geleverde publieke diensten en goederen. Weer andere onder- Mienskipssin: met elkaar werken aan een duurzame samenleving (1) 28 januari

2 zoekers stellen daarentegen dat de huidige financiële en economische crisis aantoont dat het systeem in de kern niet deugt en radicaal moet wijzigen. Hoe het ook zij: er verandert momenteel heel veel in Nederland. Daarbij wordt steeds nadrukkelijker een beroep gedaan op de zelfredzaamheid en eigen kracht van de individuele burger en zijn netwerk. Minder overheid, meer zèlf doen. De overgang van de verzorgingsstaat van weleer naar een participatiesamenleving wordt aanmerkelijk versneld door de overdracht van taken en bevoegdheden van de centrale overheid in Den Haag naar de gemeenten. Het gangbare woord daarvoor luidt decentralisatie. Het succes van zo n overdracht hangt van een heleboel factoren af. Deze keer gaat het bovendien om een operatie die een aardverschuiving in de samenleving tot gevolg kan hebben. Op stapel staat namelijk een grootschalige decentralisatie, waardoor de gemeenten verantwoordelijk worden voor jeugdzorg, werk en inkomen en zorg aan langdurig zieken en ouderen. De veranderingen maken het bovendien noodzakelijk dat de burger méér dan tot nu toe gebruikelijk was vanuit eigen kracht moet gaan werken en denken. Het doel is dat iedereen actief meedoet. Iedereen is van betekenis voor de maatschappij en moet daaraan kunnen deelnemen ( participeren ). «Van iedereen die dat kan, wordt gevraagd verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of haar eigen leven.» De participatiesamenleving is bottom-up ( van onderen naar boven ) georganiseerd. De burger wordt aldus verantwoordelijk voor het sociaal domein voor alles wat hem direct raakt in zijn bestaan: zorg, welzijn, arbeid, onderwijs, gezondheidszorg en vrijetijdsbesteding. Het idee is dat het merendeel van de burgers (pakweg zo n 80%) in staat zal zijn om zelfstandig op volwaardige wijze aan de samenleving deel te nemen. Mensen zijn hiervoor in eerste instantie zèlf verantwoordelijk, maar hebben zij tòch ondersteuning nodig, dan wordt er nog steeds een beroep op hun eigen kracht gedaan. Die eigen kracht komt dan ook niet alleen van de persoon zèlf, maar met name uit de kracht die in de samenleving aanwezig is. De burgerkracht de kracht die besloten ligt in de samenleving moet volgens de overheid nog beter worden benut. Critici spreken van een doe-het-zelf-samenleving en vrezen dat de zwakkeren en kwetsbaren in de samenleving aan het kortste eind zullen trekken. Zelforganisatie en burgercollectieven. Hoogleraar Justus Uitermark 1 stelt dat zelforganisatie in de afgelopen decennia is uitgegroeid tot een centraal begrip in de wetenschap. Allerlei complexe structuren van de hersenen tot de economie zijn geanalyseerd als uitkomst van zelforganisatie. Complexe ordening blijkt vaak bottom-up tot stand te komen. Zelforganisatie heeft ook als ideaal van maatschappelijke ordening een hoge vlucht genomen. Zelforganisatie is onder de noemer burgerkracht ook omarmd door de overheid. Het draait dus allemaal om zelforganisatie en burgercollectieven. Zijn de bestaande mogelijkheden echter wel geschikt of toereikend? In Brabant zijn inmiddels vanuit burgers een aantal initiatieven ontstaan die moeten leiden tot verbetering van de zorg en welzijn in kleine kernen, en die aldus bijdragen aan het behoud van de leefbaarheid. Kleine kernen die iets willen organiseren ontbreekt het echter vaak aan instrumenten of menskracht. Niettemin moet een provinciaal platform het ontstaan van lokale zorgcoöperaties stimuleren. Mienskipssin: met elkaar werken aan een duurzame samenleving (1) 28 januari

