Literatuur: Verhaalanalyse 1 V4. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Transcriptie

1 Auteur VO-content Laatst gewijzigd 03 September 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs Maken is een onderdeel van Wikiwijsleermiddelenplein, hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, vergelijkt, maakt en deelt.

2 Inhoudsopgave Start Inleiding Planning Fictie - non-fictie Fictie - non-fictie Lectuur - Literatuur Lectuur - Literatuur Stijl Stijl Poezie Inleiding Rijm en metrum Typografie Zinsopbouw-stijlfiguren Strofenbouw-versvormen Toets Antwoorden Verhaalanalyse Over dit lesmateriaal Pagina 1

3 Start Inleiding Om goede leesverslagen te kunnen schrijven en literaire teksten te kunnen analyseren wordt er van je verwacht dat je een aantal literaire begrippen kent. In de modules Literatuur: verhaalanalyse 1 en 2 behandelen we deze begrippen en je zal bij het lezen van een aantal gedichten/verhalen/verhaalfragmenten moeten laten zien dat je ze kan toepassen. Het is bij dit alles belangrijk dat je een eigen smaak ontwikkelt. Voor het examen Nederlands moet je in de klassen 4,5 en 6 vwo beargumenteerd verslag doen van je leeservaringen met een aantal door jezelf geselecteerde literaire werken. Je moet minimaal 12 boeken lezen die oorspronkelijk geschreven zijn in de Nederlandse taal (zie Examenblad). Op het vwo moet je bovendien minimaal drie werken van vóór 1880 lezen. Daarnaast moet je de hoofdlijnen van de Nederlandse literatuurgeschiedenis kennen. Zie hiervoor de modules Literatuur: middeleeuwen, 16e en 17e eeuw, 18e eeuw, 19e eeuw, , In deze module bespreken we de onderdelen: Lectuur - Literatuur Fictie - Non-fictie Stijl. Daarnaast behandelen we de belangrijkste kenmerken van poëzie. Planning Pagina 2

4 De module 'Literatuur: Verhaalanalyse 1' bestaat uit de volgende onderdelen: Onderdeel Tijd A Inleiding + planning 0,5 les B Fictie - Non-fictie 2 lessen C Lectuur - Literatuur 1,5 les D Stijl 2 lessen E Poëzie: 1 Inleiding 2 Rijm en metrum 3 Typografie 4 Zinsopbouw en stijlfiguren 5 Strofenbouw en versvormen 6 Toets poëzie 10 lessen Totaal 16 lessen In het totaal heb je voor de module ongeveer 17 lessen nodig. Pagina 3

5 Fictie - non-fictie Fictie - non-fictie Non fictionele teksten verwijzen naar zaken die betrekking hebben op de werkelijkheid. In dit soort teksten verwacht men als lezer dat de schrijver zich aan de feiten houdt en de waarheid schrijft. Onder "werkelijkheid" verstaan we in dit verband dat wat de maker als werkelijkheid beschouwt. Nonfictie is er om informatie over te dragen. Zo zal een historische roman, die toch enigszins op de werkelijkheid betrekking heeft tot de fictie worden gerekend, terwijl een geschiedenisboek waarin ook onzekerheden staan, bij de non-fictie wordt ingedeeld. Onder echte non-fictie vallen: algemene informatieve boeken: woordenboeken wetenschappelijke werken studieboeken reisgidsen verslagen van gebeurtenissen in een krant, tijdschrift, of op een nieuwssite artikelen op Wikipedia Andere teksten rekenen we tot de fictie. Fictie is een verhaal of tekst, dat/die niet op de werkelijkheid is gebaseerd. Het wordt geschreven vanuit de fantasie van de schrijver. Als we de roman fictie noemen, dan bedoelen we hiermee dat de belangrijkste elementen in de tekst fictief (verzonnen) zijn. De schrijver van fictie neemt de werkelijkheid wel als uitgangspunt maar verzint er dingen bij of laat Pagina 4

6 gebeurtenissen weg. In fictionele teksten bepaalt de schrijver wat werkelijkheid is en staat de verbeelding centraal. Onder fictie vallen o.a.: horrorverhalen romans verhalen gedichten toneelstukken fantasyboeken sprookjes strips Bekijk het filmpje en maak daarna de oefening. Fictie of non-fictie kn.nu/mzpra 1 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Het weerbericht a. fictie b. non-fictie Pagina 5

