drs G.M. Hoogenkamp, Pedologisch Instituut Rotterdam, Postbus 8639, 3009 AP Rotterdam.

Transcriptie

1 woordenschat van leerlingen van Rotterdamse mlk-scholen. (Interne publikatie). Rotterdam: Pedologisch Instituut. Leij A. van der (1985). Uitgangspunten voor een geconcentreerde aanpak. In A. van der Leij (Red.), Zorgverbreding. Bijdragen uit speciaal onderwijs aan basisonderwijs. Nijkerk: Intro. Schouten-van Parreren, M.C. (1985). Woorden leren in het vreemdetalen onderwijs. Apeldoorn: Van Walraven bv. Slot, M., Alfrink-Pattynama, Y.F., Blauw, A.T. de, Hoogenkamp, G.M., Kempers, H.A., & Legtenberg, I. (1992). De Taaltrampoline. Een methode mondelinge taal voor groepen nederlandstalige en meertalige leerlingen in het Speciaal Onderwijs. Gorinchem. De Ruiter. Verhallen, M., & Zweekhorst, 0. (1989). Woordenschatonderwijs aan anderstalige kinderen op de basisschool. Een overzicht van werkvormen. Samenwijs, 9, ADRES VAN DE AUTEUR drs G.M. Hoogenkamp, Pedologisch Instituut Rotterdam, Postbus 8639, 3009 AP Rotterdam. 62

2 P. M. A. WELS & L. M. H. ROBBROECKX* Gezinsbelasting van ouders van residentieel opgenomen kinderen vergeleken met die van ambulant behandelde gezinnen II SAMENVATTING In dit artikel wordt opnieuw nagegaan in hoeverre de Nijmeegse Vragenlijst voor de Opvoedingssituatie (Nvos) verschillen laat zien tussen de beleving van ouders waarvan de kinderen zijn opgenomen in een residentiële instelling voor hulpverlening en van ouders die vanwege opvoedings- en gedragsproble- men met hun kinderen via een ambulante instelling worden geholpen. Daartoe worden de resultaten van een replicatiestudie gepresenteerd, waarbij de eerder onderzochte groepen en de analyses werden uitge- breid. Er werden drie groepen ouders in het onderzoek betrokken (residentieel n = 40; ambulant n-45; contro- legroep n = 48). Zoals verwacht bleken ouders van resi- dentieel behandelde kinderen een aanzienlijk zwaar- dere gezinsbelasting te ervaren dan ouders van ambulant behandelde gezinnen. Beide groepen verschilden tevens significant van de controlegroep. Uit de F-toets kwam ook een oudereffect naar voren. Het effect is voor beide ouders verschillend op vijf van de acht categorieën van gezinsbelasting. Bij het attribueren van de problematische situatie aan oorzaken kwam naar voren dat zowel moeders als vaders van de residentiële groep significant meer de moeilijkheidsgraad van het kind aanwezen als de oorzaak van de problemen, dan de ambulante groep. Bovendien bleken er bij moeders zowel als vaders van alle drie groepen systematische verschillen te zijn in de wil tot hulp en de hulpverwachting in de verwachte volgorde residentieel-ambulant-controle. De resultaten van dit vergelijkend onderzoek vormen een bijdrage tot de diagnostiek van gezinnen bij opvoedingsproblemen en tot een verdere begripsvalidering van de NVOS. 1 Inleiding In een eerder in dit tijdschrift verschenen artikel (Wels & Robbroeckx, 1993) onderzochten we de vraag welke verschillen er zijn in de beleving van en het denken over de opvoedingssituatie door ouders. Hierbij vergeleken wij ouders waarvan een kind residentieel wordt behandeld met ouders waarbij het kind of het gezin ambulant wordt behandeld. De vergelijking werd gemaakt met behulp van de NVOS, een vragenlijst voor ouders die in kaart brengt in welke mate ouders de opvoedingssituatie met een kind als belastend ervaren, wat zij daarvoor als oorzaken zien en wat voor hulp zij verwachten (Wels & Robbroeckx, 1991a en b). De beleving van de problematische opvoedingssituatie door ouders zal - zo veronderstellen wij - nogal verschillen in beide hulpverleningssituaties. Met name de ernst van de problemen en de vaak lange weg die reeds is afgelegd voordat tot plaatsing in een residentiële instelling wordt besloten zullen hun weerslag hebben op de beleving en dus op de scores van de NVOS. In het eerder genoemde artikel * Dit onderzoek werd onder begeleiding van de eerste auteur uitgevoerd door A. van Oosten en G. Suurd in het kader van hun doctoraalstudie. Wij zijn hen zeer erkentelijk voor hun inzet bij het onderzoek. De betrokken instellingen het Medisch Kinderhuis `het Agnes Paviljoen', de residentiële afdeling van de Kinderen Jeugdpsychiatrische kliniek "t Hoekske' beide te Venlo en het Riagg, afdeling Jeugdzorg te Nijmegen bedanken wij hartelijk voor hun bereidwilligheid en inspanningen bij het onderzoek. Ook de betrokken ouders die de vragenlijst invulden zijn wij erkentelijk voor hun medewerking. 63 TIJDSCHRIFT VOOR ORTHOPEDAGOGIEK, 33 (1994) 63-75

