SBM. februari 2008 nummer 6. Ledencongres christelijk onderwijs Kwaliteit is de beste reclame 10. Baas over eigen geld 13

Transcriptie

1 SBM Maandblad van de Besturenraad voor managers, bestuurders en toezichthouders februari 2008 nummer 6 Ledencongres christelijk onderwijs Kwaliteit is de beste reclame 10 Baas over eigen geld 13 Kleurrijke scholen en integratie 20 Minister wil eind aan zesjescultuur 24 CITO-DIRECTEUR: ZORG OVER NIVEAU ONDERWIJS 6

2 Leiderschap stelt u dagelijks voor dilemma s. Maakt u de juiste afweging tussen de belangen die er spelen en kunt u zichzelf daarbij recht in de ogen kijken? Kunt u draagvlak creëren, met het volle vertrouwen van de medewerkers? Bent u inspirerend, verbindt u de maatschappelijke ontwikkelingen aan uw leiderschap? Heeft uw werk een blijvend effect? Leiderschap doe je er niet even bij, het is a way of living. In dit boek verbindt Dick den Bakker tien thema s van moreel leiderschap met de Tien Geboden. Deze verrassende inzichten kunnen voor u de zoektocht betekenen naar de inhoud van uw moreel leiderschap. HET BOEK KOST 22,95 EURO EN IS TE BESTELLEN BIJ DE BESTURENRAAD, ALG@BESTURENRAAD.NL, TELEFOON

3 Colofon SBM is het maandblad van de Besturenraad, de organisatie van het christelijk onderwijs. Wij vertegenwoordigen scholen, directeuren, besturen en raden van toezicht bij overheden en andere instellingen. Wij verlenen diensten rond de thema s onderwijs & identiteit, personeel & organisatie, financiën, huisvesting, communicatie & kwaliteit en maatschappelijk draagvlak. Bij de Besturenraad zijn 650 besturen aangesloten, met onderwijs instellingen en meer dan leerlingen en studenten in het basis-, speciaal, voortgezet onderwijs, bve, hoger en wetenschappelijk onderwijs. Redactie Grada Huis (eindredacteur) Emmanuel Naaijkens (coördinerend redacteur) Corine de Reus (beeldredacteur) Redactieadres Oosteinde 114 Postbus 907, 2270 AX Voorburg enaaijkens@besturenraad.nl Vormgeving Ontwerpwerk, Den Haag Foto omslag istockphoto / Rob Friedman Druk Drukkerij Giethoorn ten Brink, Meppel Abonnementen SBM voor leden 25,00 SBM voor niet-leden 37,00 SBM met Thema voor leden 35,50 SBM met Thema voor niet-leden 51,00 Zonder schriftelijke opzegging voor 1 december van het lopende jaar worden abonnementen automatisch verlengd voor het daaropvolgende kalenderjaar. Voor informatie en losse nummers: SBM Maandblad voor managers, bestuurders en toezichthouders februari 2008 nummer 6 6 Directeur Cito: Zorg over niveau onderwijs Pleidooi voor de invoering van leerstandaarden 9 Ledencongres in teken van zelfbewustzijn Thema Christelijk onderwijs heeft goud in handen 10 Kwaliteit is de beste reclame Scholen en de slag om de leerling 13 Baas over eigen geld Eerste ervaringen met lumpsum in primair onderwijs 18 Onderwijs dat er toe doet Liberale visie op onderwijs domineert 20 Een kind is een kind Kleurrijke scholen en hun streven naar integratie 24 Minister Plasterk wil eind aan zesjescultuur Strategienota hoger onderwijs Copyright Voor overname van artikelen of gedeelten daarvan graag voorafgaand contact met de redactie. Disclaimer Aan de informatie in dit magazine kunnen geen rechten worden ontleend. De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de advertenties. ISSN: rubrieken 4 Nieuws 15 Juridische Kwestie 16 Open Plek 22 De Praktijk 25 Column 26 Nieuws Besturenraad 29 Produkten en diensten 30 Agenda

4 NIEUWS Onderwijsraad: uitval eerstejaars terugdringen De uitval van eerstejaars studenten kan en moet omlaag, zegt de Onderwijsraad in haar advies Een succesvolle start in het hoger onderwijs. In het eerste jaar van de bachelorfase haken nu veel studenten af. In het hbo stopt circa 30% van de studenten na het eerste jaar met de studie; in het wetenschappelijk onderwijs is dat ongeveer 25% (inclusief de studenten die switchen). Los van de kosten is het voor zowel student als instelling vervelend als iemand niet op de juiste plek blijkt te zitten. Hier is dus veel winst te behalen, stelt de Onderwijsraad. Aanbevelingen aan minister Plasterk zijn o.a.: bevorder afspraken over het minimale aanvangsniveau in het hoger onderwijs, geef financiële ondersteuning aan instellingen die hun onderwijs kleinschalig willen organiseren, stel een landelijk spreidingsplan op voor university colleges. Verder pleit de Onderwijsraad voor het huisvesten van studenten in een sociaal verband, zoals een internaat. Instellingen in het hoger onderwijs ondernemen al veel initiatieven om ervoor te zorgen dat de verschillende groepen studenten in staat zijn het eerste jaar met succes te volgen en af te ronden. Zo is er de laatste jaren aandacht voor meer contacturen per week, voor heroriëntatietrajecten voor studenten die willen switchen, en voor plusopleidingen (honours) voor zeer gemotiveerde studenten. Zie verder pagina 24: Minister Plasterk wil einde aan zesjescultuur Onderwijs voor Poolse kinderen Staatssecretaris Sharon Dijksma laat onderzoeken hoeveel kinderen uit Polen op Nederlandse scholen staan ingeschreven en hoe die scholen daar mee omgaan. Bovendien komt er een informatiepunt over het onderwijs aan deze categorie kinderen. Volgens de meeste recente cijfers waar het CBS over beschikt, uit 2005, werkten er in dat jaar ongeveer zeventigduizend Polen bij een Nederlands bedrijf. Een verdrievoudiging ten opzichte van het jaar De meeste Polen verblijven hier tijdelijk voor kortdurende banen. Maar een groeiend aantal vestigt zich hier definitief. In 2005 waren dat er 11 duizend, waaronder ruim 7 duizend vrouwen. Met de komst van gezinnen komen ook Poolse kinderen in Nederland, die op grond van de Leerplichtwet hier onderwijs moeten volgen. Voor deze categorie leerlingen zijn er echter nog geen bijzondere voorzieningen. In de gemeente Maasdriel bijvoorbeeld waren eind vorig jaar negentien kinderen van Poolse herkomst ingeschreven op diverse basisscholen. In die regio werken nogal wat Poolse arbeiders in de kassen. Gemeente en scholen stopten samen euro in een potje om een begeleidingstraject op te zetten, in eerste instantie vooral gericht op het leren van de Nederlandse taal. De verwachting is dat deze gezinnen zich definitief vestigen in ons land. Aanpak schooluitval in vier grote steden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht aanpak van verzuim. Ook zal de gemeente de gaan zich samen met scholen de komende jaren samenwerking tussen scholen onderling en met extra inspannen om het aantal scholieren dat zonder mbo-2, havo- of vwo diploma de school ver- maatschappelijk werk en de (komende) Centra andere voorzieningen zoals bureau jeugdzorg, laat terug te dringen met veertig procent. Dat is voor Jeugd en Gezin stimuleren. Het accent ligt een afname van tien procent per jaar in de eigen bij het voorkómen van schooluitval: meer aandacht voor de overgang van vmbo naar mbo, regio. Dat hebben de vier wethouders afgesproken met staatssecretaris Marja van Bijsterveldt betere zorg op school voor risicoleerlingen en (Onderwijs). Aanpakken van schooluitval is één een betere loopbaanbegeleiding en verzuimregistratie. In totaal stelt het kabinet tot 2011, van de speerpunten van dit kabinet. De landelijke doelstelling is om ten opzichte van 2002 het aantal nieuwe schooluitvallers te halveren tot maxi- beschikbaar van 71 miljoen euro om voortijdig naast de reguliere bekostiging, een extra bedrag maal nieuwe schooluitvallers in schoolverlaten tegen te gaan. Dit betekent dat de De vier gemeenten zullen zich samen met de school per daadwerkelijk verminderde voortijdig scholen flink inzetten voor versterking van de schoolverlater een stimuleringsbijdrage van 2000 zorg voor risicoleerlingen en een sluitende euro krijgt. Eén loket voor melding verzuim in het mbo Het ministerie van OCW en de IB-Groep werken het mbo, dat vaak een voorbode is van schooluitval, tijdig wordt aangepakt. De bewindsvrouw aan een digitaal loket, waar de mbo-instellingen het verzuim van hun leerlingen kunnen melden. zegt dit in antwoord op vragen van het CDAkamerlid Biskop. De staatssecretaris reageert Dat bespaart de ROC s administratieve rompslomp omdat zij niet meer hoeven uit te zoeken aan welke leerplichtambtenaar van welke schreef dat er ROC s zijn die hun registratie niet daarmee op een bericht uit De Telegraaf, die gemeente zij de spijbelende leerling moeten op orde hebben. De inspectie gaat bovendien doorgeven. Staatssecretaris Van Bijsterveldt een onderzoek doen naar de spijbelproblematiek in het hoopt daarmee te bereiken dat het verzuim in mbo. 4