7 2 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Een recensie van een roman a. fictie b. non-fictie 3 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Het verhaal van Reintje de vos a. fictie b. non-fictie 4 Zijn deze werken fictie of non-fictie? De laatste Suske en Wiske a. fictie b. non-fictie 5 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Een gedicht a. fictie b. non-fictie 6 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Een website over trekking in Nepal a. fictie b. non-fictie 7 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Een gebruiksaanwijzing van een printer a. fictie b. non-fictie 8 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Pagina 6

8 Een documentaire over de situatie in Syrië a. fictie b. non-fictie 9 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Roodkapje a. fictie b. non-fictie 10 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Een wetenschappelijk artikel a. fictie b. non-fictie 11 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Een verslag van een voetbalwedstrijd in een krant a. fictie b. non-fictie 12 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Een Sinterklaaslied a. fictie b. non-fictie 13 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Het fantasyboek 'Vloek van de titaan' a. fictie b. non-fictie 14 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Een kort verhaal Pagina 7

9 a. fictie b. non-fictie 15 Zijn deze werken fictie of non-fictie? Een toneelstuk a. fictie b. non-fictie Pagina 8

10 Lectuur - Literatuur Lectuur - Literatuur Fictionele teksten worden in twee groepen verdeeld: teksten die we tot de lectuur (ook wel triviaal literatuur) rekenen en teksten die we tot de literatuur rekenen. De grens tussen wat "literatuur" en wat "lectuur" genoemd mag worden, is niet altijd duidelijk. Sommigen bepalen het negatief: alles wat niet tot de literatuur wordt gerekend, is lectuur. Literatuur wordt in ieder geval tot de kunst gerekend, lectuur niet. Literaire schrijvers krijgen over het algemeen meer artistieke erkenning. Het oordeel van kenners en recensenten speelt hierbij een belangrijke rol. Lectuur en literatuur zijn in ieder geval bedoeld om te lezen. Bekijk het filmpje: Hieronder een aantal punten waarop je moet letten als je het verschil tussen lectuur en literatuur wilt aangeven. Lectuur heeft over het algemeen minder diepgang en is nogal voorspelbaar. Je weet als lezer al snel hoe het verhaal zich zal ontwikkelen, literatuur is unieker. Het taalgebruik is in lectuur nogal eenvoudig en minder natuurlijk en origineel dan in literatuur. Een literair werk vertoont meer samenhang en de gebeurtenissen hangen niet, zoals in lectuur vaak het geval is, als los zand aan elkaar. De personages vertonen in literaire werken een ontwikkeling en zijn minder types. In de literatuur zullen de personages minder handelen volgens vaste rolpatronen. Lectuur zal vaak een happy end hebben en de open plekken zullen ingevuld zijn aan het eind van het boek. Een literair werk heeft vaker een open einde. Literaire werken zullen vaker maatschappijkritisch zijn. Lectuur is veel meer volgens de algemeen heersende maatschappelijke moraal geschreven. Literaire werken zijn vaker onderwerp van onderzoek en literaire toneelstukken bijvoorbeeld worden langer opgevoerd. Bij lectuur gaat het vaak om wat de lezer wil horen en bij literatuur zal de schrijver de lezer willen laten nadenken. Bekijk het filmpje en maak de volgende schrijfopdracht. Pagina 9

11 Schrijfopdracht Schrijf een kort literair verhaal rond het thema Zin en waanzin. Je bepaalt zelf hoe je het thema precies uitwerkt, maar laat in elk geval je eigen literaire geluid horen! Plaats het verhaal eventueel op Overleg dit met je docent. Of: schrijf een kort verhaal in de stijl van een doktersroman. Het gaat over de liefde - en het loopt goed af. Als het goed is, moet het geschikt zijn voor de Bouquetreeks of een aflevering van 'Goede tijden slechte tijden'. Duidelijk moet worden dat hier en serieuze poging is gedaan een literair werk of een soort doktersroman te schrijven. Laat een of meerdere klasgenoten je verhaal beoordelen en/of laat de klas een winnaar aanwijzen! Pagina 10

12 Stijl Stijl Als je het hebt over de stijl van een schrijver, bedoel je alles wat opvallend is aan zijn taalgebruik. Als je een beoordeling van de stijl van een schrijver moet geven, let je op de volgende stijlkenmerken: Zijn de zinnen kort of lang? Gebruikt de schrijver veel/weinig bijvoeglijke en/of zelfstandige naamwoorden? Is de tekst moeilijk of makkelijk geschreven? Gebruikt de schrijver vaak de lijdende/bedrijvende vorm (de bedrijvende vorm is directer, zorgt voor meer beleving)? Is de tekst in de verleden/tegenwoordige tijd geschreven? De tegenwoordige tijd zorgt voor meer betrokkenheid, de verleden tijd schept wat meer afstand. Heeft de schrijver een voorkeur voor bepaalde leestekens? Puntjes (.) bijvoorbeeld kan je gebruiken om spanning op te wekken. Maakt de schrijver veel gebruik van ironie? De schrijver zegt het tegenovergestelde van wat hij bedoelt. Hij spot met bepaalde zaken of zichzelf (zelfspot) en maakt veel gebruik van neologismen (nieuwe woorden) en stijlmiddelen als overdrijvingen, understatements en beeldspraak. Opdracht Hieronder vind je een aantal fragmenten. Lees deze fragmenten en noteer per fragment een aantal stijlkenmerken (minimaal twee per fragment). Pagina 11