3 wildden we een beschouwing aan achtereenvolgens de verschillende hulpverleningsvoorzieningen, de besluitvorming en de criteria bij een aanmelding, de ernst van de problematiek waarvoor wordt aangemeld, eerder onderzoek naar het verschil tussen residentiële en ambulante behandeling en tenslotte de rol van de ouders bij de hulpverlening. Deze beschouwingen gelden ook als inleiding op dit artikel. We verwijzen hiervoor naar Wels en Robbroeckx (1993). De verwachte verschillen tussen beide groepen ouders in de ervaren gezinsbelasting werden inderdaad gevonden en bovendien was hun belasting gemiddeld hoger dan die van ouders uit een controlegroep met een `gewone' opvoedingssituatie (Wels & Robbroeckx, 1993). De resultaten van deze studie bevestigen in zekere zin de hiërarchie in de hulpverlening, namelijk dat wanneer derdelijns residentiële hulp in aanmerking komt blijkbaar de aard, de ernst en de duur van de problemen daarom vragen. Bovendien bracht de hulp vanuit de eerste of tweede lijn kennelijk geen voldoende oplossing of verbetering. We hebben destijds bij deze studie twee relativerende opmerkingen gemaakt. De eerste is, dat we slechts een beperkt deel uit het palet van ambulante en residentiële instellingen voor hulpverlening hebben onderzocht. We hadden voor ons onderzoek, waarbij het vaststellen van het differentiërend vermogen van de NVOS een belangrijk doel was, toegang tot de onderzochte groepen uit het brede veld van hulpverlening aan ouders en kinderen. De studie is dan ook niet bedoeld als representatief voor het scala van ambulante en residentiële hulpverlening. De onderzochte residentiële instellingen behoren tot de geestelijke gezondheidszorg. Datzelfde geldt voor de jeugdsecties van de Riagg. We hebben echter in ons aangehaalde artikel betoogd, dat in eerdere versies van de Wet op de Jeugdhulpverlening de Riagg zowel als de Kinder- en Jeugdpsychiatrische instellingen genoemd werden als respectievelijk secundaire en tertiaire hulpverleningsvormen. Beide zijn echter in de uiteindelijke versie van de wet niet meer opgenomen, mede omdat hun financieringsgrondslag anders was. Ze zijn dus in zekere zin wèl in de geest van de Wet op de Jeugdhulpverlening te typeren (Wels & Robbroeckx, 1993). Een tweede beperking van de genoemde studie was de relatief geringe omvang van de onderzochte groepen, hetgeen voor ons aanleiding was een replicatiestudie te ondernemen. In dit artikel rapporteren wij deze replicatiestudie. Hierbij gelden dezelfde vraagstellingen en hypothesen als in het eerder gerapporteerde onderzoek. We herhalen ze hier in het kort. We toetsen de hypothesen dat de gemiddelde gezinsbelasting (scores op de categorieën van het A-deel en op het B-deel) van de drie groepen onderling verschilt en dat deze verschillen gelden voor zowel moeders als vaders. Tussen moeders en vaders zijn er vermoedelijk ook verschillen. Deze verschillen worden getoetst met behulp van een 3x2 ANOVA, waarbij de factor behandelgroep drie niveaus kent (residentieel-ambulantcontrolegroep) en de factor geslacht ouder twee (moeders-vaders). Bij significantie van de F-toets worden vervolgens paarsgewijze de verschillen tussen de drie behandelgroepen eenzijdig getoetst, en wel voor de moeders en de vaders afzonderlijk. Voor de onderdelen C (attributies over de opvoedingssituatie) en D (hulpverwachting) van de NVOS wordt met behulp van de t-toets nagegaan of er verschillen bestaan tussen de drie groepen. In onze eerdere publikatie (Wels & Robbroeckx, 1993) werden alle verschillen tussen de residentiële en ambulante groep met betrekking tot de delen C (attributies) en D (hulpverwachting) van de NVOS exploratief 64

