Hoeveel van welke synthetische kleurstoffen worden er gemiddeld per dag geconsumeerd door kinderen tussen de 5 en 7 jaar?

Transcriptie

1 Hoeveel van welke synthetische kleurstoffen worden er gemiddeld per dag geconsumeerd door kinderen tussen de 5 en 7 jaar? Ming Wai Man en Louisa el Hamdi Nummer afstudeeropdracht januari 2013 Bacheloropleiding Voeding en Diëtetiek 1

2 Hoeveel van welke synthetische kleurstoffen worden er gemiddeld per dag geconsumeerd door kinderen tussen de 5 en 7 jaar? Auteurs: Louisa el Hamdi Ming Wai Man Afstudeeropdracht: Opdrachtgever Docentbegeleider: mevrouw J. Kist-van Holthe, MD, PhD kinderartsonderzoeker VUmc/EMGO+ instituut mevrouw A. Zuur, MSc 2

3 Voorwoord Ter afronding van de Bacheloropleiding Voeding & Diëtetiek aan de Hogeschool van Amsterdam, hebben wij 20 weken gewerkt aan onze afstudeeropdracht in het VUmc in Amsterdam. Dit afstudeerproject is ter voorbereiding op een wetenschappelijk onderzoek van kinderarts J. Kist-van Holthe. Het leek ons erg interessant om hier aan te mogen deelnemen en ons steentje te mogen bijdragen, omdat wij ons altijd afvragen wat het effect is van allerlei soorten voeding op de gezondheid van de consument. Voor kinderen is dit nog belangrijker, omdat hun lichaam nog volop in ontwikkeling is. Een gezonde voeding is daarbij cruciaal. Kinderen worden gebombardeerd met reclames van producten zoals snoep, frisdrank en ijsjes. Aan deze producten worden vaak kleurstoffen toegevoegd om het aantrekkelijk te maken voor de jonge consumenten. Maar is dit wel gezond? Onze dank gaat uit naar het VUmc, met name mevrouw Kist-van Holthe, voor de kans om hieraan deel te mogen nemen en het vertrouwen in ons. Verder heeft mevrouw Kist-van Holthe ons gedurende deze 20 weken met veel motivatie begeleid. Daarnaast willen wij Mevrouw Zuur bedanken voor haar actieve begeleiding en kritische blik op het niveau van onze afstudeeropdracht. Ming Wai Man en Louisa el Hamdi januari

4 4

5 Inhoudsopgave Samenvatting 6 1. Introductie Aanleiding Doel Synthetische kleurstoffen 8 2. Methoden Literatuur Dataverzameling Productonderzoek Fabrikanten Resultaten Literatuur Dataverzameling Productonderzoek Fabrikanten Discussie Conclusie en aanbevelingen 26 Literatuur 27 Bijlage 1: Methodes van voedingsanamnese 30 Bijlage 2: Toelichting en voorbeeld eetdagboekje 31 Bijlage 3: Brief aan de ouders 36 Bijlage 4: Briefopzet aan fabrikanten 37 Bijlage 5: Respons van fabrikanten per brief 38 5