13 Fragment 1 - De berg van licht In den zoelen nacht van nazomer triltintelden over Emessa aan wijd effen hemel van wolkenlooze nachtkleur de duizende en duizende kristallen sterren, en tusschen de schitterendste vulde de hemelafgrond zich met fijner gepoeier van licht, terwijl daar omheen weêr kleinere dan die zongroote, maar grootere dan zoó poeierfijne geprikt waren in onbenaderbaren overdaad, als waren van starrenweelde de goden dronken geweest, als hadden zij allen, de goden, alle de starren uitgezaaid in zwijmelende lichtdronkenschap. En dwars over dien hemel van weelde blankte de breede en uitvloeiende Melkweg, nauwlijks als een sluier en meer als een glorie, en een pad van triomf voor den oppergod, gepoeierd met lichtstof, gestapeld met sterren, zoo vele, dat de voeten der goden, welke er overheen zou gaan, daar zeker in verzinken als in een gouden zand, diep. Bron: Louis Couperus - De berg van licht Stijlkenmerken: bijvoorbeeld: lange zinnen Fragment 2 - Hersenschimmen Zachtjes schudden, geen woorden, alleen maar geneurie, melodietjes vlak boven de grond scherend, zoemend als bijen, hommels boven het gras. Zoemen tegen bonken. Stil en toch in beweging. Steeds minder lichaam, soortgelijk gewicht. En vol zwaar water dat zich daar ergens beneden in een warme stroom een weg naar buiten zoekt. Bron: Bernlef - Hersenschimmen Bekijk het filmpje: Stijlkenmerken: Pagina 12

14 Fragment 3 - Immortelle LXXXIV O, spreek mij niet van liefde, Van vriendschap en van trouw; Die zijn al sinds lang overleden, k Ben lang er al van in den rouw. Neen, spreek mij van s menschen ellende, Van al zijn kommer en nood, En hoe hij zijn broeders leven Verbittert, dan lach ik mij dood! Bron: Piet Paaltjens - Snikken en grimlachen Stijlkenmerken: Fragment 4 - Joe Speedboot Ik doe nergens aan mee. Onmogelijk, Ik zorg er wel voor altijd in beweging te zijn, koersend en loerend: de eenarmige bandiet met zijn bionische ogen. Niets ontgaat hem, hij geeft zijn ogen goed de kost. Hij verzwelgt de wereld zoals een python een biggetje soldaat maakt. If you can t join them, eat them, hoe vind je die. Heuvel op heuvel af, door weer en wind met het schuim op je bek. Op wacht in zijn strijdwagen, een regenponcho om wanneer het spoot, een zuidwester op wanneer de storm aan uw luiken rukt of met een hawaïhemd in de smeltende zon. Vrees niet, De Ogen waken. Bron: Tommy Wieringa - Joe Speedboot Stijlkenmerken: Fragment 5 - Ik ook van jou Was dit jaar eindelijk voor zichzelf achtergekomen, durfde eindelijk hardop te zeggen dat hij hmo was, weet je nog? Ik weet nog dat wij hem van onder het dekbed overrompeld en verbouwereerd aankeken. Hoor ik nou goed wat je zegt dat je? vroeg jij. Constantin stond op van de rand van het grote bed, liep naar het raam en zei met katholieke geëxalteerdheid: Ja jongens, ja. Ik ben homoseksueel. Bron: Ronald Giphart - Ik ook van jou Stijlkenmerken: Pagina 13

15 Fragment 6 - Arendsoog Was dit jaar eindelijk voor zichzelf achtergekomen, durfde eindelijk hardop te zeggen dat hij hmo was, weet je nog? Ik weet nog dat wij hem van onder het dekbed overrompeld en verbouwereerd aankeken. Hoor ik nou goed wat je zegt dat je? vroeg jij. Constantin stond op van de rand van het grote bed, liep naar het raam en zei met katholieke geëxalteerdheid: Ja jongens, ja. Ik ben homoseksueel. Bron: Ronald Giphart - Ik ook van jou Stijlkenmerken: Pagina 14

