ONDERSTEUNING VAN HIGHTECH STARTERS: DE ROL VAN INCUBATIECENTRA

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR ONDERSTEUNING VAN HIGHTECH STARTERS: DE ROL VAN INCUBATIECENTRA Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad van licentiaat in de toegepaste economische wetenschappen Dieter Suffis Onder leiding van Prof. Dr. Bart Clarysse

2 PERMISSION II

3 III WOORD VOORAF Deze scriptie vormt de bekroning van mijn academische opleiding. De vierjarige studie in de toegepaste economische wetenschappen was een echte boeiende en uitdagende aangelegenheid. Maar het schrijven van een scriptie is geen eenmansactie. Daarom zou ik graag een woord willen richten aan een aantal personen. In de eerste plaats had ik graag Prof. Dr. Bart Clarysse willen bedanken voor de begeleiding tijdens mijn thesis. Een bijzonder woord van dank gaat naar twee wetenschappelijke medewerkers van de vakgroep van Prof. Dr. Bart Clarysse. Johan Bruneel en Dr. Nathalie Moray, die instonden voor de praktische begeleiding en wiens creatief denkwerk, kritische opmerkingen en, niet in het minst, motiverend enthousiasme een stevige ruggensteun voor mij betekenden. Zowel tijdens de literatuurstudie als tijdens het empirisch onderzoek kon ik voor vragen steeds bij Johan Bruneel terecht, zelfs gedurende de tijd die hij in het buitenland doorbracht. Ik hoop van harte dat deze scriptie een hulp kan zijn voor het verdere onderzoek dat hij betreffende deze materie van plan was te voeren. Dr. Nathalie Moray wil ik in het bijzonder danken voor de begeleiding tijdens de trip naar en de hulp bij het afnemen van de vragenlijsten in Jülich. Mijn ouders bedank ik voor de kans die zij mij boden deze studies te volgen en mijn vriendin Karen die gedurende het schrijven van mijn scriptie het nodige geduld opbracht en vertrouwen in me stelde. Telkens opnieuw vormden zij mijn steun en toeverlaat. Tot slot bedank ik Thijs en Tijl voor het kritisch nalezen op fouten. Dieter Suffis April 2006

4 IV INHOUDSTAFEL LIJST VAN FIGUREN...VI LIJST VAN TABELLEN...VII DEEL I: LITERATUURSTUDIE 0. INLEIDING HET BELANG EN DE NODEN VAN INNOVATIEVE HIGHTECH STARTERS BEGRIPSOMSCHRIJVING BELANG VOOR DE ECONOMIE NODEN VAN HIGHTECH STARTERS Behoefte aan financiering Behoefte aan een netwerk Behoefte aan coaching BESLUIT INCUBATIECENTRA TER ONDERSTEUNING VAN INNOVATIEVE HIGHTECH STARTERS DEFINITIE VAN HET CONCEPT INCUBATIECENTRUM HISTORISCHE EVOLUTIE VAN HET INCUBATIEMODEL EN -CENTRUM BESTUURSSTRUCTUUR EN BUSINESS MODEL VAN INCUBATIECENTRA AANTAL VOORBEELDEN VAN INCUBATIEPROCESSEN BESLUIT TYPES INCUBATIECENTRA CLASSIFICATIE VAN EEN AANTAL TYPES INCUBATIECENTRA DIEPERE BESCHRIJVING EN KENMERKEN VAN TWEE BIJZONDERE TYPES Universitair Technologisch Incubatiecentrum (UTI) Genetwerkt Incubatiecentrum BESLUIT ONDERZOEK NAAR INCUBATIECENTRA EN STAND VAN ZAKEN IDENTIFICATIE VAN DE KENMERKEN VAN SUCCESVOLLE INCUBATIEPROGRAMMA S IMPACT VAN INCUBATIECENTRA CRITERIA GEBRUIKT TER EVALUATIE VAN INCUBATIECENTRA BESLUIT... 46

5 V DEEL II: EMPIRISCH ONDERZOEK 5. METHODOLOGIE ALGEMENE EN SPECIFIEKE ONDERZOEKSVRAGEN POPULATIE, SELECTIE VAN DE CASES EN STEEKPROEF ONTWIKKELING VAN DE VRAGENLIJSTEN Kwantitatief deel van het onderzoek: vragenlijsten voor incubatiecentra en ondernemingen Kwalitatief gedeelte van het onderzoek: observatie en ondervraging van de managers van de incubatiecentra GEGEVENSVERZAMELING VALIDITEITSBEDREIGENDE ELEMENTEN EN MOGELIJKE FOUTENBRONNEN IN HET ONDERZOEK EMPIRISCHE STUDIE VAN DRIE INCUBATIECENTRA: CHALMERS INNOVATION, EEBIC EN JÜLICH TZ HISTORISCHE EN CONTEXTUELE ACHTERGROND VAN DE 3 INCUBATIECENTRA Ontstaan van EEBIC Ontstaan van Chalmers Innovation Ontstaan van Jülich Technologiezentrum Besluit BUSINESSMODEL VAN DE DRIE INCUBATIECENTRA Business model van EEBIC Business model van Chalmers Innovation Business model van Jülich TZ Besluit INDELING VAN DE INCUBATIECENTRA OP BASIS VAN VERSCHILLENDE CRITERIA Classificatie op basis van activiteiten en sector van de ondernemingen Classificatie op basis van strategisch objectief Classificatie op basis van archetype Classificatie op basis van primaire sponsor Classificatie op basis van toegevoegde waardecriterium Besluit TOEPASSING VAN DE KENMERKEN VOOR SUCCESVOLLE INCUBATIECENTRA OP EEBIC, CHALMERS INNOVATION EN JÜLICH TZ Aanwezigheid van ondersteunende diensten voor (startende) ondernemingen Aanwezigheid van business ervaring... 74