6 Samenvatting Doel: Het doel van deze afstudeeropdracht is om een beeld te krijgen van de soorten synthetische kleurstoffen en de hoeveelheden die hiervan geconsumeerd worden door kinderen in de leeftijdscategorie 5-7 jaar. Achtergrond : In Nederland is nog vrij weinig bekend over de consumptie van synthetische kleurstoffen onder kinderen. In het nieuws en op internet wordt veel gesuggereerd over een mogelijk verband tussen synthetische kleurstoffen en hyperactiviteit van kinderen. Deze informatie is niet altijd wetenschappelijk. Vandaar dat er een dringende behoefte is naar meer duidelijkheid. Deze afstudeeropdracht is naar aanleiding van het onderzoek dat mevrouw Kist-van Holthe, kinderarts aan de VU samen met andere professionals op verschillende gebieden, aan het opzetten is. Het onderzoek gaat het effect van synthetische kleurstoffen op het gedrag van kinderen bestuderen. Met behulp van deze afstudeeropdracht kan er een dosis worden gekozen om te gebruiken in het onderzoek. Methode: Deze afstudeeropdracht bestond uit een literatuuronderzoek, een dataverzameling en een productonderzoek. Voor het literatuuronderzoek zijn relevante studies bekeken die een verband laten zien tussen synthetische kleurstoffen en hyperactiviteit. Hierbij is gelet op recentheid en betrouwbaarheid van de studies. Er is vooral gekeken naar de dosissen en de kleurstoffen die zijn gebruikt in de studies. De dataverzameling bestond uit het analyseren van eetdagboekjes van kinderen in de leeftijdscategorie 5-7 jaar. Drie van de negen benaderde basisscholen hebben hieraan meegedaan. Met de eetdagboekjes is geprobeerd de kleurstofinname van kinderen in kaart te brengen. Tot slot is er gekeken naar de etiketten van verschillende producten in diverse supermarkten en toko s om een beeld te krijgen van de meest gebruikte kleurstoffen in Nederland. In totaal zijn er 550 voedingsmiddelen bekeken. Om te achterhalen hoeveel synthetische kleurstoffen per voedingsmiddel is gebruikt, zijn de fabrikanten van de voedingsmiddelen waar synthetische kleurstoffen zijn gevonden, per mail benaderd. Resultaten: Uit het literatuuronderzoek is opgevallen dat de dosissen in voorgaande studies vaak hoger of rond de ADI lagen. Hoewel er geen specifieke gegevens van de consumptie van synthetische kleurstoffen in Nederland bekend waren, hebben wij wel een rapport gevonden waar de gemiddelde consumptie van synthetische kleurstoffen van kinderen uit negen EU-landen (inclusief Nederland) is berekend. Daarbij lag de consumptie tussen 0.2 mg/kg lichaamsgewicht voor Zonnegeel en 3.0 mg/kg lichaamsgewicht voor Allurarood. Van de drie basisscholen die mee hebben gedaan aan de dataverzameling zijn van de 220 uitgedeelde eetdagboekjes 39 ingeleverd. Uit deze eetdagboekjes blijkt dat er zeer weinig synthetische kleurstoffen worden geconsumeerd. Met name Patentblauw (E131), Ponceau 4R (E124), Briljantblauw (E133) en Indigotine (E132), werden het meest geconsumeerd. Uit het productonderzoek, is naar voren gekomen dat Briljantblauw (E133), Patentblauw (E131), Indigotine (E132), Tartrazine (E102), Zonnegeel(E110) en Allurarood(E129) het meest voorkomen. Er zijn 24 fabrikanten g d, hiervan hebben drie aangegeven hoeveel synthetische kleurstof per voedingsmiddel is gebruikt. Met deze gegevens is berekend dat een kind tussen 0.017mg Patentblauw en 0.19mg Briljantblauw per portie consumeert. Conclusie: Dit onderzoek wijst uit dat vooral de blauwe synthetische kleurstoffen het meest worden geconsumeerd door kinderen in de leeftijdscategorie 5-7jaar. Uit de dataverzameling en het productonderzoek kan worden geconcludeerd dat er over het algemeen weinig synthetische kleurstoffen wordt geconsumeerd. Trefwoorden: synthetische kleurstoffen, consumptie, kinderen, dosis, ADI. 6