16 Poezie Inleiding Poëzieanalyse Poëzie verschilt van proza. Belangrijk is het verschil in presentatie. Bij poëzie zijn het wit en de witregels belangrijk. Feit is ook dat gedichten korter zijn. Een dichter probeert met weinig woorden een indringend gevoel bij de lezer op te roepen. De schrijver zal dan ook veel aandacht aan zijn formuleringen besteden. De wijze waarop hij dat doet wordt de vorm genoemd. Naar die vorm zullen we op verschillende manieren kijken. We behandelen: rijm en metrum typografie zinsbouw en stijlfiguren strofenbouw en versvormen. Bekijk het filmpje: Bestudeer de Kennisbank. KB: Poëzie: vormen Rijm en metrum Pagina 15

17 Rijm betekent in de ruimste zin van het woord: herhaling van klanken. Meestal bedoelt men daarmee herhaling van klank aan het eind van een regel (eindrijm). Als je rijm ordent naar plaats en klank onderscheidt men verschillende soorten rijm. Bestudeer de kennisbank (vwo) over rijmsoorten. KB: Poëzie: rijm, rijmschema's en metrum Bekijk het gedicht van Lieke Marsman: Maak de volgende oefeningen over alliteratie (beginrijm). Alliteratie kn.nu/7ix9f 1 je lust en je... a. leven b. vijand c. wegen 2 Pagina 16

18 belast en... a. beladen b. boos c. scheef 3 bar en... a. boos b. scheef c. blauw 4 wel en... a. wee b. wegen c. leven 5 wikken en... a. wegen b. leven c. barsten 6 arbeid... a. adelt b. helpt c. verspreidt Pagina 17

19 7 rust... a. roest b. adelt c. leeft 8 door dik en... a. dun b. breed c. scheef 9 schots en... a. scheef b. dun c. schaats 10 taal noch... a. teken b. leven c. vijand Alliteratie kn.nu/e4jkn Pagina 18

20 1 kommer en... a. kwel b. wegen c. nimmer 2 buigen of... a. barsten b. leven c. beladen 3 vlees noch... a. vis b. kraai c. vijand 4 bont en... a. blauw b. grauw c. boos 5 paal en... a. perk b. vlam c. poot Pagina 19

21 6 groen als... a. gras b. glas c. was 7 in lichter... a. laaie b. water c. vlam 8 in vuur en... a. vlam b. water c. vijand 9 nooit ofte... a. nimmer b. wel c. laat 10 vriend en... Pagina 20

22 a. vijand b. vlam c. vrouw Rijmschema's Als je rijmende woorden aan het eind van een regel dezelfde letter geeft, ontstaat een rijmschema. Bekijk nogmaals de kennisbank (vwo) poezie: rijm, rijmschema's en metrum. KB: Poëzie: rijm, rijmschema's en metrum Oefening 3 Bekijk het filmpje van Joost van den Vondel en maak de volgende oefening. Wat is het rijmschema in het volgende gedicht? Noteer de juiste letters. Constantijnt je, t zaligh kijntje.. Cherubijnt je, van om hoogh,.. D ydelheden, hier beneden,.. Vitlacht met een lodderoogh... Moeder, zeit hy, waarom schreit ghy?.. Waarom greit ghy, op mijn lijck?.. Boven leef ick, boven zweef ick,.. Engeltje van t hemelrijck:.. En ick blinck er, en ick drincker.. t Geen de schincker alles goets.. Schenckt de zielen, die daar krielen,.. Dertel van veel overvloets... Leer dan reizen met gepeizen.. Naar pallaizen, uit het slick.. Dezer werrelt, die zoo dwerrelt... Eeuwigh gaat voor oogenblick.... Pagina 21