6 VI Toegang tot externe bronnen van financiering en durfkapitaalinvesteerders Aanwezigheid van flexibele individualistische aanpak t.o.v. verlenen van advies Management heeft een rijk extern netwerk Aanwezigheid van een (gebalanceerd) selectieproces Duidelijke definiëring van een doelmarkt Goed ontwikkelde missie en doelen Huurtarieven zijn niet het belangrijkste aantrekkingsmiddel Geest en cultuur van ondernemerschap onderhouden Exitcriteria in functie van ontwikkeling van ondernemingen en graad van verloop Besluit EMPIRISCHE STUDIE VAN DE ONDERNEMINGEN GEHUISVEST IN HET INCUBATIECENTRUM VERGELIJKING VAN EEN AANTAL KARAKTERISTIEKEN VAN DE ONDERNEMINGEN Aard van de ondernemingen Stichtingsteam van de ondernemingen Kapitaalstructuur van de ondernemingen INTERACTIE TUSSEN DE ONDERNEMINGEN EN HET INCUBATIECENTRUM Beweegredenen om zich in het incubatiecentrum te vestigen Incubatiecentra ter invulling van de noden van hightech starters PERFORMANTIE, SUCCES EN DE ROL VAN HET INCUBATIECENTRUM Evaluatie van de performantie van de ondernemingen Perceptie van eigen succes en rol van het incubatiecentrum hierin BESLUIT ALGEMEEN BESLUIT EN AANBEVELINGEN VOOR VERDER ONDERZOEK SAMENVATTEND ALGEMEEN BESLUIT AANBEVELINGEN VOOR VERDER ONDERZOEK BIBLIOGRAFIE BIJLAGEN

7 VII LIJST VAN FIGUREN Figuur 1.1: Verband tussen hightech en andere startende ondernemingen...4 Figuur 2.1: Structuren die de groei van kleine ondernemingen stimuleren...14 Figuur 2.2: Overzicht van de geografische verspreiding van het aantal incubatiecentra...16 Figuur 2.3: Wereldwijde groei van het aantal incubatiecentra...17 Figuur 3.1: Indeling van incubatiecentra volgens competitieve focus en strategisch objectief...25 Figuur 4.1: Overzicht van kenmerken eigen aan succesvolle incubatiecentra uit 3 basiswerken...31 Figuur 4.2: Eerste opgestelde integrale raamwerk ter beoordeling van incubatiecentra...45 Figuur 4.3: Input-outputmodel opgesteld om best practices en benchmarks te identificeren...45 Figuur 5.1: Bevraagde aspecten in verband met de werking van het incubatiecentrum...51 Figuur 5.2: Bevraagde aspecten met betrekking tot algemene kenmerken van de ondernemingen...53 Figuur 5.3: Bevraagde aspecten met betrekking tot interactie tussen ondernemingen en incubatiecentrum...56 Figuur 5.4: Bevraagde aspecten met betrekking tot succes en evolutie van de ondernemingen en de rol van het incubatiecentrum...58 Figuur 6.1: Indeling van de incubatiecentra op basis van competitieve focus en strategisch objectief...70 Figuur 7.1: Belang van verschillende modaliteiten tot het verkrijgen van financiering...97 Figuur 7.2: Hulp en doeltreffendheid van de hulp bij de modaliteiten tot het verkrijgen van financiering...97 Figuur 7.3: Evaluatie van de performantie van de ondernemingen Figuur 7.4: Finale vraag: rol van het incubatiecentrum in de ontwikkeling van de onderneming...103

8 VIII LIJST VAN TABELLEN Tabel 1.1: Voorbeelden van vuistregels ter identificatie van hightech starters...6 Tabel 2.2: Bronnen van financiering en werkingskosten van het gemiddeld Europees incubatiecentrum...20 Tabel 3.1: Opsplitsing van incubatiecentra naar primaire sponsor...26 Tabel 4.1: Best practice kenmerken van succesvolle incubatiecentra...32 Tabel 5.1: Selectie van het derde incubatiecentrum in het onderzoek...49 Tabel 6.1: Overzicht van totstandkomingen nabij Chalmers University die ondernemerschap stimuleren...64 Tabel 6.2: Gelijkenissen en verschillen in de historische en contextuele achtergrond...65 Tabel 6.3: Beoordeling van het aantal hightech starters op basis van een aantal vuistregels...69 Tabel 6.4: Indeling van de drie incubatiecentra op basis van de verschillende criteria...71 Tabel 6.5: Aanwezigheid van typische incubatiediensten in de drie incubatiecentra...73 Tabel 6.6: Aanwezigheid van business ervaring in de drie incubatiecentra...74 Tabel 6.7: Verdeling van de tijdsbesteding van de managers in de drie incubatiecentra...79 Tabel 6.8: Vergelijking van de toegangscriteria in de drie incubatiecentra...85 Tabel 6.9: Eindevaluatie van de succeskenmerken van de drie incubatiecentra...89 Tabel 7.1: Vergelijking van de aard van de ondernemingen in de drie incubatiecentra...91 Tabel 7.2: Vergelijking van de kapitaalstructuur van de ondernemingen...94 Tabel 7.3: Vergelijking van de percepties van het netwerk van de drie incubatiecentra...98 Tabel 7.4.: Belang en doeltreffendheid van verschillende vormen van ondersteuning Tabel 7.5: Vergelijking van perceptie van succes en de rol van het incubatiecentrum hierin Tabel 8.1.: Gelijkenissen en verschillen tussen incubatiecentra in configuratie, werking en dienstverlening...115