5 Aantal studenten techniek in mbo stabiliseert Aan de jarenlange daling van het aantal techniekleerlingen in het mbo is een einde gekomen. Dat meldt het Platform Beroepsonderwijs. In 2007 stabiliseerde het aantal leerlingen tot bijna Dat blijkt uit het onderzoek naar de ontwikkelingen op de arbeids- en onderwijsmarkt binnen de metaal-, elektro- en installatietechniek. Domeinoverstijgende opleidingen doen het goed en ook de installatietechniek laat een stijging zien. Sinds 2007 worden er zo n 4800 leerlingen voor domeinoverstijgende kwalificaties opgeleid. Dat is bijna een verdubbeling ten opzichte van het jaar daarvoor. Binnen de installatietechniek is het aantal leerlingen met 4,5 procent gestegen naar een krappe De elektrotechniek en de metaal laten een daling zien van respectievelijk 10 en 6 procent. Leerlingen kozen in 2007 eerder voor de beroepsbegeleidende leerweg (BBL) dan voor de beroepsopleidende leerweg (BOL). Overigens is voor BBL én BOL het aantal leerlingen op niveau 3 het meest gestegen. Het lijkt erop dat ROC s meer werk van niveau 3 maken en dat veel meer leerlingen vanuit niveau 2 doorstromen naar het volgende niveau. Afgestudeerde leraar minder vaak meteen voor de klas Studenten die hun diploma hebben behaald aan een hbo-lerarenopleiding gaan steeds minder vaak meteen daarna voor de klas staan. Dit blijkt uit cijfers van het CBS. Enkele jaren geleden ging 82 procent van de afgestudeerden aan de slag als leraar, dit is in 2004/2005 gedaald naar 72 procent. Van de jonge leerkrachten die wel meteen gingen werken, haakte een groeiend aantal binnen een jaar weer af. Dat percentage verdubbelde van vier naar acht procent. Overigens waren de afgestudeerden die niet onmiddellijk voor het leraarschap kozen niet helemaal verloren voor het onderwijs. Tien procent begon namelijk na een jaar alsnog aan een onderwijscarrière. Over de redenen van afhaken is het CBS niets bekend. Eind mei akkoord lerarensalarissen Minister van Onderwijs Ronald Plasterk gaat er vanuit dat er eind mei een akkoord ligt met de vakbonden over het Actieplan LeerKracht. Eind vorig jaar keurde de Tweede Kamer zijn plan goed om jaarlijks honderden miljoenen extra uit te trekken voor salarissen van leraren. De minister wil docenten verder meer zeggenschap geven over hun werk. Kantoor Cito in Turkije Sinds januari heeft Cito een kantoor in de Turkse hoofdstad Ankara, Cito Türkiye. Cito is al ruim een jaar actief in Turkije. Het Turkse en Nederlandse onderwijsprogramma vertonen relevante gelijkenissen, waardoor het Nederlandse leerlingvolgsysteem (LVS) van Cito een belangrijke bijdrage kan leveren aan de realisatie van het Turkse onderwijsprogramma. Cito ontwikkelt in nauwe samenwerking met docenten van verschillende scholen in Turkije een leerlingvolgsysteem dat is afgestemd op Turkse leerlingen en scholen. Dit gebeurt onder begeleiding van een wetenschappelijke raad, bestaande uit Nederlandse en Turkse academici. Bij de werkzaamheden van Cito Turkije zijn ongeveer 30 medewerkers en adviseurs betrokken. Cito maakt wereldwijd werk van goed en eerlijk toetsen en beoordelen. Met de meet- en volgmethoden van Cito krijgen mensen een objectief beeld van kennis, vaardigheden en competenties. Hierdoor zijn verantwoorde keuzes op het gebied van persoonlijke en professionele ontwikkeling mogelijk. Cito heeft verder vestigingen in Duitsland en de Verenigde Staten en een agentschap in Japan. Premier Balkenende heeft de Nederlandse EUambtenaren opgeroepen om allemaal één dag terug te gaan naar hun middelbare school. Op deze dag geven de Europese ambtenaren gastlessen en gaan ze in gesprek met leerlingen over hun werk en over Europa. Doel van het project is om Europa concreter te maken voor leerlingen. Op deze manier krijgen leerlingen bovendien een indruk van wat zij kunnen bereiken met hun eigen opleiding. Een groeiend aantal jongeren zoekt hulp vanwege problemen bij het gebruik van de speed (populaire benaming voor amfetamine). Van het aantal problematische gebruikers die hulp zoeken is de helft jonger dan 25 jaar. Het gebruik van de amfetamine is vooral populair onder autochtone jongeren. Speed wordt op steeds jongere leeftijd geconsumeerd, blijkt uit onderzoek. Deze harddrug zorgt voor een euforisch gevoel en gebruikers denken dat ze alles kunnen. De middelbare scholen in Zoetermeer gaan nauw samenwerken bij de begeleiding van leerlingen met extreme dyslexie. Er komt een gezamenlijk trainingscentrum en door de inzet van digitale hulpmiddelen kunnen leerlingen beter worden geholpen. Het grootschalige dyslexieproject wordt gecoördineerd door het Regsam, een samenwerkingsverband van scholen. Naar verwachting gaan zeker tachtig leerlingen gebruikmaken van deze voorziening. Het leesniveau verhogen is dé doelstelling van de Friese deelnemers aan de projecten Leesinterventie Noord-Nederland, Preventieve aanpak Leesproblemen en Pilots Taalbeleid Onderwijsachterstanden. Goed kunnen lezen is belangrijk voor de hele verdere schoolloopbaan van een kind. Veel gedragsproblemen komen voort uit frustratie, aldus een woordvoerder. In Friesland haalt een kwart van de leerlingen de einddoelen van het basisonderwijs niet. Scholieren in de buurt van luchthavens presteren slechter op school, vooral bij complexere taken. Dat blijkt uit promotie-onderzoek van Elise van Kempen naar het effect van transportgeluid op leerprestaties en gezondheid van kinderen. Van Kempen is als medicus op het proefschrift gepromoveerd aan de Universiteit Utrecht. 5

6 Marten Roorda: leerstandaarden kunnen kwaliteit waarborgen Directeur Cito: zorgen over het niveau van het onderwijs In internationale vergelijkingen verkeert het Nederlandse onderwijs steevast in de kopgroep. Toch moeten we ons daar niet op blindstaren, zegt Marten Roorda, directeur van toetsontwikkelaar Cito. Er zijn signalen dat het niveau van het onderwijs daalt, daar maak ik me zorgen over. Maar we kunnen het niet bewijzen. Tekst: Emmanuel Naaijkens, Fotografie: Marco Vellinga Meer dan zeventig deskundigen uit het onderwijs werden eind vorig jaar verhoord door de parlementaire commissie onderwijsvernieuwing, maar een vertegenwoordiging van het Cito was niet uitgenodigd. Marten Roorda, algemeen directeur van het Cito had dat wel logisch gevonden. We zouden daar wel wat zinnigs te melden hebben gehad. Want alle onderwijsveranderingen leidden weer tot andere vormen van toetsen en examinering. De commissie is te weinig uit geweest op het verzamelen van feitenmateriaal, dat is jammer. Als ontwikkelaar van toetsen en examens heeft het Cito in binnen- en buitenland een sterke reputatie. Het meest bekende product is de Cito Eindtoets voor het basisonderwijs die deze maand weer wordt afgenomen. Maar het in Arnhem gevestigde instituut is ook nauw betrokken bij het zogeheten PISA-onderzoek, dat elke drie jaar in alle dertig Oeso-landen de kennis en vaardigheden van vijftienjarige scholieren in beeld brengt. (Zie ook kader). Nederlandse scholieren eindigen bij elk onderzoek in de kopgroep, en dat geldt ook voor andere internationale onderzoeken. Maar volgens Roorda kan daar niet vanzelfsprekend de conclusie aan verbonden worden dat het dus met de kwaliteit van het Nederlandse onderwijs wel in orde is. Op zich is het goed dat we hoog in de ranglijst van PISA staan, dat zijn we een beetje aan onze stand verplicht. Maar die positie zegt meer over hoe we ons verhouden ten opzichte van andere landen, dan tot hoe het peil van ons onderwijs van nu zich verhoudt tot dat van drie jaar geleden. Ieder land heeft zijn eigen onderwijssysteem. De manier van vraagstellen kan bij het ene onderwijssysteem beter aansluiten dan bij het andere. Je moet dus nogal wat relativeringen aanbrengen. PISA-onderzoek is heel nuttig, vooral om te kunnen benchmarken met andere landen, en het is goed voor bewustwording van de kwaliteit van het onderwijs in een land. We moeten alert blijven CENTRALE EXAMINERING Het Cito ontvangt jaarlijks vele buitenlandse delegaties en die zijn doorgaans onder de indruk van het Nederlandse onderwijs. Dat komt, legt directeur Roorda uit, mede door de centrale manier van examineren. Het is een in de wereld redelijk unieke manier om de kwaliteit van het onderwijs te waarborgen. Toch is de Cito-directeur er niet helemaal gerust op dat het Nederlandse onderwijs wel zo degelijk is als gedacht. Ik heb zorgen over het niveau. Ik heb daar geen bewijzen voor, maar er zijn allerlei verontrustende signalen. In het mbo, hbo en de universiteiten heeft men problemen met de instroom. Er zijn signalen van docenten in het voortgezet onderwijs. Wat je vast kunt stellen is dat de randvoorwaarden voor goed onderwijs aan het schuiven zijn. Er staan steeds meer onbevoegde docenten voor de klas, dat is een kwalijke zaak. Die kunnen misschien didactisch en pedagogisch hun kwaliteiten hebben, maar ze missen de vakkennis. De kerndoelen in het basisonderwijs zijn veel minder precies dan in het verleden, ze zijn abstracter. Ik vind persoonlijk dat de scholen daardoor teveel vrijheid hebben gekregen. Er is veel verantwoordelijkheid teruggelegd bij de scholen. Abstracte kerndoelen geven basisscholen teveel vrijheid De directeur van het Cito vindt dat helder moet worden afgesproken wat we als samenleving verwachten van het onderwijs, wat het einddoel is. Hij is daarom een groot voorstander van het invoeren van leerstandaarden, die als een ijkpunt kunnen dienen. Alleen op die manier kan bijvoorbeeld de discussie over het rekenonderwijs beslecht worden. Het heeft weinig zin om een academische discussie te voeren over het rekenonderwijs, in de zin dat het vroeger beter of slechter was. Dat is een kwestie van optiek. Wat moeten we van leerlingen verwachten en wat hebben ze nodig in het verdere leven? Daar stem je het onderwijs- 6