3 De vraag is echter of een coöperatie de ideale juridische vorm is. Tine de Moor 2 wijst erop dat er momenteel twee varianten op burgercollectieven bestaan: burgerinitiatieven de vereniging van lokale buurtbewoners die leven bij de gratie van de vrijwilligers en coöperaties, die als bedrijf functioneren maar dan net ietsje anders. Beide varianten worden met lastige wettelijke barrières geconfronteerd, die vooral de minder geschoolde burgers afschrikken. Geen remake van de Civil Society. Uitermark 1 stelt in zijn artikel een belangrijke vraag: Maar hoe reëel is het dat de civil society een wederopstanding meemaakt? Natuurlijk zijn er inspirerende en gevierde voorbeelden van mensen die hun eigen energie opwekken, hun eigen zorg organiseren of hun eigen eten verbouwen maar daartegenover staan genegeerde voorbeelden van sportverenigingen, bewonersorganisaties en sociale bewegingen die juist in zwaar weer verkeren. Als we kijken naar het aandeel Nederlanders dat zich als vrijwilliger inzet, neemt dat eerder af dan toe. Ook donaties aan maatschappelijke doelen vertonen geen stijgende lijn. In Rotterdam laat de score voor sociale inzet samengesteld op basis van gegevens over mantelzorg, inzet voor de buurt en vrijwilligerswerk een licht dalende trend zien sinds in 2008 voor het eerst is gemeten. In Amsterdam is het aantal mensen dat zich eenzaam voelt sinds 2000 verdrievoudigd. Al die cijfers wijzen erop dat het sociale netwerken waar Nederlanders door bezuinigingen op aangewezen zijn eerder zwakker dan sterker worden. Het kan een legitieme keuze zijn om als overheid verantwoordelijkheden af te stoten, al was het maar omdat burgers zelf ook vertrouwen in de overheid kwijt zijn geraakt, maar er is geen grond voor het manische positivisme dat mensen zich steeds meer, beter of sneller gaan organiseren. Zelforganisatie is geen panacee. Belangrijk is voorts om vast te stellen, dat het bij zelforganisatie vrijwel altijd om lokale initiatieven gaat, die zich niet zonder meer naar elders laten kopiëren. Tine de Moor 2 : Dat lokale karakter heeft zowel voordelen als nadelen. Het grote voordeel is dat met zelforganisatie heel kort op de bal kan gespeeld worden, waardoor tijd en geld kan bespaard worden. Bovendien draagt de sterke sociale controle bij aan preventie en detectie. Het nadeel van het lokale karakter van zelforganisaties is dat ze eerder energie stoppen in de oplossing van hun eigen problemen dan in expansie en het netwerken met andere gelijksoortige initiatieven. De vroegmoderne instituties voor collectieve actie waren evenmin erg zichtbaar en misten daardoor een kans om hun zaak hard te maken t.a.v. de overheid; die historische les is kennelijk ter harte genomen, want de huidige burgercollectieven en coöperaties hebben het netwerken omarmd. Het zal duidelijk zijn: zelforganisatie is geen panacee geen mythisch geneesmiddel dat overal voor helpt. Door middel van zelforganisatie kunnen niet alle problemen worden opgelost en kan niet iedereen naar behoren worden bediend. Zelforganisatie is evenmin geschikt om elk product of dienst in onze samenleving te leveren. Moderniseringsprocessen van blijvende invloed. Robert van Putten 3 constateert dat in de achterliggende decennia moderniseringsprocessen als globalisering, individualisering en informatisering een sterke wissel hebben getrokken op de sociale ordening. Van een stabiele verzuilde samenleving met grote gemeenschapszin zijn we een individualistische horizontale netwerksamenleving geworden. Dat heeft als gevolg dat de civil society is uitgehold. Ze is verdampt, verstatelijkt en ontzield. Maatschappelijke initiatieven en organisaties hebben te lijden onder gebrek aan langdurige bezieling en binding. Mensen committeren zich maar voor korte tijd aan projecten en zijn vooral Mienskipssin: met elkaar werken aan een duurzame samenleving (1) 28 januari

4 betrokken bij activiteiten die dichtbij henzelf en hun belevingswereld staan. Dat is een te zwakke basis om het maatschappelijk organiseren op te laten rusten. Dat vraagt nu juist om gemeenschap boven individu en om langdurige loyaliteit. Het stelsel van solidariteit en sociale voorzieningen kan dus niet over de schutting gegooid worden, terug de civil society in. Crafting Communities. Robert van Putten 3 ziet een oplossing: Een verhouding tussen overheid en samenleving houdt rekening met de moderniseringsprocessen. Dat betekent dat burgers en gemeenschappen niet overvraagd worden. De overheid blijft van belang