9 1 0. Inleiding De laatste twee decennia was er in de hele wereld een ware boom van incubatiecentra op te merken. Beleidsmakers worden meer en meer overtuigd van de opzet van incubatiecentra ter stimulering van de economische ontwikkeling. In deze scriptie geven we een gedetailleerde beschrijving van het concept incubatiecentrum en gaan we op zoek naar de rol die incubatiecentra spelen in de ondersteuning van hightech starters. De scriptie werd opgesplitst in twee grote delen. Het eerste deel bestrijkt vier hoofdstukken en houdt de literatuurstudie in. Het tweede deel bestaat uit drie hoofdstukken die een eigen empirisch onderzoek omvatten. We hebben gepoogd een logische opbouw te geven aan de structuur van de scriptie. In deze kennisgebaseerde nieuwe economie is het een algemene wijsheid dat dynamische hightech starters kernelementen zijn in de innovatie en de creatie van nieuwe jobs. Maar er wordt ook in brede kringen aanvaard dat hightech starters het hoofd moeten bieden aan grotere obstakels dan andere ondernemingen. In een eerste hoofdstuk wordt het begrip hightech starters uitgediept. Het wordt geplaatst in een context tussen gewone en innovatieve starters en er worden een aantal kenmerken beschreven. Daarna gaan we kort in op de rol van hightech starters in de economische ontwikkeling. Ten slotte wordt er ingezoomd op de spanningsvelden waarmee hightech starters dikwijls worden geconfronteerd. Financiering, coaching en een netwerk kunnen voor hightech starters een antwoord bieden op verschillende marktgebreken. In de jaren 70 ontstonden er zowel in de Verenigde Staten als in Europa structuren die aan deze marktgebreken wilden tegemoet komen. Deze structuren, die zich tot op heden wereldwijd hebben verspreid en nu kunnen worden geteld in duizendtallen, worden incubatiecentra genoemd. Incubatiecentra staan startende -meestal hightech gerichte- ondernemingen bij door het aanbieden van een variëteit aan ondersteunende diensten zoals hulp bij het ontwikkelen van een business plan, het samenbrengen van managementteams en het verkrijgen van kapitaal en toegang tot een reeks meer gespecialiseerde professionele diensten. Bovendien voorzien incubatiecentra in flexibele ruimte, gedeeld kantoormateriaal en administratieve diensten. De volgende twee hoofdstukken bestrijken een literatuuroverzicht van descriptief onderzoek in verband met dit concept. In hoofdstuk 2 proberen we een algemene definitie te geven van het begrip incubatiecentrum. Vervolgens kaderen we dit begrip binnen enkele macro-economische evoluties. Hier wordt de politieke bestaansreden blootgelegd. Daarna beschrijven we de algemene evolutie van het incubatiemodel, waarbij vooral de evolutie van het verlenen van fysische naar niet-fysische

10 2 ondersteuning opvalt. Vervolgens geven we een descriptie van de bestuursstructuur en het business model dat vaak eigen is aan incubatiecentra. Ten slotte stellen we aan de hand van de literatuur een drietal fasen op die steeds terugkeren in het incubatieproces. In hoofdstuk 3 bespreken we verschillende types incubatiecentra. Om de lezer een zicht te geven op de grote verscheidenheid binnen de groep incubatiecentra, hebben we een aantal criteria uiteengezet op basis waarvan incubatiecentra dikwijls worden ingedeeld. Omdat er twee types incubatiecentra zijn waarnaar in de literatuur veel onderzoek werd verricht, hebben we een diepere beschrijving gegeven van de kenmerken en voordelen van het Universitair Technologisch Incubatiecentrum (UTI) en het Genetwerkt Incubatiecentrum. Hoofdstuk 4 behandelt aspecten uit prescriptief en evaluatief onderzoek rond incubatiecentra. In de eerste plaats identificeren we een aantal kenmerken van succesvolle incubatieprogramma s uit de literatuur. Vaak worden in deze context best practice leidraden en methodologieën opgesteld die doelen op het aangeven van effectieve manieren om incubatiecentra te besturen. Een tweede stap bestaat uit een opsomming van resultaten uit studies die de impact aantonen van incubatiecentra zowel op de lokale economie als op de ondernemingen die er huizen. Een grote tak van onderzoek gaat naar het vastleggen van variabelen en maatstaven die kunnen worden gebruikt ter beoordeling van incubatiecentra en hun doeltreffendheid. Hierbij wordt meer en meer gewezen op het incorporeren van variabelen die rekening houden met de performantie van de ondernemingen In het vijfde hoofdstuk wordt het empirisch onderzoek aangevat. Hoofdstuk 5 is een beschrijving van de methodologie die werd gevolgd. Het is de bedoeling om aan de hand van een beschrijving van drie incubatiecentra uit verschillende Europese landen een antwoord te kunnen geven op de volgende vragen: Hoe zijn de incubatiecentra georganiseerd en welke modaliteiten leveren ze ter ondersteuning van hightech starters? Wat zijn de kenmerken van de ondernemingen die huizen in incubatiecentra? Hoe percipiëren hightech starters de ondersteuning geleverd door het incubatiecentrum? Presteren hightech ondernemingen beter naarmate ze zijn gevestigd in incubatiecentra die meer voldoen aan succeskenmerken van incubatiecentra? Is de ondersteuning door incubatiecentra bepalend voor het succes en kritisch voor de ontwikkeling van de hightech starters? Er zijn twee grote beperkingen in het onderzoek. Enerzijds maakt de kleine steekproefgrootte een case study-gerichte aanpak noodzakelijk waardoor de mogelijkheid tot veralgemening wordt beperkt. Anderzijds is er geen controlegroep waarmee kan worden nagegaan of ondernemingen in incubatiecentra beter presteren dan gelijkaardige ondernemingen die geen ondersteuning genieten.