4 onderzocht Gezien de daar gepubliceerde resultaten en de interpretatie ervan, toetsen we thans de resultaten bij deel C en D gedeeltelijk eenzijdig. Ouders van residentieel behandelde kinderen zullen eerder de moeilijkheidsgraad van hun kind als oorzaak aanduiden van de problematische opvoedingssituatie dan ouders waarvan het gezin ambulant wordt behandeld. Verder zullen de ouders van de residentiële groep in het deel D Hulpverwachting aangeven dat ze een sterkere wil tot hulp hebben en een grotere interne zowel als externe hulpverwachting koesteren dan die van de ambulante groep. 2 Methoden 2.1 ONDERZOEKSGROEPEN Er zijn bij het hier gerapporteerde onderzoek vier groepen ouders betrokken. De hier benutte groepen bestaan telkens voor een deel uit de steekproeven die eerder werden onderzocht (Wels & Robbroeckx, 1993; Groot Zevert & Terpstra, 1991). Deze steekproeven werden uitgebreid met verzamelde gegevens door Van Oosten en Suurd (1993). Hierdoor werd de omvang van de onderzochte klinische groep nagenoeg verdubbeld. De eerste (residentiële) groep bestaat nu uit 20 paren ouders van kinderen die opgenomen zijn in het Medisch Kinderhuis `het Agnes Paviljoen' te Venlo (13 paren afkomstig uit het onderzoek van Groot Zevert & Terpstra en 7 afkomstig van Van Oosten & Suurd). De tweede (ook residentiële) groep wordt gevormd door ouders van kinderen die opgenomen zijn in de residentiële afdeling van de Kinder- en Jeugdpsychiatrische kliniek "t Hoekske' te Venlo. Deze groep bestaat eveneens uit 20 ouderparen (10 paren afkomstig uit het onderzoek van Groot Zevert & Terpstra en 10 afkomstig van Van Oosten & Suurd). Deze twee groepen vormen in het onderzoek tesamen de residentiële groep (n = 40). Vervolgens bestaat de derde groep (in het onderzoek de ambulante groep) uit 45 ouderparen van gezinnen die aangemeld werden bij het Riagg, en wel bid team 2 van de afdeling Jeugdzorg te Nijmegen. Tenslotte is er een controlegroep bestaande uit ouders zonder hulpvraag die benaderd werden via basisscholen. Deze controlegroep bestaat uit 48 ouderparen en is genomen uit het bestand van de Nvos-groepen die eerder zijn onderzocht. Deze groep bestaat uit ouders zonder hulpvraag die geworven zijn via twee basisscholen in dezelfde regio. We vermelden enkele gegevens van de gezinnen uit het onderzoek. De residentiële groep bestaat uit 30 jongens (MKT 14 en KJP 16) en 10 meisjes (MKT 6 en KJP 4) Hiervan is de gemiddelde leeftijd 10 jaar en de helft (50%) volgt een of andere vorm van speciaal onderwijs; de plaats in de kinderrij is erg uiteenlopend. De ambulante groep telt 26 jongens en 17 meisjes (van twee is dit gegeven onbekend), de gemiddelde leeftijd is 8 jaar en het merendeel (64,3%) volgt het basisonderwijs; 81,5% van de kinderen is hier het oudste kind. De gemiddelde leeftijd van de moeders van de residentiële groep is 35 jaar (MKT) en 36 jaar (KJP), van de vaders 42 respectievelijk 37 jaar. Voor de ambulante groep is de leeftijd van de moeders 34 jaar en van de vaders 37 jaar. Voor meer details verwijzen we naar het onderzoeksverslag van Van Oosten en Suurd (1993). De afname van de NVOS vond bij alle groepen plaats in een fase zoals bedoeld voor het instrument: voor de residentiële groep tijdens een zogenaamde intake-dag op de instelling zelf en voor de ambulante groep bij de ouders thuis enige dagen na het eerste intake-gesprek op de Riagg. 2.2 INSTRUMENTEN Bij alle genoemde groepen hebben zoveel mogelijk en indien aanwezig 65 THEORIE EN ONDERZOEK