23 (Joost van den Vondel) Rijmschema:... Oefening 4 Bekijk het filmpje van Trijntje Oosterhuis en maak daarna zelf een rijmschema. Als je rijmende woorden aan het eind van een regel dezelfde letter geeft, ontstaat een rijmschema. Maak het rijmschema door de rijmende woorden dezelfde letter te geven en benoem het rijmschema. Rijm 1 Als een jong lied dat klinkt luid door lege hallen, Zo is doorheen de Winter, de Lente getreden tot ons allen, Die waren in een eeuw Gehuld, van witte sneeuw. Uit: Aan mijn fietsvrienden van Paul van Ostaijen Rijm 3 Zeven maal om de aarde gaan, als het zou moeten op handen en voeten; zevenmaal om die éne te groeten die daar lachend te wachten zou staan. Zeven maal om de aarde gaan. Eerste vers De Gestorvene van Ida Gerhardt Rijm 2 De pantippel werd geboren Op een mooie dag in mei, Met een arendsneus van voren En een ezelsoor opzij. Uit: Ballade van de pantippel van C. Buddingh Rijm 4 Het werd mijn droom in "s werelds kring Volkomen zorgeloos Een schelp te zijn, een suizend vuur, Een rank, een wilde roos, Onkundig van geluk en leed, Van plan en overleg, Het stuifmeel dat de wind verwoei, Lichtzinnig langs de weg, Anthonie Donker Rijmschema: Metrum In taaluitingen zit ritme. Ritme komt tot stand door afwisseling van meer of minder beklemtoonde lettergrepen. Als dat ritme een bepaalde regelmaat heeft, spreekt men van metrum. Bekijk nogmaals de kennisbank (vwo) poezie: rijm, rijmschema's en metrum. KB: Poëzie: rijm, rijmschema's en metrum Bekijk de filmpjes: Maak de oefening en bepaal het metrum in de (delen van) gedichten. Oefening 5 Wat is het metrum de volgende (delen van) gedichten? Voorbeeld 1 - Op een made Dit weekend ging een groepje maden in Scheveningen pootje baden... Kees Stip Kies uit: a. jambe b. trochee c. dactylus d. anapest Pagina 22

24 Voorbeeld 2 - Sint Sint heeft heel lang lopen denken wat hij Marian zou schenken. Kies uit: a. jambe b. trochee c. dactylus d. anapest Voorbeeld 3 - Westertoren Bekijk het filmpje: Aan de voet van die prachtige Wester heb ik vaak in gedachten gestaan.. Kies uit: a. jambe b. trochee c. dactylus d. anapest Voorbeeld 4 - Drs. P Dubbele dactylus? Keuze in overvloed Egalisatiefonds Is er al een. Drs. P. Kies uit: a. jambe b. trochee c. dactylus d. anapest Voorbeeld 5 - KINDER-LYCK Joost van den Vondel ( ) 1. Constantijnt je, t zaligh kijntje Cherubijnt je, van om hoogh, D ydelheden, hier beneden, Vitlacht met een lodderoogh. 5. Moeder, zeit hy, waarom schreit ghy? Waarom greit ghy, op mijn lijck? Boven leef ick, boven zweef ick, Engeltje van t hemelrijck: En ick blinck er, en ick drincker 10. t Geen de schincker alles goets Schenckt de zielen, die daar krielen, Dertel van veel overvloets. Leer dan reizen met gepeizen Naar pallaizen, uit het slick 15.Dezer werrelt, die zoo dwerrelt. Eeuwigh gaat voor oogenblick. Wat is het metrum in dit gedicht van Vondel? Kies uit: a. jambe b. trochee c. dactylus d. anapest Typografie Pagina 23

25 De typografie speelt in poëzie een belangrijke rol. Door het gebruik van versregels en strofen staat er veel wit op een pagina. De regels wisselen bovendien van lengte. Daarnaast kan een dichter door het gebruik van verschillende lettertypen en het al dan niet vet en cursief maken van de tekst bepaalde woorden laten opvallen. De presentatie van het geschrevene speelt dus veel meer dan bij proza een belangrijke rol. Ook de opmaak van een gedicht kan voor ervoor zorgen dat bepaalde woorden zinnen opvallen. Zie het voorbeeld op deze pagina. Bekijk de kennisbank: KB: Poëzie: typografie. Schrijf in de volgende oefening zelf een gedicht. Oefening Schrijf zelf een gedicht waarbij de typografie belangrijk is. Gebruik geen rijm en metrum, gebruik verschillende lettertypen en zorg dat de tekst door de opmaak extra opvalt. Laat je inspireren door de volgende gedichten en het filmpje. Het mooiste is het als door de typografie en aspecten van klank en zinsbouw de betekenis van je woorden versterkt wordt. Het filmpje: Bekijk, als voorbeeld, de volgende gedichten: Gedichten - typografie Belangrijk is dat de volgende aanwijzingen verwerkt zijn: geen rijm en metrum verschillende lettertypen opvallende opmaak door de typografie en aspecten van klank en zinsbouw wordt de betekenis van de woorden versterkt. Laat je gedicht door je klasgenoten of door je docent beoordelen. Een prijs voor de beste en origineelste werken zou leuk zijn! Zinsopbouw-stijlfiguren Pagina 24