11 3 In tegenstelling tot vele studies in verband met incubatiecentra, waar vaak uitsluitend wordt gefocust op het bestuderen van de configuratie, de werking en de dienstverlening van de incubatiecentra zelf, gaat er weinig of geen aandacht naar de ondernemingen die er gevestigd zijn. Wij trachten hier telkens een niveau af te dalen in de analyse van de drie incubatiecentra. Hoofdstuk 6 begint met een uiteenzetting van de historische en contextuele achtergrond van de drie incubatiecentra. Daarna vormen de incubatiecentra zelf de eenheid van analyse. In overeenstemming met de literatuurstudie bestuderen we het eerst het business model. Daarna passen we de in hoofdstuk 3 geïdentificeerde classificaties toe op de drie incubatiemodellen. Vervolgens worden de incubatiecentra beoordeeld en onderling vergeleken op basis van de 11 opgestelde succeskenmerken uit de literatuurstudie. Ten slotte vormen de ondernemingen in de incubatiecentra de kern van de analyse in hoofdstuk 7. De zoektocht naar antwoorden op de onderzoeksvragen wordt voortgezet aan de hand van de studie en evaluatie van enkele kenmerken van een sample van ondernemingen in de drie incubatiecentra. De percepties van de ondernemingen over de effectieve ondersteuning door de incubatiecentra vormen het eindpunt van de analyse. Hoofdstuk 8 bevat een samenvattend algemeen besluit van deze scriptie. Tot slot worden nog een aantal aanbevelingen voor verder onderzoek geformuleerd.

12 Het belang en de noden van innovatieve hightech starters 4 DEEL I: LITERATUURSTUDIE 1. Het belang en de noden van innovatieve hightech starters Nieuwe, kleine en middelgrote hightech ondernemingen hebben specifieke mogelijkheden in het innovatieproces. Ze dragen bij tot dynamische concurrentie, verzekeren een wijde variëteit aan producten, sluiten marktkloven en bieden een breed spectrum van innovatieve diensten aan. Aan de andere kant worden ze daarentegen geconfronteerd met specifieke barrières geassocieerd met toegang tot kapitaal en informatie, relatieve hoge onderzoeks- en ontwikkelingskosten en tekorten op vlak van management- en marketingervaring (Koschatzky, 1997,blz. 1) Begripsomschrijving Een éénduidige definitie van een hightech starter kan niet worden gegeven. Er heerst als het ware een Babylonische spraakverwarring rond dit begrip. In de literatuur wordt -behalve over hightech starters- ook nog gesproken over innovatieve starters en hightech spin-offs. Deze begrippen overlappen elkaar qua inhoud en betekenis. (De Jong J. et al, 2003, blz. 5). In Figuur 1.1 wordt het verband hiertussen duidelijker. Figuur 1.1: Verband tussen hightech en andere startende ondernemingen Bron: De Jong J. et al., 2003, blz.12 Ten eerste kan er hier worden gewezen op het verschil tussen hightech starters en startende bedrijven in het algemeen. Dit is gebaseerd op het ontwikkelen en/of benutten van een technologie of een combinatie van technologieën (Tidd J. et al, 2005). Hightech starters onderscheiden zich vaak van gewone starters omdat ze actief onderzoek doen en actief zijn in zogenaamde hightech sectoren, zoals bijvoorbeeld biotechnologie en ICT (Burgel O. en Murray G., 2000, blz. 3). Er worden vaak vuistregels toegepast om hightech starters te identificeren (cfr. infra). Een onderscheid in de definitie