5 beide ouders de Nijmeegse Vragenlijst voor de Opvoedingssituatie (Nvos) Ingevuld (Wels & Robbroeckx, 1989; 1991a en b). Deze vragenlijst bestaat uit vier delen. Deel A: Subjectieve gezinsbelasting. Deze is gedefinieerd als de subjectief ervaren belasting zoals die op dit moment door de opvoeder ervaren wordt ten aanzien van de opvoeding van een bepaald kind. Bij een hulpvraag betreft dit het kind waarvoor op dat moment hulp gevraagd wordt in verband met problemen in de opvoedingssituatie. De vragenlijst is samengesteld uit een aantal rubrieken die verband houden met de ervaren belasting en bestaat uit 46 items met een vijfpunts antwoordmogelijkheid van het Likert type. Ze vormen samen acht categorieën, waarvan er vijfde zogenaamde kernrubrieken vormen: Aankunnen, Problemen hebben, Situatie anders willen, Kind is belasting, Er alleen voor staan. Verder is er één zogenaamde voorwaarde-rubriek: Acceptatie en twee zogenaamde begeleidende sfeerrubrieken: Plezier en Goede omgang. Deel B: Beoordeling van de opvoedingssituatie. De ouder wordt in deel B van de NVOS een achttal situatiebeschrijvingen voorgelegd en gevraagd die omschrijving te kiezen die het best de eigen situatie met dit kind weergeeft. Deel C. Attributies met betrekking tot de huidige opvoedingssituatie. In dit deel van de NVOS, weer een vragenlijst, wordt de ouder gevraagd uitspraken te beoordelen die gaan over de oorzaken die geleid hebben tot de huidige opvoedingssituatie. De opgenomen categorieën, samen 34 items, zijn: vaardigheid, inspanning zelf en partner, moeilijkheidsgraad en toeval. Deel D: Hulpverwachting. Het laatste deel van de NVOS bestaat uit 36 items onder te verdelen in een aantal categorieën. Allereerst wordt van de attributiecategorieën van deel C telkens nagegaan in welke mate de ouder daarover tevreden is (categorie: Mate van tevredenheid), vervolgens of hij of zij daar verandering in wil (categorie Wil tot verandering) en ten derde of de ouder hulp wil bij die gewenste verandering (categorie Wil tot verandering). Vervolgens wordt door middel van een aantal items bij de ouder gepeild of die hulpverwachting meer intern dan wel extern georiënteerd is (categorieën: Interne respectievelijk Externe hulpverwachting). Als laatste is nog een groepje items opgenomen dat beoogt een indruk te krijgen van het perspectief dat de ouder heeft op de (toekomstige) veranderingen door de verleende hulp (categorie Perspectief). 2.3 ANALYSE VOORAF In een eerste analyse werd in navolging van Groot Zevert en Terpstra (1991) nagegaan of de eerste twee (residentiële) groepen van elkaar verschilden op de categorieën van de NVOS. Deze onderzoekers vonden geen verschil tussen beide groepen. Aangezien de daar onderzochte groepen niet zo groot waren, werd hier de toets herhaald bij de ruwweg twee maal grotere onderzoeksgroep. Bij deze toets bleek er op slechts één categorie van de NVOS een significant verschil te zijn, namelijk op de categorie `Vaardigheid' van deel c bij alleen de moeders. Eén significant verschil op een totaal van 38 toetsen (19 categorieën voor moeders en vaders) valt binnen de grens van wat men op basis van toeval mag verwachten en kan dus worden genegeerd. Vervolgens werden beide groepen in de verdere analyses samengevoegd tot één residentiële groep. 3 Resultaten Er werd een variantieanalyse uitgevoerd met betrekking tot de hypothese dat de gemiddelde gezinsbelasting verschilt voor de factoren behandelgroep en sekse van de ouder. Figuur 1 (moeders) en 66