26 Door het gebruik van stijlfiguren (hyperbool, understatement, tegenstelling, paradox, (anti-)climax, ironie e.a.), beeldspraak en ambigue (dubbelzinnige) woorden kan een dichter zijn tekst indringender maken. Ambiguïteit (of dubbelzinnigheid) betreft de mogelijkheid om aan een tekst uiteenlopende betekenissen toe te kennen. Voorbeeld: De man slaat de hond met de stok. (met de stok heeft betrekking op slaan, maar kan ook betekenen dat de hond een stok heeft) Alle stijlfiguren worden besproken in de kennisbank Stijlfiguren: KB: Stijlfiguren. Lees het gedicht Openbaring als oude mol van Maarten van der Graaff. Gedicht - Maarten de Graaff vanmorgen viel ik voorover in het moeras van de ochtend toen ik mijn ogen opende was alles hetzelfde daar lag ik met mijn zelfreanimerend vermogen zoals al het gruwelijke had dit iets belachelijks Van: Maarten van der Graaff Bekijk het volgende filmpje: Beantwoord de volgende vragen. Pagina 25

27 1. Wat maakt dit gedicht tot een gedicht? 2. Van welk stijlmiddelen maakt hij gebruik? Geef voorbeelden. 3. Wat is er hier zo gruwelijk (regel 7) en waarom? 4. Wat is het overheersende gevoel bij de dichter? Strofenbouw-versvormen Gedichten bestaan uit één of meer strofen. Deze worden gescheiden door een witregel. Strofen onderscheiden we op grond van het aantal versregels. Als je let op het hele gedicht onderscheiden we verschillende versvormen. Bestudeer de kennisbank (vwo) over strofenbouw en versvormen. KB: Poëzie: strofenbouw en versvormen Bekijk de volgende filmpjes: Bekijk ook deze filmpjes: In de oefening beschrijft Dèr Mouw zijn kinderwereld. Bekijk eerst het filmpje, lees dan het gedicht en beantwoord de vragen. Lees het gedicht van Dèr Mouw en beantwoord daarna de vragen over het gedicht. Gedicht - Dèr Mouw God's wijze liefde had 't heelal geschapen: Vol lente, net als de appelbomen bloeien; Weldadig-groen liet voor het vee Hij groeien Het gras, voor ons doperwtjes en knolrapen, 'T varken om spek en ham, om wol de schapen, Pagina 26

28 Om boter, kaas, melk, leer, vlees, been de koeien; Waar steden zijn, liet hij rivieren vloeien; Het zonlicht spaarde Hij uit, als wij toch slapen. De sterren schiep Hij, om de weg te wijzen Aan brave kooplui op stoutmoed'ge reizen; Hij schiep kaneel, kruidnagels, appelsientjes, Het ijzer voor de ploeg, het hout voor huizen, Hij schiep het zink voor waterleidingbuizen, En 't goud voor ringen, horloges en tientjes. Johan Andreas Dèr Mouw ( ) Vragen 1. Waarom is dit een gedicht? 2. a. Wat voor een gedicht is dit? b. Geef argumenten 3. Geef het rijmschema in letters. 4. Wat voor een rijmschema is er in de eerste twee strofen gebruikt? 5. Wat voor een strofenbouw kom je hier tegen? 6. a. Is hier sprake van een wending of chute na regel 8? b. Waar zou je van (nog) een wending kunnen spreken? Toets Onderdeel A Lees het gedicht Hebben en Zijn van Ed Hoornik. Bekijk ook het filmpje over het werk van Ed Hoornik. Maak daarna de vragen. Pagina 27

29 Gedicht - Hebben en Zijn Op school stonden ze op het bord geschreven. Het werkwoord hebben en het werkwoord zijn; Hiermee was tijd, was eeuwigheid gegeven, De ene werklijkheid, de andre schijn. Hebben is niets. Is oorlog. Is niet leven. Is van de wereld en haar goden zijn. Zijn is, boven die dingen uitgeheven, Vervuld worden van goddelijke pijn. Hebben is hard. Is lichaam. Is twee borsten. Is naar de aarde hongeren en dorsten. Is enkel zinnen, enkel botte plicht. Zijn is de ziel, is luisteren, is wijken, Is kind worden en naar de sterren kijken, En daarheen langzaam worden opgelicht. (Ed Hoornik) Filmpje: Vragen Noteer het rijmschema van het gedicht. Hoe noem je het rijm in de eerste twee strofen? Hoe noem je de eerste twee strofen? En de derde en vierde strofe? Wat is de versvorm? Geef een voorbeeld van alliteratie. De stijlmiddelen herhaling en tegenstelling spelen een belangrijke rol. Geef van beide twee voorbeelden. a. Heeft de dichter een voorkeur voor hebben of zijn? b. Geef een argumentatie. a. b. c. d. Onderdeel B Bekijk het filmpje, waarin Lieke Marsman o.a. Oerknal voorleest. Pagina 28