7 materiaal en de lesmethoden op af. Als we bijvoorbeeld met elkaar zouden vaststellen dat het helemaal niet nodig is dat we nog goed kunnen hoofdrekenen, omdat we daar rekenmachientjes voor hebben, dan is dat de vraag die de maatschappij stelt. We stoppen heel veel geld in onderwijs, maar we weten nauwelijks of de resultaten zijn zoals we die zouden mogen verwachten. Dat is toch heel opmerkelijk. duidelijk was voor welk probleem dat een oplossing zou zijn. Wat de criteria waren om het succes van zo n vernieuwing te bepalen. En hoe vervolgens zo n vernieuwing op een goede wijze zou kunnen worden geïmplementeerd. We moeten beseffen dat we met jonge, kwetsbare kinderen werken die, als het experiment niet goed uitpakt, een achterstand in hun schoolontwikkeling kunnen oplopen. EFFECTEN VERNIEUWINGEN Roorda had bij de parlementaire commissie graag naar voren gebracht dat er in ons land te weinig oog is voor het meten van de effecten van nieuwe vormen van onderwijs. Er zijn veel vernieuwingen doorgevoerd, zonder dat op voorhand De Cito-directeur beaamt dat het voeren van een discussie over stijging of daling van het niveau erg lastig is. Zijn instituut beschikt, onder andere dankzij de Cito Eindtoets, over een schat aan gegevens van leerlingprestaties, maar die zijn niet bruikbaar om een verantwoorde uitspraak te doen over ontwikkelingen in het niveau. De 7

8 PISA-ONDERZOEK, INTERNATIONALE VERGELIJKING Sinds 2000 doet een representatieve groep van 15-jarige leerlingen in elk van de dertig Oeso-landen (plus een aantal partnerlanden) om de drie jaar mee aan een grootschalig onderzoek naar wat leerlingen in hun mars hebben op het gebied van natuurwetenschappen, leesvaardigheid en wiskunde. PISA (Oeso Programme for International Student Assessment) beoogt de praktische kennis en vaardigheden van 15-jarigen in genoemde domeinen te meten. In alle categorieën eindigde Nederland in 2006 wereldwijd in de top tien. Natuurwetenschappen op plaats 9, wiskunde plaats 5 en leesvaardigheid plaats 10. In Europees verband eindigt Nederland respectievelijk op plaats 3, plaats 2 en plaats 5. Maar uit het onderzoek komt volgens Cito wel naar voren dat de prestaties in bepaalde opzichten onder druk staan. Periodieke Peilingsonderzoeken (PPON) die Cito al twintig jaar uitvoert zijn daarvoor wel geschikt. Cito doet in opdracht van het ministerie van OCW al jaren onderzoek naar het niveau van het basisonderwijs. In het voortgezet onderwijs gebeurt dat helaas (nog) niet. Dat is jammer, want via ons Periodiek Peilingsonderzoek kunnen we de stand van zaken ook over een reeks van jaren heel goed in kaart brengen. Binnenkort zullen we in een rapport terugblikken op twintig jaar periodiek peilingsonderzoek. Maar de veranderingen in het curriculum in de loop der jaren maken het vergelijken van het niveau van het onderwijs wel moeilijk. Het peilingsonderzoek is oorspronkelijk vooral bedoeld om inzicht te verschaffen in hoe je het onderwijs kunt verbeteren. Die onderzoeken zouden eigenlijk ook goed gelezen moeten worden door docenten, directeuren en schoolbesturen. Dat gebeurt veel te weinig, zoals er voor hen veel praktische informatie is te halen uit de resultaten van de Cito-toets. KENNIS EN VAARDIGHEDEN Met de gegevens van de Cito-toetsen van al die jaren, daar is geen bepaalde tendens uit af te leiden? Nee, dat komt ook omdat de Cito-toets niet echt die functie heeft. De eerste functie is namelijk om een objectieve component toe te voegen aan het schooladvies. En de tweede functie is die voor schoolzelfevaluatie. Op welke punten schiet het onderwijs nog tekort en wat gaat goed? Het is niet opgezet als een peiling of vergelijkingsonderzoek. In theorie zou je de scores van jaar tot jaar alleen met elkaar kunnen vergelijken als je de kinderen elk jaar exact dezelfde vragen zou voorleggen, maar dat kan niet, want ze zijn bekend. Roorda maakt zich verder zorgen over de verstoorde balans tussen kennis en vaardigheden, al constateert hij dat de slinger nu weer de andere kant lijkt op te gaan. Het idee dat we het helemaal zonder kennis kunnen doen, dat we alles wel kunnen opzoeken, dat leek de teneur te worden. Dat leerlingen hun eigen leervraag stellen en hun eigen leerweg kiezen. We gaan nu voor een deel terug naar de opvatting dat er bepaalde kennisoverdracht zal moeten plaatsvinden tussen docenten en leerlingen. Dat is terecht, dat was naar mijn gevoel naar de achtergrond geraakt. Is er door de opkomst van de nieuwe media niet een situatie ontstaan dat de school niet meer het primaat heeft op het leren? In de jaren zestig had je bijvoorbeeld nog nauwelijks tv-programma s voor jongeren, nu 24 uur per dag. Kinderen halen overal hun informatie vandaan. Dat zou veronderstellen dat vroeger leren hoofdzakelijk via de school plaatsvond, dat lijkt me niet. Leren doen mensen in allerlei situaties, thuis, op het werk, op straat, in de vereniging, overal waar je in sociaal verband bent leer je. Leren doe je niet alleen op school, sterker nog, leren buiten de school bepaalt in hoge mate je kans op succes. Je kunt toch via de computer allerlei informatie binnenhalen, dat bestond vroeger niet. Vroeger kon je informatie in bibliotheken vinden. Maar er is een wezenlijk verschil tussen informatie en kennis. Informatie wordt pas kennis als je dat zelf in een bepaald verband kunt plaatsen. Je als het ware eigen kunt maken. Roorda ziet dat de huidige generatie leerlingen sterk is beïnvloed door de technologische vernieuwingen. Jongeren hebben bijvoorbeeld moeite met concentratie, ze zappen door informatie heen. Toch vindt hij dat het onderwijs daar niet teveel aan toe moet geven. Je zou er bijvoorbeeld voor kunnen kiezen om alleen korte teksten aan te bieden, in het lesmateriaal maar ook in examens en toetsen. Dan weet je één ding zeker, dat kinderen nooit meer lange teksten leren lezen. De vraag is, is dat erg? Ik zou dat persoonlijk jammer vinden. Als je je teveel aanpast kom je in een vicieuze cirkel terecht. METEN IS WETEN Cito wil niveau voortgezet onderwijs permanent volgen Het Cito ziet wel mogelijkheden om door meting een vinger aan de pols te houden, voor wat betreft het niveau van het onderwijs. We hebben al onze leerlingvolgsystemen waarin van jaar tot jaar wordt bijgehouden wat leerlingen doen. Het enige wat je hoeft te doen is daar vaste standaarden aan te koppelen. Dan kun je precies in de gaten houden hoe dat niveau zich ontwikkelt. Van een leerling, van een school, landelijk. Een voorbeeld van een standaard is dat je aangeeft dat een leerling een bepaald aspect van rekenen op dat en dat niveau moet kunnen beheersen. Dat kun je objectief bepalen. 8