6 Standaard score Rcsidcnn ei Ambulant Controlc 8 Standaard score 4 1) t Rcsidcnt ëel Ambulant Controle z 0 Z t) 4,t 2.0 2u Categorie 1 0 Problemen r ^ C V a- 1 tt C E 0 0 ) Categorie I.0 Prob leme n r ^ tt C m ^ C t) i 4.() ( ) 1 I) ) ' 1) i i I.0 ^ Moeil ijkheidsg. r ^ ^ ^ Wil verandering r Inspa nning r i Moeilijkhe idsg. r Wil verandering r Intern hulpv. r Ex tern hu lpv. r FIGUUR 1 De drie behandelgroepen met elkaar ver- geleken op de vier onderdelen van de FIGUUR 2 De drie behandelgroepen met elkaar vergeleken op de vier onderdelen van de NVOS, voor de MOEDERS NVOS, voor de VADERS Figuur 2 (vaders) geven de gemiddelden voor de drie behandelgroepen grafisch weer. Er wordt een significant effect gevonden met betrekking tot de factor behandelgroep voor alle categorieën van deel A (Gezinsbelasting) en de score op deel B (Beoordeling van de opvoedingssituatie). Op vijf van de acht categorieën van deel A en de B-score wordt tevens een significant effect gevonden voor het geslacht van de ouder. Er zijn geen interactie-effecten op deze scores. Dit houdt in dat er verschillen gevonden worden tussen de drie behandelgroepen en dat de scores van moeders en vaders een met elkaar vergelijkbaar patroon volgen, zij het dat de scores van de vaders gemiddeld een fractie lager liggen dan van de moeders. Voor deel c (Attributies) wordt een significant effect voor de factor behandelgroep gevonden op de categorieën Moeilijkheidsgraad en Toeval/Lot. Er is een sekse-effect op de categorieën Vaardigheid, Aandeel partner en Moeilijkheidsgraad en een interactieeffect op de categorieën Inspanning Zelf + Partner en Toeval/Lot. Voor deel D (Hulpverwachting) geldt het volgende. Er is een groepseffect voor alle categorieën behalve Mate van Tevredenheid. Er is ook een sekse-effect voor alle categorieën behalve bij Wil tot verandering. Er worden voor deel D geen interactie-effecten gevonden. Behalve 67 THEORIE EN ONDERZOEK

7 TABEL 1 NVOS deel A en B moeders. Paarsgewijze toetsing van de verschillen tussen de behandelingsgroepen (residentieel-ambulant-controle): t-toets GEM SD Vergelijking t-waarde DF p(eenz.) Deel A Acceptatie Aankunnen Problemen hebben Situatie anders willen Kind is belasting Er alleen voor staan Plezier hebben Goede omgang vs vs vs vs vs vs vs vs vs vs vs vs vs vs l vs vs vs vs vs vs vs vs vs vs * 93.00* 81.02* *.03*.00* 82.00* 93.00* 81.00* 82.00* 93.00* 81.00* 82.00* 93.00* 81.00* 81.00* * 82.00* 93.01* 81.03* 82.00* 93.03* 81.01* Deel B l vs 3 2 vs 3 1 vs *.00*.01* 68

8 TABEL 2 NVOS deel A en B vaders. Paarsgewijze toetsing van de verschillen tussen de behandelingsgroepen (residentieel-ambulant-controle): t-toets GEM SD Vergelijking t-waarde DF p(eenz.) Deel A Acceptatie vs * vs * vs * Aankunnen vs * vs * vs * Problemen hebben vs * vs * vs * Situatie anders willen vs * vs * vs * Kind is belasting vs * vs * vs * Er alleen voor staan vs * vs * vs Plezier hebben vs * vs * vs * Goede omgang vs * vs * vs * Deel B vs * vs * vs * 69 THEORIEEN ONDERZOEK

9 TABEL 3 NVOS deel c en o moeders. Paarsgewijze toetsing van de verschillen tussen de behandelingsgroepen (residentieel-ambulant-controle): t-toets GEM SD Vergelijking t-waarde DF p(tweez) Deel c Inspanning Zelf+ Partner vs vs vs Vaardigheid vs vs vs Aandeel Partner vs vs vs Moeilijkheidsgraad vs * vs * vs * Toeval/Lot vs vs vs Deel D Mate van tevredenheid vs vs vs Wil tot verandering vs vs vs Wil tot hulp vs * vs * vs * Interne hulpverwachting ) vs * vs * vs * Externe hulpverwachtingi vs * vs * vs * 1 Bij deze categorieën wordt eenzijdig getoetst. Zie tekst. 70

10 TABEL 4 NVOS deel c en o vaders. Paarsgewijze toetsing van de verschillen tussen de behandelingsgroepen (residentieel-ambulant-controle): t-toets GEM SD Vergelijking t-waarde DF p(tweez) Deel c Inspanning Zelf+ Partner 1 residentiele groep vs * vs * vs Vaardigheid vs vs vs Aandeel Partner vs vs vs Moe ilijkheidsgraad l vs * vs * vs * Toeval/Lot vs * vs vs * Deel D Mate van tevredenheid Wil tot verandering Wil tot hulp' Interne hulpverwachting 1 Externe hulpverwachting vs vs vs vs * vs * vs vs * vs * vs * vs * vs * vs * vs * vs * vs * 1 Bij deze categorieën wordt eenzijdig getoetst. Zie tekst. 71 THEORIEEN ONDERZOEK