30 Lees het gedicht Oerknal van Lieke Marsman (1990). (Lieke Marsman is winnares van: C. Buddingh-prijs 2011, Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs 2011, Liegend Konijn Debuutprijs 2011.) Maak daarna de vragen. Filmpje: Liegend Konijn Debuutprijs Gedicht - Oerknal 's Avonds zegt een natuurkundige op televisie dat het ook mogelijk is dat het heelal op een dag niet langer zal groeien, maar langzaam, sneller dan het licht, ineen zal klappen. In dat geval zouden er na ons nog triljoenen heelallen kunnen ontstaan en hangen we nu slechts onder aan een stamboom van universa. Stel je voor dat je jezelf enkel voort kunt planten door niet meer te bestaan. s Ochtends, wanneer ik bij de start van een dag zie hoe ik opnieuw ben gaan ademhalen, vergelijk ik dit heen en weer gegooi van sterren met mijn op en neer gaande borsten, met de antenne van een radio, die je doelloos in en uit kunt blijven schuiven en vervolgens, vooralsnog mijn meest geslaagde poging, met een zeeanemoon. Lieke Marsman (1990) Uit: Wat ik mijzelf graag voorhoud (2010) Vragen 1. Wat maakt dit tot een gedicht? 2. Leg uit: 'hangen we nu slechts onder aan een stamboom van universa' (regel 6,7). 3. a. Welk stijlmiddel herken je in de eerste strofe? b. Kan je het stijlmiddel verklaren? 4. Op welke vergelijking is dit gedicht gebaseerd? 5. Waarom vindt ze de vergelijking met een zeeanemoon het beste? Bekijk het filmpje: Pagina 29

31 Onderdeel C Theorievragen Wat bedoelt men met een distichon en een octaaf? Wat zijn de belangrijkste kenmerken van een sonnet? Wat is omarmend rijm? Welke stijlfiguur wordt hier gebruikt? Als je ziet wie er het afgelopen jaar allemaal zijn overleden kan je niet anders vaststellen dan dat het leven een hels feest is. 5. Wat is een hekeldicht, een emblema en een vrij vers? 6. Wat is het verschil tussen metrum en ritme? 7. Wat is het verschil tussen poëzie en proza? Pagina 30

32 Antwoorden Verhaalanalyse Stijl Fragment 1 - Louis Cuperus - De berg van licht Neologismen (trintintelden) Veel bijvoeglijke naamwoorden Beschrijvend en vervreemdende zinsbouw Lange zinnen (2 zinnen) Fragment 2 - Bernlef - Hersenschimmen Opsommingen Vervreemdend taalgebruik Geen echte (onafgemaakte) zinnen Beschrijving het dementeringsproces van de hoofdpersoon. Fragment 3 - Piet Paaltjens - Snikken en grimlachen Somber geschreven (spreek mij niet van liefde) Ironie (spreek mij van s menschen ellende dan lach ik me dood) Probeert de ellende in de wereld van zich af te spotten. Fragment 4 - Tommy Wieringa - Joe Speedboot Geen lange zinnen Geen moeilijk begrijpbare woorden Veel gebruik van beeldspraak (eenarmige bandiet, zoals een python een biggetje soldaat maakt) Humoristische beschrijvingen (If you can t join them, eat them) Fragment 5 - Ronald Giphart - Ik ook van jou Hij schrijft alsof het boek je voorgelezen wordt, beschrijvend. Gebruik van vervormingen van woorden (om zo beter duidelijk te maken hoe het woord wordt uitgesproken en wat het gevoel was van de persoon die dit zei bijvoorbeeld het woord hmo waarmee homo wordt bedoeld). Pagina 31