13 Het belang en de noden van innovatieve hightech starters 5 van innovatie ligt aan de grondslag van het onderscheid tussen innovatieve hightech starters en andere innovatieve startende bedrijven. Aan de ene kant bestaan er technologische innovaties en aan de andere kant administratieve innovaties. De eerste categorie bestaat uit nieuwe of duidelijke verbeteringen in technologische producten of bedrijfsprocessen. De tweede categorie omvat vernieuwingen in de ondersteunende bedrijfsfuncties en -processen, zoals nieuwe methoden van marketing, administratie, boekhouding, reorganisaties, etc. (Damanpour F. en Evan W.M., 1984, blz ). Ten tweede toont de figuur ook een verschil tussen hightech starters en innovatieve starters. Men kan de opvatting hanteren dat iets alleen maar innovatief kan zijn als het nieuw voor de wereld is (Tidd J. et al, 2005). Hightech starters ontlenen hun toegevoegde waarde vaak aan producten en technologieën die nieuw zijn voor de sector of zelfs voor de hele wereld. Daarom worden zij vaak in één adem genoemd met innovatieve starters en overlappen beide groepen in de figuur. Echter, sommige hightech starters kunnen niet als innovatief worden bestempeld. Starters die bepaalde bestaande technologieën adopteren en daarop hun business plan baseren zijn niet automatisch radicaal vernieuwend (Hoffman K. et al, 1998, blz. 8). Ten derde kunnen we uit Figuur 1.1 afleiden dat er een specifieke deelverzameling bestaat binnen de hightech starters, namelijk hightech spin-offs. Als een startend hightech bedrijf wordt opgericht op initiatief van een moederorganisatie, vaak een universiteit of multinational, wordt dit een hightech spin-off genoemd (Tidd J. et al, 2005). Een spin-off maakt gebruik van kennis verworven bij de moederonderneming of ze brengt een dienst of product voort waarvan het procédé ontwikkeld is in een vorig dienstverband. Spin-offs zijn over het algemeen innovatiever dan gewone starters (Bernardt Y. et al, 2002, blz. 29). Vroeger werd bij onderzoek naar het belang van hightech industrieën voor regionale economische groei een zeer vereenvoudigde definitie van hightech gebruikt, die tot op vandaag nog steeds wordt gehanteerd. Deze definitie luidde: je zult het leren kennen wanneer je het ziet (Lewis D., 2001, blz. 47). Deze methode bracht echter problemen van subjectiviteit met zich mee. Bijgevolg werd het noodzakelijk een aantal variabelen te operationaliseren om hightech ondernemingen en regio s te kunnen identificeren. Aangezien het onderscheid tussen hightech starters en gewone starters in de praktijk moeilijk te maken is, nemen onderzoekers en beleidsmakers hun toevlucht tot allerlei vuistregels om hightech starters te identificeren. In Tabel 1.1 wordt een overzicht gegeven van een aantal voorbeelden van vuistregels uit de literatuur. Deze lijst is niet exhaustief. Er wordt ook niet vermeld of aan alle of bepaalde onderstaande criteria cumulatief moet worden voldaan om een hightech starter genoemd te worden.

14 Het belang en de noden van innovatieve hightech starters 6 Tabel 1.1: Voorbeelden van vuistregels ter identificatie van hightech starters Criterium Vuistregel Sector Leeftijd bedrijf Opleidingsniveau Financiering Deel uitmaken van hightech sector, zoals telecom, ICT, R&D Niet ouder dan tien jaar 50% van de werkzame personen heeft een technische hoger of universitaire opleiding Ondernemer heeft hogere of universitaire technische opleiding Steun ontvangen van een moederbedrijf of risicokapitaalverschaffers Bron: De Jong J et al, 2003, blz Belang voor de economie In de loop van de jaren zijn de kritische succesfactoren die de continuïteit van een bedrijf garanderen sterk veranderd. Na de focus op efficiëntie in de jaren zestig, kwaliteit in de jaren zeventig en flexibiliteit in de jaren tachtig, ligt het accent sinds begin jaren negentig steeds meer op innovatie (De Jong J.et al, 2003, blz. 5). Een bijproduct van de technologische revoluties in fabrieksprocessen en telecommunicatie in het begin van de jaren tachtig is volgens Phan P.H. et al (2005, blz. 167) de perceptie bij beleidsmakers en geleerden dat innovatie resulteert in de creatie van rijkdom op regionaal en nationaal niveau. Economisten beweren dat een stijging van de investeringen in R&D geavanceerde industrielanden kan toelaten om te concurreren met opkomende economieën, die significant lagere loonkosten hebben. In meer en meer sectoren moet men dan ook voortdurend innoveren om niet bij de concurrentie achter te blijven en de verworven marktpositie niet te verliezen (Simon M. et al, 2002, blz. 200). Hightech starters leveren een significante bijdrage aan de economische groei en ontwikkeling. Deze invloed situeert zich vooral op het vlak van de creatie van directe en indirecte tewerkstelling. Het belang van hightech starters kan worden uitgelegd op verschillende manieren. Enerzijds is er een directe bijdrage aan de economie. Dit verloopt via een aantal kanalen, met name het aandeel van het aantal hightech starters, de omzetgroei en de werkgelegenheidsgroei (De Jong J. et al, 2003, blz. 21). Afgaande op het aantal bedrijven blijkt dat de directe economische betekenis van hightech starters vaak beperkt is. Hiertegenover staat dat hightech starters qua omzet- en tewerkstellingsgroei beter presteren dan normale starters, maar dat de bijdrage aan de economische ontwikkeling van gewone starters in absolute zin groter is omdat het nu eenmaal over een grotere groep bedrijven gaat. (De Jong J. et al., 2003, blz. 42). Een veel belangrijkere bijdrage aan de economische ontwikkeling verloopt