als stabiele factor. In de moderne tijd waarin iedereen druk is, op allerlei plaatsen is, een eigen specialisme heeft en van anderen ook professionaliteit eist, zal arbeidsdifferentiatie blijven. Mensen zullen niet alles zelf gaan doen, er zijn grenzen aan generalisme. In samenwerkingsverbanden tussen overheden, burgers, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties werken zij aan maatschappelijke vraagstukken. Niet óf staat óf markt óf gemeenschap, maar én overheid én burgers én bedrijfsleven. De governance-principes zijn niet meer die van bureaucratie, markt of gemeenschap, maar die van de collaborative community en crafting community. Hierin staat de ethiek van goed werk en goed samenwerken centraal. Kenmerkend voor deze communities zijn de principes van wederkerigheid, delen, onderling vertrouwen en onderlinge afhankelijkheid. Ligt de toekomst in samenwerkingsverbanden tussen overheden, burgers, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties Crafting Communities? Het lijkt inderdaad voor de hand te liggen dat functionarissen, organisaties en burgers vanuit verschillende kennisposities gaan samenwerken. De crafting communities die aldus ontstaan zijn gemeenschappen die proberen verbindingen te smeden tussen nationale institutionele oplossingen en lokale sociale problemen. Volgens Willem Trommel 4 willen crafting communities lokale sociale problemen oplossen, met behoud van een scherp oog voor de samenhang met het wijdere institutionele veld. Trommel 4 : Waar gulzig bestuur is te begrijpen als een streven om verlies van maatschappelijke maakbaarheid te repareren, met hierop gerichte institutionele interventies, is bescheiden bestuur te duiden als een poging op verstandige wijze om te gaan met het verlies aan maakbaarheid. Dit laatste is precies wat gebeurt in crafting communities. Mienskipssin: met elkaar werken aan een duurzame samenleving (1) 28 januari

5 Samenvatting. De participatiesamenleving brengt veranderingen waarmee iedere burger te maken krijgt. Van de burger wordt geëist dat hij vanuit eigen kracht gaat werken en denken. Burgerkracht draait om zelforganisatie en burgercollectieven. Zelforganisatie is echter geen oplossing voor álle problemen en is evenmin geschikt om élk product of dienst te leveren. Het gaat bovendien vrijwel altijd om lokale initiatieven, die zich niet zomaar naar elders laten kopiëren. Verder zijn de processen die zich in de afgelopen decennia hebben voltrokken van blijvende invloed. Zij maken terugkeer naar de Civil Society onmogelijk. Daardoor blijft de overheid van belang als stabiele factor die ervoor waakt dat burgers en gemeenschappen niet worden overvraagd. Aldus lijkt de toekomst te liggen in Crafting Communities : samenwerkingsverbanden tussen overheden, burgers, bedrijven en organisaties, gericht op het oplossen van lokale problemen, met oog voor de samenhang met het wijdere institutionele veld. Bronvermelding: 1 Justus Uitermark is hoogleraar samenlevingsopbouw. Dit artikel is gebaseerd op zijn oratie "Verlangen naar Wikitopia" van 10 januari 2014 en een artikel voor een te verschijnen bundel met reflecties over de participatiesamenleving onder redactie van Mark van Twist en anderen. 2 Tine de Moor is universitair hoofddocent verbonden aan het Onderzoeksinstituut voor Geschiedenis en Cultuur van de Universiteit Utrecht. 3 Robert van Putten rondde recent de master Bestuur van maatschappelijke organisaties af aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Dit artikel is gebaseerd op zijn afstudeeronderzoek 'De vierde weg. Een onderzoek naar de herordening van het maatschappelijk organiseren en een ontwerp van een alternatief'. 4 Willem Trommel is hoogleraar beleids- en bestuurswetenschappen aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Dit artikel is een geactualiseerde en verkorte versie van het hoofdstuk dat hij schreef voor het boek 'Bouwplaats lokale verzorgingsstaat', H. Bosselaar en G. Vonk (red.), Den Haag: Boom Juridische uitgevers, Mienskipssin: met elkaar werken aan een duurzame samenleving (1) 28 januari