33 Fragment 6 - Youp van 't Hek - Arendsoog Veel gebruik van ironie ('neergemaaid met kalasjnikovs. Dat is pas avontuur.', pedagogisch toontje). Hij spot met bepaalde zaken of zichzelf (zelfspot 'Mijn lagere schooltijd. Best wel behelpen toen.'). Maakt gebruik van neologismen (insmeermoeders). Stijlmiddelen als: beeldspraak (muts, troela) overdrijvingen (gloeiend van de spanning, kogelvrije vesten) Poëzie Oefening 3 abcbdefeghlhjklk Oefening 4 Rijmschema 1: a a b b = gepaard rijm Rijmschema 2: a b a b = gekruist rijm Rijmschema 3: a b b a a = omarmend rijm (met afwijking regel 5) Rijmschema 4: a b c b d e f e = gebroken rijm Oefening a. jambe b. trochee d. anapest c. dactylus b. trochee Versregels, weinig regels/1 strofe, veel wit op de pagina. Gedicht - Maarten de Graaff 1. Als oude mol (beeldspraak vergelijking) het moeras van de ochtend (beeldspraak metafoor) had dit iets belachelijks (ironie, zelfspot) 2. De ochtend (morgen) want die is elke dag hetzelfde en dat vindt hij vreselijk. 3. Verveling, het leven is voorspelbaar. Gedicht - Dèr Mouw a. b. c. a. b. versregels rijm strofen sonnet 14 regels; twee strofen van vier en twee strofen van drie regels; rijmschema. ABBA ABBA CCD EED Omarmend 2x kwatrijn en 2 x terzine a. Niet echt, de opsomming gaat gewoon door. b. Na regel 13 krijgt het gedicht enigszins een komische wending. Toets - Onderdeel A 1. Pagina 32 a. ABAB ABAB CCD EED b. gekruist rijm c. kwatrijn

34 d. terzine of terzet 2. Sonnet 3. hebben is hard (regel 9), zijn is de ziel (regel 11) 4. Herhaling: werkwoord - werkwoord (regel 2) is is (regel 5, 6, 89, 10.) enkel enkel (regel 11) Tegenstellingen: werkelijkheid - schijn tijd - eeuwigheid 5. a. Zijn b. Hij heeft bij hebben allerlei negatieve associaties mat zaken als oorlog, hongeren en dorsten, hard, botte plicht. Zijn verbindt hij met het goddelijke en het licht. Toets - Onderdeel B 1. Versregels, witregel en 2 strofen. 2. We zijn wat heelal betreft nog maar net begonnen, zitten aan het begin van een onvoorstelbare ontwikkeling. 3. a. Paradox (regel 8,9). Stel je voor dat je jezelf enkel voort kunt planten door niet meer te bestaan. b. Het paradoxale zit in het feit dat je je voortplant als je niet meer bestaat. 4. Vergelijking van een heelal dat niet langer groeit, maar ineenklapt (heen en weer gegooi van sterren met op en neer gaande borsten, met de antenne van een radio, die je doelloos in en uit kunt blijven schuiven en vervolgens, vooralsnog mijn meest geslaagde poging met een zeeanemoon). 5. De bewegingen van de anemoon vindt ze het meest overeenkomen met haar voorstelling bij hoe het heelal zich gedraagt. Toets - Onderdeel C 1. Distichon= strofe van twee regels Octaaf = strofe van acht regels regels twee kwatrijnen (strofen van 4 regels) Vast rijmschema vast abba - abba - cdc - dcd. Vaak volgt na de achtste regel een verandering. Deze wending noemen we ook wel chute. 3. Omarmend rijm is een rijmschema met het volgende patroon: a b b a (c d d c...) 4. dat het leven een hels feest is = paradox 5. Een hekeldicht is een gedicht waarin misstanden op scherpe wijze aan de kaak worden gesteld. Een emblema is een afbeelding die iets abstracts uitbeeldt en die van een bijschrift is voorzien. Een vrij vers is een gedicht dat aan geen regels is gebonden. Rijm, strofebouw en metrum zijn vrij. 6. Metrum geeft de regelmatige afwisseling van zwakker en sterker beklemtoonde lettergrepen aan. Bij ritme is er geen afwisseling. 7. Bij poëzie zijn het wit en de witregels belangrijk. Bij proza is dat niet het geval. Pagina 33

35 Over dit lesmateriaal Colofon De module Literatuur: Verhaalanalyse 1 VWO is ontwikkeld door Fred Marsman (CambiumNed) en medewerkers van StudioVO. Fair Use In de Stercollecties van StudioVO wordt gebruik gemaakt van beeld- en filmmateriaal dat beschikbaar is op internet. Bij het gebruik zijn we uitgegaan van fair use. Meer informatie: Fair use. Mocht u vragen/opmerkingen hebben, neem dan contact op via de helpdesk VO-content. Auteur VO-content Laatst gewijzigd 03 September 2016 om 14:47 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Leerniveau VWO 6; VWO 4; VWO 5; Leerinhoud en Lezen van zakelijke teksten (Nederlands); Nederlands; Begrippenlijst en doelen taalverzorging; Literatuur; Lezen van fictionele teksten en literaire teksten (Nederlands); Leesvaardigheid; Eindgebruiker leerling/student Moeilijkheidsgraad gemiddeld Studiebelasting Pagina uur en 0 minuten