15 Het belang en de noden van innovatieve hightech starters 7 anderzijds op een indirecte manier. Hightech starters hebben over het algemeen een positieve invloed op de dynamiek en technologische ontwikkeling van sectoren. Doordat ze zich bezighouden met radicale innovaties initiëren hightech starters vaker nieuwe trends en ontwikkelingen. Zij creëren en ontwikkelen nieuwe, baanbrekende producten met een hoge toegevoegde waarde, zijn belangrijk voor de commercialisering van publieke kennis en spelen een rol in de diffusie van nieuwe technologische kennis in en tussen sectoren. Als kennisintensieve leveranciers zijn ze ook belangrijk voor de concurrentiepositie van grotere, zittende marktpartijen. (De Jong J. et al, 2003, blz. 41) Schumpeter J.A. (1938) argumenteerde eveneens dat kleine hightech ondernemingen niet enkel belangrijk zijn door hun directe bijdrage in termen van toegenomen tewerkstelling. Omwille van hun speciale karakteristieken kunnen kleine hightech ondernemingen immers een belangrijke rol spelen als initiatiefnemer of katalysator van een ruimere technologische verandering. Door hun nabijheid bij de markt, zijn ze meestal de eerste om marktopportuniteiten aan te voelen en hierop een toepasselijk technologisch antwoord te geven. Dankzij hun organisatorische en functionele flexibiliteit kunnen ze ook als eerste nieuwe technologieën, elders ontworpen, overnemen. (Garnsey E.W. et al, 1994) Noden van hightech starters Ondanks het feit dat hightech starters enorm belangrijk zijn voor de economische groei, suggereren studies dat die groei geconcentreerd is in een klein deel van heel snel groeiende starters (Autio E. en Lumme A., 1998, blz. 52). Dit impliceert met andere woorden dat er veel innovatieve starters zijn die nooit doorgroeien omdat het hen ontbeert aan een aantal noodzakelijke, maar typisch ook moeilijk verkrijgbare diensten (Clarysse B. en Bruneel J., 2005, blz. 5). In dit opzicht kan er worden gesproken over bepaalde spanningsvelden die aanwezig zijn gedurende de ontwikkeling van hightech ondernemingen. Een aantal van deze geïdentificeerde spanningsvelden zijn : Leiderschap Marktgerichtheid Strategie en bedrijfsplan Innovatie- en projectmanagement Financiering Relatie met de moederorganisatie Samenwerking Kennisbescherming Personeel Bedrijfshuisvesting (De Jong J. et al, 2003, blz. 27)

16 Het belang en de noden van innovatieve hightech starters 8 Naar mijn mening zijn de vermelde spanningsvelden niet zozeer specifiek van toepassing op hightech starters, maar evenzeer op gewone starters. Een goeie indeling van de noden van hightech starters werd gegeven door Clarysse B. en Bruneel J. (2005, blz. 7-10). Zij deelden deze noden op in 3 behoeftedimensies: financiering, netwerken en coaching. Deze indeling werd gemaakt op basis van een studie van Heydebreck et al (2000, blz. 6-9) die de behoeften van hightech starters aan verschillende ondersteunende diensten beschreven in een viertal categorieën behoeftebundels: marktgerelateerde diensten, technologiegerelateerde diensten, financieringsgerelateerde diensten en zogenaamde zachte diensten. Wij volgen hier de opdeling van Clarysse B. en Bruneel J. die de noden van hightech starters indeelt in drie groepen Behoefte aan financiering Gedurende het ontwikkelingsproces van een hightech starter worden er verschillende fasen doorlopen. Per fase ligt het zwaartepunt bij het zoeken naar financiering op een andere bron. Volgens De Jong et al (2003, blz. 34) kunnen er vijf fasen worden onderscheiden. In de initiële ideeënfase is meestal nog geen geld nodig. In deze fase wordt een idee heel globaal uitgewerkt en wordt er feedback gevraagd in informele kringen. In de tweede fase, de screeningfase, zijn de kosten ook relatief beperkt (testen, evalueren, schrijven van een business plan); vaak wordt er gebruik gemaakt van eigen middelen of steun van vrienden, familie en bekenden. Vanaf de ontwikkelingsfase zijn daarentegen vaak meer middelen en bijgevolg externe financiers nodig. Deze fase levert de meeste problemen op omdat er nog geen cashflows worden gegenereerd en de onzekerheid groot is (Tidd et al, 2005). In deze fase moeten de ondernemers dus op zoek gaan naar business angels, durfkapitaalinvesteerders en in mindere mate bankleningen. Pas na de marktintroductie kan de hightech starter uit eigen cashflows investeringen financieren. De uitgifte van aandelen is pas de laatste stap, maar dit is meestal ver voorbij de startfase (De Jong et al, 2003, blz ). Er zijn bepaalde marktgebreken die hightech starters voorkomen om toegang te krijgen tot een aantal bronnen van financiering. Zo hebben ze in het bijzonder vaak moeilijkheden om financiering via normale bankleningen te kunnen bekomen. Enerzijds ontbreekt het banken over het algemeen aan de technische expertise om de kwaliteit en het potentieel van een nieuwe onderneming in de hightech sector te beoordelen, terwijl nieuwe ondernemingen meestal ook niet meteen track records kunnen voorleggen waarop banken hun beslissing kunnen baseren. Anderzijds schatten banken de projecten van hightech ondernemers vaak eenvoudigweg als te risicovol in (Hall G., 1989). Het gevolg hiervan is dat de nieuwe ondernemingen blootgesteld worden aan kredietrantsoenering (Stiglitz J.E. en Weiss A., 1981, blz ). De aanwezigheid van andere financiële intermediairs die moeten instaan voor de invulling van de financieringsbehoeften van hightech starters is vaak onvoldoende om hieraan tegemoet te komen.