11 voor de categorie Tevredenheid zijn er dus duidelijke verschillen tussen de verschillende behandelgroepen aangetroffen. Bij de categorieën Wil tot hulp en Interne en Externe Hulpverwachting zijn er ook systematische verschillen tussen moeders en vaders. Vaders scoren hier gemiddeld lager en dat geldt voor alle drie behandelgroepen. Verderop zullen we deze verschillen nader specificeren. In Tabel 1 zijn - voor de moeders - de verschillen tussen de behandelgroepen paarsgewijze getoetst voor de delen A en B. De hierbij gegeven gemiddelden zijn ook grafisch weergegeven in Figuur 1. De gevonden resultaten zijn erg helder en eenvoudig te omschrijven. Er wordt steeds een significant verschil gevonden tussen de paarsgewijze getoetste behandelgroepen. De enige uitzondering vormt het verschil tussen de ambulante groep en de controlegroep op de categorie Er alleen voor staan. Bij vaders - zie Tabel 2 - worden op de delen A en B eveneens systematische, significante verschillen tussen alle behandelgroepen gevonden. De enige uitzondering bid vaders is het verschil tussen de residentiële groep en de controlegroep, eveneens op de categorie Er alleen voor staan. De beide uitzonderingen laten wel een tendens zien in de verwachte richting. Deze bevindingen vormen een bevestiging en aanscherping van de eerder gevonden resultaten in het onderzoek van Otten en Vernaus (1988) en Groot Zeven en Terpstra (1991). Zie ook Wels & Robbroeckx (1993). Met name de verschillen tussen de residentiële en de ambulante groep die toen net niet significant waren (op de categorieën Acceptatie voor moeders en vaders en Aankunnen, Kind is Belasting en de B-score voor moeders) zijn dat nu met de hier getoetste grotere groepen wèl. Vergelijken we de scores van de vaders met die van de moeders, dan zien we dat de resultaten goeddeels dezelfde zijn. Er zijn globaal dezelfde patronen gevonden (zie de Figuren 1 en 2 bovenste helft). Tot zover de toetsing van de hypothesen over de verschillen tussen de drie behandelgroepen voor deel A en B. In dit artikel kunnen we door uitbreiding van de groepen en de analyses uitvoeriger zijn over de delen c en D. In Wels en Robbroeckx (1993) vermeldden we alleen toetsingsresultaten over de verschillen tussen de residentiële en ambulante groep. Hier bekijken we paarsgewijze de verschillen tussen alle drie de behandelgroepen. Bovendien toetsen we deels tweezijdig, deels eenzijdig, zoals eerder betoogd werd. In Tabel 3 worden de resultaten van deel c en D voor de moeders gepresenteerd en in Tabel 4 voor de vaders. Bij de moeders wordt bij deel c alléén een significant verschil gevonden tussen de behandelgroepen op de categorie moeilijkheidsgraad. Alle drie paarsgewijze toetsingen leveren een significant verschil op, zie ook Figuur 1. Op de overige categorieën is er geen enkel significant verschil tussen de drie groepen. Bij de vaders zijn de resultaten ingewikkelder, zie ook Figuur 2. Op de categorie Moeilijkheidsgraad worden dezelfde resultaten gevonden als bij de moeders, maar er zijn ook verschillen. Zo verschillen bij de vaders op de categorie Inspanning Zelf + Partner de residentiële en de ambulante groep beide van de controlegroep, maar niet ten opzichte van elkaar. Bij de attributie Toeval/Lot verschilt de residentiële groep van de ambulante groep en de residentiële van de controlegroep, maar de ambulante verschilt niet significant van de controlegroep. De resultaten houden voor moeders en vaders van de klinische groepen in ieder geval in, dat ze beiden de moeilijkheidsgraad van het (gedrag van het) kind aangeven als de belangrijkste oorzaak van de problemen in de opvoedingssituatie. Bij vaders is het verschil tussen residentiële en ambulante 72