9 Ledencongres uiting van zelfbewustzijn Op vrijdag 4 april staat de jaarlijkse bijeenkomst voor de leden van de Besturenraad gepland. De opzet is anders dan gebruikelijk. Het is een congres waar we de kracht van het christelijk onderwijs laten zien. Waar leden ervaringen kunnen uitwisselen en elkaar kunnen inspireren. Tekst: Emmanuel Naaijkens, Fotografie: istockphoto We hebben als christelijk onderwijs goud in handen, maar dat laten we onvoldoende zien aan de buitenwereld en aan elkaar. Daarom hebben we dat als thema genomen voor het ledencongres op 4 april. We willen laten zien dat we als christelijk onderwijs een belangrijke functie in de samenleving vervullen, zegt Harm Klifman, adviseur bij de Besturenraad. Samen met anderen is hij nauw betrokken bij de voorbereiding van het ledencongres op vrijdag 4 april in Theater Spant! in Bussum. Een prima locatie om het interactieve karakter van het programma van het ledencongres goed tot zijn recht te laten komen. Meer nog dan in voorgaande jaren kunnen de leden hun zegje doen op deze bijeenkomst. Er is volop gelegenheid om nieuwe ideeën op te doen, ervaringen met elkaar uit te wisselen en vooral elkaar te inspireren in het werk. Want het christelijk onderwijs mag gezien worden, het is een onmisbare pijler van de samenleving, stelt Klifman. En dan heb je het over educational governance, dat meer is dan een bestuurlijk-technische benadering. Educational governance gaat over het bestaansrecht van het christelijk onderwijs. De overheid heeft het onderwijs de afgelopen jaren steeds meer in de rol van uitvoerder van haar beleid gedrongen. We moeten als christelijk onderwijs meer zelfbewustzijn uitstralen, laten zien dat het christelijk geloof de inspiratiebron is voor onze maatschappelijke verantwoordelijkheid. We mogen best uitdragen dat het onderwijs in Nederland voor driekwart wordt gedragen door verenigingen en stichtingen, dat zijn dus private organisaties. Dat die taken uitvoeren met een algemeen, publiekelijk belang is duidelijk, maar het gaat echt om meer dan dat. Christelijk onderwijs is zelfstandig, onafhankelijk en verantwoordelijk. INSPIREREND MANIFEST Om dat te onderstrepen wordt er op het congres een manifest gepresenteerd, waarin is vastgelegd waar het christelijk onderwijs zijn bestaansrecht aan ontleent. Het moet een geloofsbelijdenis, een credo zijn, waar alle christelijke scholen zich in herkennen. Het wordt dus zeker geen beleidsplan, maar een inspirerende, aansprekende tekst die op het congres onderwerp van debat is, belooft Klifman. Een van de hoogtepunten van de dag is een interview met de goedgebekte Sander de Kramer, al dertien jaar de bezielende, kleurrijke hoofdredacteur van de Rotterdamse Straatkrant. Schrijver van diverse boeken waarin hij de vinger legt op de problemen van de samenleving. Zijn meest recente boek heet Van miljonair tot krantenjongen. BOEK DER OVERBODIGHEDEN Een ander onderdeel van het programma is een oproep aan de leden om aan te geven wat in hun ogen onzinnige regels en procedures zijn van allerlei (semi-)overheidsinstanties, die ontzettend veel tijd en geld opslokken, maar die ten koste gaan van het onderwijs. De Besturenraad gaat al die reacties bundelen in het Boek der Overbodigheden en onder de aandacht van de politiek brengen. En om de betekenis van het christelijk onderwijs nog eens te onderstrepen zal tijdens het ledencongres de schijnwerper gericht worden op tal van praktijkvoorbeelden. Er gebeuren zoveel mooie dingen in het onderwijs, die scholen uit eigen initiatief doen. Vaak heel lokaal, maar ook leerzaam voor andere collega s, aldus Harm Klifman, die hoge verwachtingen heeft van het ledencongres. En natuurlijk ontbreekt het meditatief moment niet! Paul Boersma, adviseur van de Besturenraad, geeft een boeiende presentatie waarin hij laat zien hoe educational governance en de christelijke levensbeschouwing met elkaar verbonden zijn. Opgeven via 9

10 Mr. Scholen Joke Sperling de slag werkt om nieuwe aan proefschrift leerlingen Kwaliteit is ook voor scholen de beste reclame Scholen in het voortgezet onderwijs zijn weer volop in de slag om nieuwe leerlingen binnen te halen. Ze organiseren open dagen, delen glimmende folders uit en plaatsen gelikte advertenties. In sommige regio s is er een felle concurrentie. Ook voor scholen geldt: kwaliteit is de beste reclame. Een mooie plaats op de ranglijst helpt wel mee. Tekst: Fred Geelen, Loek Mulder, Emmanuel Naaijkens, Fotografie: istockphoto / HooRoo Graphics, Mark Evans Pal voor de kerstvakantie meldde de VO-raad in een persbericht dat scholen in het voortgezet onderwijs in de nabije toekomst klip en klaar aan de buitenwereld gaan melden hoe ze, in velerlei opzichten, presteren. Het bericht haalde nauwelijks de media, en dat is eigenlijk opmerkelijk want, op de keper beschouwd, is hier sprake van een stille revolutie. Het is immers nog maar tien jaar geleden dat het onderwijsveld op zijn kop stond toen dagblad Trouw voor het eerst een speciale bijlage publiceerde waarin een aantal prestaties (opbrengsten) breed werden uitgemeten. Voor- en tegenstanders van deze opgedrongen openheid buitelden over elkaar heen. Critici van het initiatief voorspelden Amerikaanse toestanden, scholen zouden alleen nog maar kansrijke leerlingen toelaten. Anderen juichten de Trouwlijst juist toe, omdat scholen zo gedwongen werden verantwoording af te leggen aan de samenleving. Dat laatste was ook de drijfveer voor onderwijssocioloog Jaap Dronkers om zijn medewerking te verlenen aan het initiatief van Trouw. Het was hem al jaren een doorn in het oog dat de Onderwijsinspectie wist welke school haar kwaliteit goed op orde had, en welke school er een potje van maakte. Maar die gegevens lagen veilig opgeborgen in de kluis, totdat de onderwijsredactie van Trouw, met een succesvol beroep op de Wet Openbaarheid Bestuur, de gegevens in handen kreeg. Toen Trouw een jaar later opnieuw met een publicatie kwam, was het rumoer al aanzienlijk verstomd. Sterker nog, de Onderwijsinspectie besloot daarom zelf over te gaan tot publicatie van kwaliteitskaarten. Enkele jaren geleden kwam ook weekblad Elsevier met allerlei lijstjes over schoolprestaties. Er was echter een wezenlijk verschil tussen de aanpak van Trouw en Elsevier en van de inspectie. Deze laatste onthield zich van een uitgesproken oordeel over de kwaliteit van de scholen, terwijl Trouw en Elsevier elk jaar lijstjes maken van de beste en de slechtste scholen. En die lijstjes krijgen, vooral in de regionale kranten, veel aandacht. Prettig voor scholen die goed scoren, maar vervelend voor de zwakke broeders. INSPECTIE OVERSTAG Afgelopen zomer is de inspectie overstag gegaan. De resultaten van de scholen zoals die op de website worden gepubliceerd, worden nu voorzien van een waardeoordeel: onvoldoende, voldoende en excellent. Het voortgezet onderwijs vindt nu zelf dat het daar niet bij achter kan blijven. Binnen de VO-raad is afgesproken dat de scholen op een uniforme manier via hun eigen website gegevens presenteren over onderwijsprestaties, onderwijsbeleid, kwaliteitszorg en bedrijfsvoering. Ouders, maar ook andere belangstellenden, kunnen daar informatie vinden over slagingspercentages, tevredenheid van ouders en leerlingen, aantal onderwijsuren, de leerlingenpopulatie, enz. De verwachting is dat in procent van de scholen hun gegevens openbaar beschikbaar hebben. Uniek aan dit project is dat voor twintig gestandaardiseerde gegevens straks per school te zien is hoe de school 10