17 Het belang en de noden van innovatieve hightech starters 9 Een goeie manier om het gebrek aan financiering te verklaren kan aan de hand van de pikordetheorie. Deze stelt dat ondernemingen een bepaalde rangorde gebruiken bij het kiezen van financieringsinstrumenten. Onderliggende reden hiervoor is het feit dat niet alle marktpartijen over dezelfde informatie beschikken waardoor het risico van de onderneming anders wordt ingeschat. Zo financieren ondernemingen zich eerst met eigen kapitaal, daarna trachten ze geld te lenen van banken en uiteindelijk gaan ze op zoek naar extern aandelenkapitaal (Donaldson G., 1961). Als deze theorie wordt toegepast op hightech starters, kan ten eerste worden geconcludeerd dat zelffinanciering onvoldoende is, omdat ondernemers zelf meestal niet over voldoende financiële middelen beschikken om een business op te starten. Ten tweede liggen de financiële behoeften van een hightech starter veel hoger dan normale starters door de grote initiële investeringen in de technologische ontwikkelingen. Banken zullen in tweede instantie ook niet meteen geneigd zijn leningen te verschaffen aan hightech starters (cfr. supra). De volgende en ultieme financieringspartijen zijn volgens de pikordetheorie de durfkapitaalinvesteerders. Deze bron van kapitaal is in feite de perfecte bron voor hightech starters, maar toch slagen velen er niet in om deze te kunnen overtuigen. De reden hiervoor is terug te vinden in twee algemene tendensen in de investeringsstrategie van durfkapitaalondernemingen. Ten eerste gaan durfkapitaalinvesteerders eerder op zoek naar de grotere transacties en investeringen. De investering van kleine bedragen heeft immers een invloed op hun opbrengsten vanwege de hogere kosten te wijten aan haalbaarheidsstudies, management en monitoring (Clarysse B. en Bruneel J., 2005, blz. 8). Ten tweede tonen de investeringspatronen van durfkapitaalinvesteerders in Europa dat de meeste investeringen worden gemaakt buiten de hightech sector, wat ook het gepercipieerde risico verbonden aan hightech ondernemingen weerspiegelt (Murray, 1994). Bijgevolg zijn er veel potentieel levenswaardige projecten die er niet in slagen om financiering te verwerven omdat ze onvoldoende kennis hebben van de durfkapitaalindustrie of omdat de bedragen die ze nodig hebben gewoon te klein zijn om in overweging te worden genomen door durfkapitaalinvesteerders. Een mogelijke en veel voorkomende oplossing voor het financieringsprobleem is financiële ondersteuning door een moederorganisatie. Het is vaak zo dat een hightech starter een spin-off is en dus kan genieten van gunstige financiële relaties met de moederorganisatie die goedkope kredieten verleent of aandelen bezit. Dit is echter niet zonder risico, aangezien er principal-agent problemen kunnen optreden als de moederorganisatie continu aanloopverliezen blijft compenseren (De Jong et al, blz. 35) Behoefte aan een netwerk Marktgebreken kunnen naast de nood aan financiering ook nog verwijzen naar een aantal andere noodzakelijke inputs in de ontwikkeling van hightech starters. In het bijzonder worden hightech starters vaak geconfronteerd met moeilijkheden in het verwerven van diensten van externe consultants

18 Het belang en de noden van innovatieve hightech starters 10 op het vlak van technologie, businessstrategie, personeelswerving, marketing, public relations, administratie en juridische aspecten. Aan de ene kant worden bij kleine jonge ondernemingen de zoekkosten, die de opportuniteitskosten van de tijdsbesteding van de ondernemer inhouden, als te hoog ervaren in vergelijking met de verwachte voordelen hiervan. Aan de andere kant ontbreekt het bij consultancybedrijven vaak aan een focus op de speciale behoeften van hightech starters (Colombo M.G. en Delmastro M., 2002, blz. 1103). Aan deze technologische, marktgerelateerde en financieringsbehoeften kan worden tegemoetgekomen door het uitbouwen van een netwerk. Dit netwerk zorgt ervoor dat op de markt aanwezige middelen kunnen worden aangewend en is essentieel om te kunnen overleven en groeien (Gulati R.., 1998, blz ). Bovendien zal, naarmate een onderneming groeit, zijn netwerk ook een verandering moeten ondergaan, aangezien er nieuwe en additionele middelen zullen nodig zijn (Hite J.M. en Hesterly W.S., 2001, blz.4-8). In de eerste fase zal een startende onderneming vooral gebruik maken van de persoonlijke relaties van de stichters. Als de onderneming begint te groeien zullen meer institutionele netwerken moeten zorgen voor de beschikbaarheid van diverse middelen. Clarysse B. en Bruneel J. (2005, blz.9) identificeren inhoudelijk vier soorten ondersteunende netwerken: financieel, human resources, technologisch en organisatorisch Behoefte aan coaching Bij de argumentering over het belang van een netwerk van een onderneming wordt de veronderstelling gemaakt dat relevante kennis en expertise altijd beschikbaar is in de markt. Dit moet worden genuanceerd. Ondernemers hebben vaak behoefte aan specifieke kennis om hun technologie te kunnen omzetten in een marktklaar product. Coaching op een aantal specifieke vlakken is hierbij noodzakelijk: steun bij het verwerven van marktkennis, ontwikkelen van businessvaardigheden, patenteren van de technologie, opstellen van een strategisch plan, onderhandelen, opzetten van efficiënte relaties met externe experts, etc. Dit zijn diensten die niet onmiddellijk op de markt beschikbaar zijn. Bijgevolg steunen hightech starters sterk op coaching om de technologische expertise te transformeren in economisch succes. Vooral in de opstartfase is dit een absolute noodzaak. Twee vormen van coaching kunnen worden onderscheiden: actieve en passieve coaching. Actieve coaching impliceert basisondersteuning bij de start, op het financiële, technologische, human resources en organisatorische vlak (Clarysse B. en Bruneel J., 2005, blz. 10). Dit is uitermate belangrijk in de fase van de opstart, namelijk wanneer de ondernemer de veronderstellingen, gemaakt in het business plan, moet testen en de geschikte business modellen moet specificeren. In de meeste gevallen heeft de ondernemer immers geen ervaring in het uitvoeren van deze activiteiten en heeft hij geen kennis van andere ondernemingen die hij kan gebruiken als benchmark bij het kiezen van het geschikte business