12 groep op deze categorie gemiddeld nog iets groter dan bij de moeders. Behalve bij de categorie Toeval/Lot bij vaders worden op de overige categorieën geen verschillen gevonden. In de tabellen 3 en 4 worden ook de resultaten voor deel D gegeven. Bij zowel moeders als vaders worden er significante verschillen gevonden voor de categorieën Wil tot hulp en Interne en Externe Hulpverwachting. Dit betekent, dat zowel moeders als vaders van residentieel behandelde kinderen meer dan ouders van de ambulante groep een sterkere wil tot hulp aangeven. Ze verwachten daarnaast in grotere mate, dat die hulp voor de problemen geboden zal worden aan henzelf om de eigen vaardigheden en inspanningen te verbeteren (interne hulpverwachting). Bovendien verwachten ze meer hulp door anderen vanuit de hulpverleningsinstelling, een hulp die zich richt op het kind en de partner (externe hulpverwachting). Bij de resultaten van de vaders worden hier ook nog verschillen gevonden tussen beide klinische groepen en de controlegroep, maar niet tussen de residentiële en de ambulante groep op de categorie Wil tot verandering. 4 Discussie Allereerst kan gesteld worden dat de hier gerapporteerde resultaten met uitgebreidere groepen de eerdere bevindingen bevestigen. Verder is gebleken dat vergroting van de groepen leidde tot eenduidiger resultaten op onderdelen die eerder een onduidelijk en enigszins wisselend beeld te zien gaven dan in onze eerdere publikatie (Wels & Robbroeckx, 1993). De verwachte verschillen in ervaren gezinsbelasting tussen de residentiële groep en de ambulante groep worden met behulp van de Nijmeegse Vragenlijst voor de Opvoedingssituatie inderdaad gevonden. Ouders van residentieel behandelde kinderen - zo blijkt uit hun scores op de NVOS - beleven hun problemen als zwaarder en worden meer belast dan ouders van ambulant behandelde kinderen. Beide groepen ervaren op hun beurt de belasting in de opvoeding als groter dan ouders van de controlegroep met een `gewone' opvoedingssituatie (Kousemaker & Timmers-Huigens, 1985). Er is bid de ANOVA behalve een effect van de behandelgroep ook een oudereffect gevonden. De resultaten van de moeders blijken op onderdelen dus te verschillen van die van de vaders. Bij nader inzien blijkt dat bijna zonder uitzondering te betekenen, dat er tussen moeders en vaders niveauverschillen zijn. De vaders scoren gemiddeld wat lager en dat geldt voor alle drie behandelgroepen. De patronen van scoren en de verschillen tussen de groepen zijn nagenoeg identiek, zoals ook de Figuren 1 en 2 laten zien. Bij het attributiedeel C van de NVOS blijken er naast overeenkomsten ook enige verschillen te zijn tussen moeders en vaders. Het blijkt dat zowel moeders als vaders van de residentiële groep significant meer dan de ouders van de ambulante groep en die beide weer meer dan de controlegroep de moeilijkheidsgraad van het kind als de oorzaak aangeven van de problematische opvoedingssituatie. Een ten dele vergelijkbaar patroon vinden we ook voor de attributie toeval/lot en de attributie inspanning, echter alleen bij de vaders. De resultaten met betrekking tot deel D hulpverwachting geeft weer een nagenoeg identiek beeld voor moeders en vaders. De drie behandelgroepen laten duidelijke verschillen zien in de wil tot hulp en het type hulp, intern dan wel extern, dat verwacht wordt door zowel de moeders als de vaders. Werd in het eerdere onderzoeksverslag nog een enigszins wisselend beeld verkregen, nu zijn de resultaten over het deel hulpverwachting eenduidiger in overeenstemming met de verwachtingen en identiek voor beide seksen. 73 THEORIEEN ONDERZOEK