11 Melanchthon Bergschenhoek Wij werven niet met cijfers op die indicatoren presteert: Er is steeds meer vraag naar informatie over kwaliteit, onderwijsrendement en sfeer op school, scholen willen aan die vraag voldoen, aldus VO-raadvoorzitter Sjoerd Slagter. In dit artikel geven vijf scholen aan wat hun ervaringen tot nu toe zijn met openheid en de gevolgen voor het werven van leerlingen. Melanchthon, geen gemakkelijke naam om te vermarkten? Juist wel, meent Jan de Jong, directeur van de school in Bergschenhoek. De naam van deze humanist en reformatorische theoloog klinkt niet alleen ontzettend chic, hij staat ook voor onze open christelijke mentaliteit. Melanchthon ligt in een vinexwijk aan de rand van Rotterdam en bestaat inmiddels drie jaar. In die tijd is de school voor havo/vwo gegroeid van 88 naar zo n vierhonderd leerlingen. Omdat Melanchthon nog geen eindexamenkandidaten heeft, komt ze ook niet voor in de rapporten van Trouw, Elsevier en de Onderwijsinspectie. Maar al was dat het geval, dan zou De Jong er nog niet mee de boer op gaan: Cijfers zeggen niet alles over de kwaliteit van je onderwijs. Wij laten liever zien dat onze school midden in de samenleving staat en dat 78 van de 84 leerlingen vrijwillig maatschappelijke stage lopen. Een belangrijk motto van Melanchthon is dan ook Vanuit relaties naar prestaties. De Jong: Waar het om gaat is dat je de kwaliteit levert die je zegt te leveren en het ook te vertellen als het een keer niet is gelukt. We geven onze kinderen veel kansen om er uit te halen wat er in zit; liever met een zes naar het vwo, dan met een negen naar de havo. Daarmee neem je ook risico s. Net zoals we ook kinderen met een rugzakje opnemen of andere kinderen doorverwijzen. Dus met cijfers werven we niet: wij laten tevreden leerlingen en ouders onze ambassadeurs zijn. Hervormd Lyceum Zuid Amsterdam Hopelijk hoeven we niet te loten Volgens Ron Camphuijsen, rector van het Hervormd Lyceum Zuid in Amsterdam, werf je leerlingen niet alleen met het organiseren van open dagen en informatieavonden, maar vooral met positieve berichtgeving en het leveren van kwaliteit. Het Hervormd Lyceum Zuid herbergt 838 leerlingen en weet nog ieder jaar zonder problemen zes brugklassen met ieder 27 leerlingen vol te krijgen. Op dit moment is onze vrees eerder dat we teveel leerlingen krijgen en dat we bij de toelating, vanwege de kernprocedure die in Amsterdam geldt, moeten loten, vertelt Camphuijsen. Toch ontkomt ook zijn school niet aan het organiseren van open dagen en het plaatsen van advertenties in de dagbladen. Op een vierkante kilometer zitten hier nog zes vergelijkbare scholen die ieder hun eigen accenten op het onderwijs leggen, verduidelijkt hij. Wij profileren ons met kleinschaligheid, aandacht voor elkaar en het bieden van kunstzinnig onderwijs. Dat profiel wordt onder meer versterkt door de basisscholen te laten bezoeken door brugklascoördinatoren en leerlingcoaches. Daarnaast is er op de website aandacht voor de prestatiescores in Trouw en Elsevier en de bevindingen van de Onderwijsinspectie bij het vergelijken van de resultaten voor het school- en het centraal examen. Camphuijsen: Het moet mogelijk zijn om ook dit jaar weer de door ons gewenste leerlingen te vinden: zestig procent vwo en veertig procent havo. 11

12 Carmel College Hengelo Sfeer bepaalt keuze leerling Alfa College Groningen Profileren met kleinschaligheid Het Groningse Alfa College is met circa leerlingen nog altijd slechts een dwerg tussen de vier andere regionale ROC-reuzen. Het Alfa College heeft bovendien vestigingen verspreid over meerdere provincies. De slag om de leerling levert de school derhalve met een groot aantal concurrenten. En dat valt niet mee, zegt medewerker Voorlichting en Werving Durkje van der Valle, zeker ook omdat het Alfa College over een beperkt wervingsbudget beschikt. Paginagrote advertenties in dagbladen kunnen we niet betalen, aldus Van der Valle. Toch heeft de school haar eigen plek weten te veroveren. We onderscheiden ons met kleinschaligheid. Dat brengen we ook in onze werving naar voren: Het Alfa College is een overzichtelijke school waar de leerling centraal staat. We maken duidelijk dat we de leerling zorg en begeleiding bieden. De werving kent een vaste opbouw door het jaar heen. De campagne start met een onderwijsbeurs in een evenementenhal in Groningen, gevolgd door de lesbezoekdagen. In november is dan de beroepenvoorlichting voor ouders en leerlingen op de scholen zelf. Tenslotte de open dagen. Dat geheel wordt op de juiste momenten ondersteund door onder meer reclameposters op driehoeksborden en op stads- en streekbussen. De keus voor de school wordt door een reeks zaken bepaald, zegt Van der Valle. Welke opleiding een leerling wil volgen, wat doen de vriendjes, wat adviseren ouders. Stichting Carmel College in Hengelo is met circa leerlingen de op één na grootste schoolorganisatie voor vo-onderwijs van het land. Werving is niet gericht op het trekken van meer leerlingen, zegt stafcoördinator Jessica van der Veen. Groot worden is voor het Carmel College geen doel op zich, benadrukt ze. We richten ons op goed onderwijs voor onze huidige leerlingenpopulatie. Of werving nodig is hangt af van de locale omstandigheden, legt Van der Veen uit. We hebben een school in Oldenzaal, die heeft zo ongeveer een monopoliepositie. Daar is werving niet nodig. In Almelo daarentegen is eigenlijk een vo-school teveel. Daar wordt om leerlingen gevochten. In die plaats kozen de Carmelscholen daarom voor een zeer intensieve huis-aan-huis flyercampagne. Van der Veen: Daar zagen we ons toe gedwongen, omdat collega-scholen de afspraak niet te werven op scholen van een andere denominatie, aan hun laars lapten. Wanneer een school de juiste toon weet te vinden, is werving effectief, zegt Van der Veen. Ouders en leerlingen kiezen voor sfeer. Je kunt nog zo n mooie folder maken, een eerste kennismaking en de sfeer op school is veel meer bepalend. Een leerling moet vooral het gevoel hebben dat hij op zijn gemak is. Effectief wervingsbeleid bestaat uit een mix van activiteiten, aldus de stafcoördinator. Leerlingen shoppen. Een school moet dus in de shoprondes meedoen. Je moet op tijd een folder presenteren, op het juiste moment een advertentie in de krant voor de open dagen en die open dagen moeten de juiste sfeer ademen. Al die zaken versterken elkaar. Wessel Gansfortcollege Groningen De beste school in de provincie Het Wessel Gansfortcollege zit in de lift. Vier jaar geleden telde de school, verdeeld over vestigingen in Groningen en Winsum, nog 991 leerlingen. Dat zijn er inmiddels Tevreden stelt rector Joop Vogel vast dat het Wessel Gansfortcollege weer groeit in plaats van krimpt. Die groei is deels te danken aan de voorlichting op basisscholen in de regio en de organisatie van open dagen. Maar vooral ook aan het op het juiste moment verspreiden van positieve berichten. Bijvoorbeeld over de start, komend schooljaar, van een vmbo top- opleiding en een atheneum plus-opleiding. En natuurlijk pikte de regionale pers het nieuws op dat het Wessel Gansfortcollege volgens het dagblad Trouw de beste school van de provincie Groningen is en haar vmbo-afdeling in Groningen de op een na beste van Nederland. In onze marketing maken we er dankbaar gebruik van dat we met de jaren in de Trouw-lijst opklimmen van voldoende naar goed en zelfs zeer goed, bekent Vogel. Die stijgende prestatielijn is volgens hem het resultaat van het kiezen voor een duidelijk onderwijsbeleid. Zo profileert de vestiging in Winsum zich met thuiswerkvrij onderwijs en een internationaliseringsprogramma, en zet de vestiging in Groningen in op cultuur en uitmuntend onderwijs. Voor beide vestigingen geldt echter dat nieuwe leerlingen tenminste op het niveau vmbo-theoretische leerweg moeten instromen. Vogel: In tijden van krimp hadden we nog wel eens de neiging om daar niet zo aan te tillen. Maar zonder een zorgvuldige determinering en een goede begeleiding van onze leerlingen, zouden we niet zo hoog in de Trouwlijst staan. 12