19 Het belang en de noden van innovatieve hightech starters 11 model. De leemte die hier dus wordt ervaren kan niet onmiddellijk worden opgevuld met behulp van externe consultants, omdat deze enerzijds te weinig ervaring hebben in het opstarten van ondernemingen waardoor hun toegevoegde waarde te laag blijft. Anderzijds hebben de opstartende ondernemingen meestal niet de middelen om hierin gedurende de lange aanloopfase te investeren. De tweede vorm van coaching is passieve coaching. Deze bestaat uit één of meer personen die in de raad van bestuur zitten en ook als een soort raadgever fungeren (Clarysse B. en Bruneel J., 2005, blz. 14) Besluit Een eenduidige definitie van een hightech starter kan niet worden gegeven. Wij plaatsten dit concept hier in een context en beschreven enkele vuistregels ter identificatie van hightech starters. Het belang van hightech starters in de economie situeert zich vooral op het vlak van directe en indirecte werkgelegenheidscreatie. Daarnaast wordt er ook een dynamiek teweeg gebracht door in verschillende gerelateerde sectoren nieuwe trends en ontwikkelingen te induceren. Hightech starters worden meer dan gewone starters geconfronteerd met een aantal marktgebreken waardoor ze erg kwetsbaar zijn in de vroege ontwikkeling. Er werden drie modaliteiten geïdentificeerd die hieraan kunnen tegemoetkomen: financiering, een netwerk en coaching. Gegeven de opgenoemde marktgebreken en resulterende noden van de hightech starters is er een concept ontstaan dat hieraan tegemoet komt. De zogenaamde incubatiecentra zijn een manier om middelen te organiseren op een zodanige manier die zich door gewone marktruil niet zou voordoen. Dit is te wijten aan informatieasymmetrie, transactiekosten en de specifiekheid van de noden (Phan P.H. et al, 2005, blz.176). In het volgende hoofdstuk wordt het concept incubatie-centrum uitvoerig besproken.

20 Incubatiecentra ter ondersteuning van innovatieve hightech starters Incubatiecentra ter ondersteuning van innovatieve hightech starters In dit hoofdstuk pogen we de lezer een gedetailleerd zich te geven op het concept incubatiecentrum. Dit doen we door eerst op een beschrijvende manier op zoek te gaan naar een geschikte definitie. Vervolgens beschrijven we de totstandkoming en de evolutie van het incubatiemodel. Daarna wordt de typische bestuursstructuur en het business model onder de loep genomen. Ten slotte worden drie fasen opgesteld die eigen zijn aan het incubatieproces die ondernemingen in een incubatiecentrum doorlopen Definitie van het concept incubatiecentrum Een algemene definitie werd gegeven door de Europese Commissie (2002, blz. 25). Deze beschrijft een incubatiecentrum als: an organisation that accelerates and systematises the proces of creating successful enterprises by providing them with a comprehensive and integrated range of support, including: incubator space, business support services, and clustering and networking opportunies. By providing their clients with services on a one-stop-shop basis and enabling overheads to be reduced by sharing costs, business incubators significantly improve the survival and growth prospects of new start-ups. A successful business incubator will generate a steady flow of new businessess with above average job and wealth creation potential. Differences in stakeholder objectives for incubators, admission and exit criteria, the knowledge intensity of projects, and the precise configuration of facilities and services, will distinguish one type of business incubator from another. Incubatiecentra verlenen dus aan ondernemers een ondersteunende omgeving door hen te helpen hun projecten op te starten en te ontwikkelen. Ze bieden diensten aan op een one-stop -manier. Bovendien creëren ze de mogelijkheid om de overheadkosten te reduceren door gemeenschappelijk gebruik van faciliteiten en infrastructuur. Op deze manier zorgen ze voor een significante verbetering van de overlevings- en groeivooruitzichten van startende ondernemingen in een vroege fase van hun ontwikkeling. In zijn generische betekenis wordt de term incubatiecentrum vaak gebruikt om een ruime verzameling van organisaties te beschrijven die op één of andere manier ondernemers helpen in de ontwikkeling van hun ideeën tot commercialisering en uiteindelijk het oprichten van een nieuwe onderneming (Europese Commissie, 2002, blz. 19).