13 We kunnen nu de eerder getrokken conclusies met meer stelligheid poneren. De verwachte verschillen in beleving, attributies en hulpverwachting van ouders tussen ouders van residentieel behandelde kinderen versus ouders die ambulant behandeld worden zijn duidelijk gevonden. Verschillen in antwoordpatronen tussen moeders en vaders zijn er alleen in het c-deel dat handelt over de attributies. Moeders en vaders geven enerzijds beide aan dat de problemen vooral zijn terug te voeren op het probleemgedrag van het kind. Maar alleen de vaders van zowel de residentiële als de ambulante groep geven meer dan vaders van de controlegroep aan, dat de problemen ook te maken hebben met de inspanningen van henzelf en hun partner. Ook over de attributie toeval/lot denken alleen de vaders van de drie groepen verschillend. Op de delen gezinsbelasting, beoordeling van de opvoedingssituatie en de hulpverwachting worden er zoals gezegd geen verschillende patronen tussen moeders en vader gevonden. Over het algemeen is er wèl sprake van lagere scores bij vaders. Gezien de in onze cultuur nog steeds bestaande verschillen in rol en aandeel in de opvoeding van moeders en vaders is dit verschil zeer begrijpelijk. Moeders zullen hierdoor dan ook anders reageren op problemen die er zijn ontstaan in de opvoeding van hun kind. Dat uit zich op de NVOS in hogere scores op de belevingsaspecten van gezinsbelasting, de verschillende attributies, met name het gedrag van het kind en tenslotte de grotere wil tot hulp en sterkere hulpverwachting. De tweede conclusie, dat de NVOS gevoelig is voor de nuances in de beleving van ouders, wordt eveneens opnieuw aangetoond en aangescherpt. De eerder gevonden verschillen worden gerepliceerd, maar geven ook op onderdelen een duidelijker beeld. Waren verschillen in het eerdere onderzoek met name in het A-deel soms (net) niet significant nu zijn ze dat met grotere groepen wel. En met de uitbreiding van de analyses omtrent de onderdelen c en D is nu ook een duidelijker beeld ontstaan. Wij kunnen de inzet van de NVOS bij intakes en bij besluitvorming over een behandelingsstrategie bij opvoedingsproblematiek dan ook zinvol noemen. Gegeven de duidelijke verschillen tussen de groepen residentieel, ambulant en controle in de gemiddelde scores voor gezinsbelasting, de attributie moeilijkheidsgraad en aspecten van de hulpverwachting kunnen we de NVOS ook voor de individuele diagnostiek aanbevelen als een van de hulpmiddelen om de strategie van de hulpverlening te bepalen. Met referentie naar deze `normen' kan een beslissing voor het type hulp, ambulant dan wel residentieel, in veel gevallen verhelderd of ondersteund worden. De Wet op de Jeugdhulpverlening (1989) schrijft immers voor, dat de geboden hulp (parafraserend) zo licht, dichtbij en kort mogelijk dient plaats te vinden. Tevens roepen we onze stellingname in herinnering dat diagnostiek van opvoedingsproblematiek pas compleet is wanneer ook de subjectieve beleving van de problematiek door ouders erin wordt betrokken (Wels & Robbroeckx, 1991a). De resultaten met de NVOS vormen hiervoor, blijkens de hier gerapporteerde resultaten, een kracht argument. Groot Zevert, N., & Terpstra, K. (1991). Residentieel of ambulant. Is er verschil? Een vergelijkend onderzoek naar de ervaren gezinsbelasting van ouders, die zich aanmelden bij een ambulante of residentiële instelling. Doctoraalscriptie Katholieke Universiteit Nijmegen. Nijmegen: Instituut voor Orthopedagogiek. Kousemaker, N.P.J., & Timmers-Huigens, D. (1985). Pedagogische hulpverlening in de eerste lijn. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 14,

14 Otten, K., & Vernaus, A. (1988). Lom of internaat: Welke last is zwaarder? Een vergelijkend onderzoek naar gezinsbelasting. Doctoraalscriptie Katholieke Universiteit Nijmegen. Nijmegen: Instituut voor O rt hopedagogiek. Oosten, A. van, & Suurd, G. (1993). Wat zijn de verschillen tussen ambulante en residentiële hulpverlening. Een vergelijkend onderzoek naar de ervaren gezinsbelasting van ouders, die zich aanmelden bij een Medisch Kindertehuis, een Kinder- en Jeugdpsychiatrisch Ziekenhuis en de Riagg. Doctoraalscriptie. Nijmegen: Katholieke Universiteit Nijmegen. Instituut voor Orthopedagogiek. Wels, P.M.A., & Robbroeckx, L.M.H. (1989). Handleiding bij de Nijmeegse Vragenlijst voor de Opvoedingssituatie (Nvos, versie 3.2). Interne publikatie, November Nijmegen: Instituut voor Orthopedagogiek. Wels, P.M.A., & Robbroeckx, L.M.H. (1991a). Gezinsbelasting en Hulpverlening aan Gezinnen (I). Een model voor gezinsbelasting ten gevolge van een problematische opvoedingssituatie. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 30, Wels, P.M.A., & Robbroeckx, L.M.H. (1991 b). Gezinsbelasting en Hulpverlening aan Gezinnen (II). De betrouwbaarheid en validiteit van de NvoS onderzocht. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 30, Weis, P.M.A. & Robbroeckx, L.M.H. (1993). Gezinsbelasting van ouders van residentieel opgenomen kinderen vergeleken met die van ambulant behandelde gezinnen. Tijdschrift voor O rthopedagogiek, 32, Wet op de Jeugdhulpverlening; wet van 8 augustus 1989, houdende regelen ten aanzien van de jeugdhulpverlening (1989). Staatsblad (1989), (12 september) 358, 359. ADRES VAN DE AUTEURS dr. P.M.A. Wels & dr. L M.H. Robbroeckx, Instituut voor Orthopedagogiek KUN, Postbus 9103, 6500 HD Nijmegen. 75 THEORIE EN ONDERZOEK