13 Leerlingdossier niet op orde JURIDISCHE KWESTIE In deze rubriek komt maandelijks een juridische kwestie uit de onderwijspraktijk aan de orde. Tekst: Emmanuel Naaijkens Een bekende jammerklacht in het onderwijs is dat allerlei administratieve en bureaucratische handelingen veel tijd en geld opslokken. Niet geheel ten onrechte en de overheid zegt alles in het werk te stellen om de overlast terug te dringen. Maar vaak valt er niet aan te ontkomen om precies volgens regels te werken en procedures goed te volgen, anders kun je je als school nog behoorlijk in de vingers snijden. Dat overkwam een openbare basisschool in een provinciestad, die verwikkeld raakte in een juridische procedure over de verwijdering van een leerling met ernstige gedragsproblemen. Meer scholen hebben daar vandaag de dag mee te maken. Volgens de inspectie stuurde in het schooljaar vijf procent van de scholen in het primair onderwijs een leerling weg, vooral vanwege gewelddadig gedrag. In het voortgezet onderwijs is sprake van een toename van het aantal verwijderingen in vijf jaar tijd van 473 naar 706. Zoals vaak bij dit soort kwesties was er een lange voorgeschiedenis voor de zaak escaleerde en op het bordje van de bestuursrechter belandde. De leerling waar het allemaal om draaide zat al een aantal jaren op de betreffende school en volgens de ouders was het altijd prima gegaan. Er ontstonden pas problemen, volgens de ouders, toen hun zoontje in groep acht bij een bepaalde leerkracht in de klas kwam. Er deden zich in de groep enkele vervelende incidenten voor waarvan het kind, volgens zijn ouders ten onrechte, de schuld kreeg. In gesprekken met de school werd geprobeerd om de zaak te sussen en dat leek te slagen, maar tot hun verbijstering kregen de ouders plots een brief dat zoonlief niet langer welkom was. Ze konden zich absoluut niet voorstellen dat hun kind zich zo ernstig had misdragen dat deze zware maatregel gerechtvaardigd was. Het oordeel van het onderwijzend personeel was een hele andere, zo betoogde de school voor de rechter. Het jongetje was altijd al een lastpost geweest en al vaak hadden leiding en leerkrachten met de ouders om de tafel gezeten omdat het zo niet langer kon. Na een grensoverschrijdend incident op een schoolfeest, althans in de ogen van de leerkrachten, was de maat vol, temeer omdat andere ouders begonnen te morren. De rechter moest dus begrijpen dat het niet meer dan terecht was dat het bevoegd gezag op grond van artikel 40 juncto 63 van de Wet op het Primair Onderwijs (WPO) de onhandelbare leerling de deur wees. Maar de bestuursrechter, aan wie de zaak was voorgelegd, bezorgde de bestuurscommissie (het bevoegd gezag van deze openbare school) een koude douche. De ouders van de (vermeende) lastige leerling werden vrijwel volledig in het gelijk gesteld. De school had de rechter er namelijk niet van kunnen overtuigen dat ze alles in het werk had gesteld om tot een alternatieve oplossing te komen, bijvoorbeeld door plaatsing van de leerling in een andere groep. Rapportages en verslagen in het leerlingendossier die het verwijderingsbesluit hadden moeten onderbouwen ontbraken, constateerde de rechter. En dat rekende hij de school zwaar aan, want een verwijderingsmaatregel is dermate ingrijpend dat een deugdelijke motivering een eerste vereiste is. Ook tikte hij de bestuurscommissie op de vingers, omdat het verwijderingsbesluit was ondertekend door personen waarvan hij niet kon vaststellen of ze daartoe bevoegd waren. De verwijderde leerling mocht dus weer terugkeren in de schoolbanken, maar omdat het schooljaar feitelijk al voorbij was, is het er niet meer van gekomen. De affaire is pijnlijk, omdat de school haar nederlaag voor de rechter vooral aan haar eigen onzorgvuldigheid te wijten had. Met een goed dossier had ze waarschijnlijk aan het langste eind getrokken. 13

14 Eerste ervaringen lumpsum-financiering primair onderwijs Baas over eigen geld Ontschotting en eigen verantwoordelijkheid. Begrippen die na de invoering van de lumpsum-financiering inmiddels gemeengoed zijn in het voortgezet onderwijs. Per 1 augustus 2006 heeft ook het primair onderwijs te maken met lumpsum-bekostiging. Dat biedt scholen een zekere mate van vrijheid om eigen keuzes te maken. Tekst: Loek Mulder, Fotografie: istockphoto / Perrush Vijf jaar lang konden de scholen wennen aan het idee van de nieuwe financieringsmethode. Al verandert er op het eerste gezicht niet zoveel, - de berekening en toekenning van het materieel en personeelsbudget wijzigt immers niet -, toch is sprake van een fundamenteel andere benadering van de bekostiging. Het formatiebudget wordt immers niet meer in formatierekeneenheden (fre s), maar in geld uitgekeerd. Daarnaast mogen scholen zelf weten hoe ze de verschillende budgetten besteden, want de gelden zijn niet langer geoormerkt. Veel scholen ervaren dit toch als een cultuurschok, zegt lumpsum-deskundige Jan Langelaar van de Besturenraad. Scholen kunnen met de besteding van hun middelen nu binnen ruimere wettelijke kaders opereren. De enige voorwaarde is dat de budgetten worden gebruikt om goed onderwijs te geven. Dat is wat vaag, dus moet daarover verantwoording worden afgelegd. Het nieuwe stelsel bezorgt menig schoolorganisatie stress, constateert Langelaar. Besturen zijn immers gewend te denken vanuit een declaratiestelsel. Desondanks heeft de overgrote meerderheid van de schoolbesturen (circa 95 procent) de omschakeling naar lumpsum reeds gemaakt. Langelaar: De lumpsum wordt enorm snel opgepikt, de veranderingsbereidheid is groot. Dat is positief. Het is echter de vraag of de omscha- keling altijd met de juiste kennis van zaken plaatsvindt. Gebrek aan kennis valt scholen in deze fase niet kwalijk te nemen, vindt Langelaar: Van het ene op het andere moment wordt van scholen gevraagd zich als een middelgrote onderneming te gedragen. Maar op scholen werken leerkrachten, die zijn bezig met lesgeven, niet met ondernemen. Daar gaat misschien wel een heel wat jaren overheen eer die omslag is bereikt. Ik zeg daarom: fouten mogen worden gemaakt. LUMPSUMPILOT De eerste ervaringen met lumpsum-bekostiging werden opgedaan door ruim dertig 14

15 schoolbesturen die meededen aan een pilotproject. Twaalf van die besturen werkten vanaf 2004 echt met lumpsum en 22 andere mochten hun fre s op bestuursniveau afrekenen in plaats van op schoolniveau. De eerste groep ging aan de slag met risicomanagement, beleidsontwikkeling en meerjarenplannen, medezeggenschap en bestuurlijke organisatie. De scholen uit de tweede pilotgroep deden ervaring op met de meer praktische invulling. Deze scholen richtten zich op zaken zoals de organisatie van medezeggenschap, meerjarenbegrotingen en de verdeling van middelen over scholen. Opvallend is dat scholen nogal verschillend denken over de volgorde waarin het nieuwe stelsel moet worden ingevoerd. De ene helft van de scholen vindt het noodzakelijk bij invoering van het lumpsum-stelsel het beleid voor toekomstige jaren zo goed als gereed te hebben. Andere besturen adviseren juist beleidsarm te starten. Dat lijkt tegenstrijdig. Maar als de financiële administratie en andere organisatorische zaken nog niet klaar zijn voor het nieuwe systeem, dan ontbreken ook de mogelijkheden om beleid te maken en meerjarenplannen in te vullen. Is de administratie wel klaargestoomd, dan kan ook dadelijk met de invulling van beleid worden begonnen. Met andere woorden: het is verstandig eerst de basisvoorwaarden op orde te hebben. De Besturenraad heeft een reeks modellen ontwikkeld om scholen te helpen bij de invoering van het lumpsum-stelsel. Want dergelijke systemen waren er niet. Allereerst moeten scholen een nulmeting kunnen doen. Vervolgstap is de ontwikkeling van een model waarin alle gegevens zijn samengevoegd zodat monitoring en sturing van beleid mogelijk wordt. Dat model bestaat uit meetbare en hanteerbare kengetallen, waar scholen mee uit de voeten kunnen, verklaart Langelaar van de Besturenraad. Zie het als een systeem van knoppen en handles, zegt hij: Een dashboard-besturing. Per saldo, aldus Langelaar, levert lumpsumfinanciering een plus op, want het kweekt kostenbewustzijn. Het onderwijs wordt daardoor met de neus op eigen beleidskeuzes gedrukt en bewust gemaakt van het feit dat het met publieke middelen werkt. NIET REVOLUTIONAIR Directeur Middelen en Beheer Zeger Visser van het CPOB in Tiel (Stichting Christelijk Primair Onderwijs Betuwe) onderschrijft die conclusie. We zijn van oudsher gewend te doen wat de overheid van ons vraagt en ons voorschrijft. Lumpsum stimuleert eigen verantwoordelijkheid. De broek ophouden houdt in dat een school eigen beleid moet maken. Maar dat is theorie en slechts één kant van het verhaal, benadrukt Visser. De praktijk is toch net even anders. Visser: Beleidsmakers presenteren lumpsum als een revolutionair financieringssysteem. Die gedachte deel ik niet. Ik stel vast dat 85 procent van de kosten gerelateerd is aan personeel. Daar valt weinig aan te sleutelen. Misschien dat je er 83 procent of 88 procent van kunt maken, maar dan houdt het echt op. Rest nog ruwweg vijftien procent van de middelen voor eigen beleid, aldus Visser. En daarvan moet de kachel gewoon branden en de boekjes worden aangeschaft. Zijn conclusie: lumpsum biedt geen fundamentele verandering of wezenlijke verruiming van mogelijkheden. Zeker ook, benadrukt Visser, omdat het oude stelsel ook de nodige ruimte bood om een eigen invulling aan beleid te geven. Het ministerie beoogt met het lumpsumstelsel uiteindelijk kwaliteitsverbetering van het onderwijs. Visser betwijfelt of lumpsumfinanciering veel bijdraagt aan die doelstelling. Beleidsmogelijkheden worden vooral door de budgettaire ruimte bepaald. Dat is belangrijker dan de vraag of dat budget via techniek a of techniek b tot stand komt. Door net als vroeger uit te keren in aparte Lumpsum: bron van inspiratie of last voor het management budgetten wekt het ministerie volgens Visser tevens de indruk dat de schotten tussen de verschillende budgetten nog steeds bestaan. Hoewel Visser kritiek heeft, stelt hij dat het lumpsum-financiering toch een goede zaak is. Vooral vanwege het aspect van kostenbewustzijn. Al moet die gedachte nog wat meer gaan leven op de scholen. Het roept ook vaak de associatie met bezuinigen op. Maar scholen zullen leren nadenken over kosten. Het gaat om de cultuurverandering. Scholen pakken nu zaken op, niet omdat de minister, maar omdat ze het zelf zo hebben bedacht. LUMPSUM OP HET CPOB Begin 2007 startte het CPOB (11 scholen, 3 peuterspeelzalen, 300 personeelsleden, 2500 leerlingen) met de voorbereidingen van de invoering van het lumpsum-stelsel. Het is een vertaling van het strategisch beleidsplan van het CPOB. Bij de dit proces werden schooldirecties, personeel en ook ouders betrokken. Binnen de gemeenschappelijke medezeggenschapsraad is een lumpsum-werkgroep gevormd. Een van de belangrijkste uitgangs - pun ten bij de invoering van lumpsum is dat de CPOB-scholen solidair met elkaar zijn, legt Visser uit. Zo willen we bijvoorbeeld scholen niet belasten met hogere kosten van ervaren personeel en worden risico s van bijvoorbeeld bapo-verlof centraal gedragen. Uitgangspunten bedenken is één. Die vertalen naar de praktijk en het vaststellen van de budgetten is de volgende stap. Dat is de fase waarin het CPOB nu zit. Aan drie zaken heeft de Betuwse scholenorganisatie inmiddels concreet invulling kunnen geven. Zo is een innovatiebudget in het leven geroepen met als doel het faciliteren van een plusklas op een van de scholen. Er komt een kweekvijver voor directieleden en om de werkdruk op het bovenschools managementbureau te verminderen is een extra kracht aangetrokken. Visser zegt dat de stelselwijziging tot nog toe tamelijk soepel is verlopen. 15

16 OPEN PLEK Behoefte In deze rubriek geeft SBM stof tot bezinning. Deze open plek biedt ruimte voor gedachten die het denken in beweging houden. De teksten op deze pagina s cultiveren de verwondering, die vroeg of laat tot nieuwe inzichten leidt. Onderstaande teksten benaderen deze open plek elk langs een geheel eigen weg, in het besef dat deze ruimte zich uiteindelijk niet in woorden vangen laat. Samenstelling: Paul Boersma, Fotografie: istockphoto / Andrew Parfenov Toen ik al bijna ontwaakt was herinnerde ik mij Dat ik die nacht in het verleden had geleefd En zonder de geringste verbazing weer Geloofd had dat God bestond Ik wilde hem eindelijk wel eens spreken Het is een bijzonder aardige man zei iemand Je kunt hem gerust eens bellen Ik belde en er klonk een stem, een heel lieve stem Zodat ik mij een lieve gevleugelde vrouw voorstelde Zoals je wel ziet op felicitatiekaarten Wilt u god, werd er gezegd, toets dan één Wilt u god niet, toets dan niet Ik toetste één En dezelfde gevleugelde vrouw zei: er is nog Eén wachtende voor u en die ene bent u zie ons dichters toch lijden lees de geschriften hoor ons schreeuwen, bidden om liefde en aandacht zie hoe de gevoelloze wereld ons aldoor tekort doet al het gebrek aan voedsel, een dak tegen de regen of een riool voor de deur het weegt niet op tegen de noodzaak van onze behoefte SOMS LOOP IK S NACHTS Soms loop ik s nachts naar het Victorieplein, als kind heb ik daar namelijk gewoond. Aan vaders hand zijn zoon te zijn, op moeders schoot te zijn beland. Om niet. Om niet is het, dat ik hier ga, de vrieskou in mijn jas laat dringen, alsof de tijd zich ooit laat dwingen, terwijl ik roerloos in de deurpost sta. Om thuis te komen. En zo simpel is de gang om tot dit moeilijk inzicht te geraken: dat ik geen kind meer ben; dat ik verlang naar iemand die nooit kon bestaan: een jongetje dat alles goed zou maken - de tijd die stilstond en hem liet begaan. Ik herinnerde mij dat ik hier eindeloos over hoe wij gebukt gaan Ischa Meyer Moest nadenken tot ik ontwaakte en God weer onder het negeren daarvan Was verdwenen ergens in mijn hersenen. Lemmy Caution Rutger Kopland Zeg niet: Wat is dit? Waartoe dient het? want alles werd geschapen Ik zal je helpen God, dat je het niet in mij begeeft, maar ik kan van te voren nergens voor om in een behoefte te voorzien. instaan. Maar dit éne wordt me steeds duidelijker: dat jij ons niet kunt helpen, maar dat wij jou moeten helpen en door dat laatste helpen wij onszelf. En dit is het enige, wat we in deze tijd Jezus Sirach 39:21 kunnen redden en ook het enige waar het op aan komt: een stukje van jou in onszelf, God. Etty Hillesum 16

17 Nacht Dieper naar voren kan ik mij niet buigen over de wereldrand, spaarzaam verlicht. Met het gelaat op blinde duisternis gericht kan ik mij van Gods glans niet overtuigen. De verste nadering betracht ik in de vele gedachten die ik naar dat hol gebied uitzend; talrijke keren niet, doch ik verlies mij in dit koppig spelen en in de pijn die tot een lust verdooft om hun verminkte wederkomst waaraan k een wreed en zeker teken hecht van Gods bestaan: dat ginds een wand is waar wat in hem gelooft en tot zijn licht vliegt blindelings op stuit. Doch wellicht hoort hij in de stilste nachten het zieke ritselen van mijn gedachten die zich te pletter fladderen buiten op zijn ruit. Leo Vroman BEELD Wij zaten aan tafel, de avond viel in door langzaam herinnerde ramen, mijn vader bad voor, en het kleine gezin herhaalde zijn schuldeloos amen. Ik weet niet waarom juist dit vredige beeld na zoveel verwoestende jaren steeds inniger door alle dingen heen speelt. Wie kan wat er misging verklaren? Wij werden naar iedere windstreek verstrooid, op duistere wieken gedreven, en geen van ons weet waar de onschuld van ooit, geloof en geluk zijn gebleven. Jan Pierre Rawie De dichter een diepe behoefte verwoorden (naar voren buigen) die pijn is maar tot lust verdoofd wordt. In dit gedicht zoekt de ik figuur naar zin (Gods glans) in de onzin (hol gebied). In dat zoeken verliest hij zichzelf (niet wie maar wat in hem gelooft en vliegt hij zich te pletter) maar hoopt tegen beter weten in dat zijn gedachten gehoord worden. 17

18 Idealen en passie moeten terugkeren in de scholen Onderwijs dat ertoe doet De idealen en de passie zijn verdwenen uit het onderwijs, dat is vooral het gevolg van de invloed van een neo-liberale maatschappijvisie. Dat betoogt Henk Blenkers, coördinator Kennistafel Burgerzin Op School van de Christelijke hogeschool Windesheim in Zwolle. Hij pleit voor nieuw elan in de scholen door de docent weer eigenaar te maken van het onderwijs. Tekst: Henk Blenkers, Fotografie: Joost Grol Fotografie Wat mij intrigeert in het onderwijs is de vraag naar de zingeving, naar het waarom en waartoe werk je in het onderwijs?. Gepassioneerde verhalen van leraren gaan vaak over zelfgekozen vakinhouden die leerlingen tot ontwikkeling aanzetten, of over persoonlijke (kennis)ontwikkeling of over de relatie met leerlingen. Mensen komen met plezier in beweging als er iets trekt, als er idealen, dromen, wensen zijn. Ik zie minder plezier en zelfs weerstand als mensen worden geduwd. De onderwijsontwikkelingen van de laatste decennia waren in mijn ogen vooral duw-ontwikkelingen, en aan veel leraren is de vraag naar hun passie niet meer gesteld. Die vraag werd geprivatiseerd terugverwezen naar de privésfeer- in het dominant liberale klimaat, evenals de levensbeschouwing, de zingeving, de moraal en bij velen ook de gevoelens over het werk. De duw-ontwikkelingen om vooral de kwalificatiefuncties van het onderwijs te versterken zijn aanslagen op de bronnen van de passie. Wat ik hoor in de scholen: vakinhou- 18

19 den werden minder belangrijk; niet de beweegredenen, maar de resultaten gelden; het product belangrijker dan het proces; de didactiek moet sociaal-pedagogische en orthopedagogische tekorten maar opheffen of kanaliseren; ik was leraar, ontwikkelaar en ben nu coach, uitvoerder; niet de relationeelgerichte pedagogen, maar de onderwijskundigen (lees: didactici) bepalen met (externe) kaders de curricula en geven de ruimte aan voor wat nog mag :Mensen uit het voortgezet en beroepsonderwijs kunnen dit lijstje wel voortzetten. Er hangt een soort boosheid in de privé-wereld van de (wat oudere) leraar over een naar binnen-verbannen passie. VERANTWOORDEN Nederland heeft een aantal jaren achter zich waarin het (neo-)liberale denken tot in alle sectoren van de samenleving kon doordringen. Schoolculturen volgen de krachten in de samenleving en ook in het onderwijs heeft het liberale gedachtegoed zich genesteld in schoolorganisatie en onderwijsconcepten. De kern van dat liberale denken is dat het vertrekt vanuit de kracht van het individu. Het zwaartepunt ligt bij het ik, en niet bij het wij : de staat, de natie, de gemeenschap, het gezin. Niet zelden wordt de liberale mens verweten dat deze eendimensioneel economisch, consumentistisch en egoïstisch ingesteld is. Individualisme wordt op één lijn gezet met egoïsme. Liberalen zullen protesteren en beweren dat werkelijke solidariteit er zijn voor anderen - alleen kan ontstaan uit mensen die werkelijk vrij zijn. Liberalen zullen willen aangeven dat het liberale mensbeeld niet de berekenende homo economicus is, maar dat het gaat om de rationele, zelfbepalende mens, die uit kan groeien tot een unieke persoonlijkheid. Die unieke persoonlijkheid kan met eigen keuzes, en eigen voorkeuren een eigen leven leiden. Alle grote liberale denkers hebben onderkend dat deze vrijheid niet zonder verantwoordelijkheid kan. Waar het daarna om gaat is, of die verantwoordelijkheid wordt opgepakt (hier: door leerlingen en leraren) en waargemaakt. Of in die verantwoordelijkheid voldoende waarden worden gerealiseerd die het samenleven en werken menswaardig laten zijn. Het gaat daarbij tevens om de vraag of je mensen vertrouwt in hun streven naar vrijheid, en of je dat moet controleren en bewaken, en/of juist moet stimuleren. In veel scholen is door de duw-impulsen de balans doorgeslagen naar de controle, beheersing en verantwoording. En die focus op beheersing en verantwoording beschouw ik als kenmerken van ontspoord neo-liberaal denken. Wat je dan ziet: portfolio s zijn geen begeleide procesverslagen waarin ook beweegredenen worden gevraagd, maar bovenal productverzamelingen waarop wordt beoordeeld. POP s en PAP s worden verantwoordingsbronnen, bewijsmappen om achteraf te kunnen aantonen dat je hebt gedaan wat gevraagd was. De diepste bronnen voor de vulling van veel van die mappen zijn wantrouwen, en angst om gepakt te worden: er wordt weer geduwd. Mailtjes worden bewaard om ; notulen en verslagen zijn bronnen om mensen te sturen, achteraf te kunnen zeggen je had het kunnen weten ; er moet tijd worden geschreven, EIGENAARSCHAP Opmerkelijk is, dat één van de centrale bouwstenen van het liberale denken het eigenaarschap is. En naar mijn mening zijn leraren geen eigenaar meer van het onderwijs, en ook niet in het onderwijs. In het voorwoord van het laatste en ontmaskerende boek van Paolo Freire, Pedagogy of Freedom (p11-12) zegt Stanley Aronowitz: Leraren worden chronisch onderbetaald, zijn een voorwerp in benauwend werk en leefomstandigheden, en zo voeg ik toe- vaak mager opgeleid. Een deel van het ethische gedachtegoed van Freire is de absolute noodzakelijkheid van de zelfverdediging van de eigen waardigheid, een strijd die het recht op academische vrijheid omvat, autonomie in de opzet en ontwikkeling van het curriculum en het pedagogische proces. Als leraren een warm hart toedragen aan de eenheid van theorie en praktijk kunnen ze de verbinding tussen educatie en actie niet geloofwaardig laten zijn als ze niet zijn toegewijd. De zinnen slaan niet alleen op leraren in Latijns-Amerika, maar raken het hart van de problematiek in het onderwijs in Nederland. En ook de studenten, deelnemers en leerlingen zijn geen eigenaar, zèlfs niet in het ideaal van het persoonlijke, vrije, ontwikkelingsgerichte leren. Het student centraal-dogma profileert opnieuw het liberale ideaal van de autonome, vrij kiezende en zelfbepalende mens. In de praktijk van het onderwijs hebben zich echter allang de leerlingen gemeld die deze opvatting uittesten en vragen om sturing, structuur en gemeenschap. De vraag Beroepsonderwijs in de greep van het neo-liberale marktdenken naar vorming en socialisering, naast het stimuleren van ontwikkeling is een onvoldoende benoemde behoefte. In het middelbaar en hoger beroepsonderwijs zijn de werkgevers en de markt eigenaren van het onderwijs. Niet de idealen en ideeën bepalen de curricula, maar de huidige (economische) werkelijkheid en de behoeften. Het is in mijn ogen te veel bevestiging van het bestaande, en niet educeren en evoceren: uitleiden naar morgen en wekken. De maatschappijkritiek en het wervende perspectief ontbreekt, en dat is zeker voor het christelijk onderwijs een schreeuwend tekort. IDEALEN Gelet op de maatschappelijke ontwikkelingen zal de socialisatiefunctie van het onderwijs sterker worden aangezet. De ontwikkelingen rondom burgerschap waar ik me persoonlijk veel mee bezighoud wijzen daar al op. Ik zie burgerschap en het beroep op de socialisatietaak als een kans om de trekkracht, de idealen in het onderwijs te herstellen. Als die socialisatietaak onder invloed van ontspoord neo-liberaal denken wordt versmald met een competentiekader waarin getoond gedrag in de maatschappelijke praktijk (output) wordt afgevinkt missen we de kans opnieuw. De ontmoeting, het leren verbinden, de reflectie, de dialoog, de perspectiefwisseling, èn het kritisch leren om zó te participeren in de samenleving dat het ertoe doet zijn kwaliteitsindicatoren voor kwalitatief en transformatief (veranderend) burgerschap. Dat wekt nieuw elán, óók onder leraren. De idealen van leraren zitten verstopt in die paar wekkende woorden: dat het ertoe doet. Leraren zijn eigenaar van dát stuk van het onderwijs: daar zit ook scheppingskracht. Ik roep in de geest van Freire op om een school in een school te starten op dát domein van de idealen, niet te temmen door neo-liberale leegheid. 19

20 Kleurrijke Rotterdamse school bevordert integratie Een kind is een kind De Rotterdamse basisschool Dr. J. Woltjer is een echte zwarte school. Maar liefst 98 procent van de leerlingen heeft een andere dan de Nederlandse nationaliteit. Dat vergt het een en ander van de leerkrachten, maar ook van de school. Hoe hou je bijvoorbeeld al die ouders betrokken? En hoe voorkom je segregatie en bevorder je integratie? Tekst: Fred Geelen, Fotografie: Dr. J. Woltjerschool De protestants christelijke basisschool Dr. J. Woltjer in de Rotterdamse wijk Bospolder is een uitgesproken zwarte school: maar liefst 98 procent van de 300 kinderen heeft een andere dan de Nederlandse nationaliteit. De meeste zijn van Kaapverdische, Surinaamse, Marokkaanse, Turkse of Antilliaanse afkomst. Een enkeling heeft zijn wortels in Portugal, Angola, voormalig Joegoslavië, Sierra Leone of Polen. En daarmee is de school een redelijke afspiegeling van de wijk, die voor zo n 80 procent uit allochtonen bestaat. Zo n dertig jaar geleden was dat nog totaal anders. Martin Weij, sinds 1974 op de Woltjerschool werkzaam - eerst als leerkracht en vanaf 1979 als directeur - heeft de school van wit naar zwart zien verkleuren: Vroeger was het iets bijzonders als je een buitenlands kind in de 20