7 1. Introductie 1.1 Aanleiding De afstudeeropdracht is naar aanleiding van het onderzoek dat mevrouw Kist-van Holthe, kinderarts bij de afdeling Sociale Geneeskunde aan de VU, aan het opzetten is. Het onderzoek gaat het effect van synthetische kleurstoffen op het gedrag van kinderen bestuderen. Mevrouw Kist- van Holthe, onze opdrachtgever en praktijkbegeleider, is geïnteresseerd geraakt in dit onderwerp, na vaak van ouders te hebben gehoord dat hun kinderen hyperactief werden na het consumeren van producten met synthetische kleurstoffen. Het onderzoek dat zij zal uitvoeren is voor de Richtlijn Voedselovergevoeligheid Jeugdgezondheidszorg. Samen met andere professionals op verschillende gebieden wil mevrouw Kist-van Holthe onderzoeken wat het effect is van synthetische kleurstoffen op kinderen. Er zijn in Nederland nog te weinig grote en kwalitatief goede studies uitgevoerd om een relatie tussen synthetische kleurstoffen en hyperactiviteit bij kinderen te onderbouwen (2). Het onderzoek van mevrouw Kist-van Holthe zal meer duidelijkheid kunnen creëren over dit onderwerp. In Nederland is nog vrij weinig bekend over de consumptie van synthetische kleurstoffen onder kinderen (1). Dit gegeven is belangrijk om een realistische dosis vast te kunnen stellen voor het vervolgonderzoek van mevrouw Kist-van Holthe. Daarnaast is er een dringende behoefte naar meer duidelijkheid over consumptie van synthetische kleurstoffen en het effect op de gezondheid en activiteit van kinderen. In het nieuws en op internet wordt veel gesuggereerd over een mogelijk verband tussen synthetische kleurstoffen en hyperactiviteit van kinderen. Deze informatie is niet altijd wetenschappelijk (1). Ouders die dit lezen kunnen de verkeerde conclusies trekken. Dit kan leiden tot bezorgdheid die misschien onnodig is. Wij hebben de opdracht gekregen om te onderzoeken hoeveel van welke synthetische kleurstoffen er gemiddeld per dag wordt geconsumeerd door kinderen tussen de 5 en 7 jaar. Deze leeftijdscategorie is gekozen, omdat ouders nog erg betrokken zijn bij wat de kinderen eten. En omdat de ouders de eetdagboekjes invullen, gaan wij ervan uit dat de gegevens betrouwbaarder zijn dan wanneer kinderen het zelf invullen. Ook is er voor deze leeftijdscategorie gekozen, omdat de voeding van een te grote categorie te veel zal verschillen en niet representatief genoeg zal zijn. De probleemstelling van onze afstudeeropdracht luidt als volgt: Hoeveel van welke synthetische kleurstoffen worden er gemiddeld per dag geconsumeerd door kinderen tussen de 5 en 7 jaar? 1.2 Doel Het doel van de afstudeeropdracht is om een beeld te krijgen van de soorten synthetische kleurstoffen en de hoeveelheden die hiervan geconsumeerd worden door kinderen in de leeftijdscategorie 5-7 jaar. Met deze gegevens kan mevrouw Kist-van Holthe realistische hoeveelheden gebruiken bij haar dubbelblinde onderzoek, om zo het effect van synthetische kleurstoffen te testen bij kinderen zonder ADHD. Er is behoefte aan een brochure om de ouders van kinderen, die mee zullen doen aan het vervolgonderzoek van mevrouw Kist-van Holthe, te informeren over synthetische kleurstoffen en hoe je deze kan vermijden en vervangen. 7

8 1.3 Synthetische kleurstoffen Een kleuradditief is een kleuring, pigment, substantie, dat kleur geeft wanneer het wordt toegevoegd aan een voedingsmiddel, medicijn of cosmetica (3,4). In Nederland hebben kleurstoffen een E-nummer en een toegewezen naam. Kleurstoffen worden toegevoegd aan voedingsmiddelen, om de sensorische eigenschappen te verbeteren en om verwerkte voeding aantrekkelijk te maken (5,6). De kleur van producten kan tijdens de bereiding verloren gaan, daarom worden sommige producten gekleurd (3,4,6). Daarnaast wordt het ook toegevoegd aan producten die niet kleurrijk genoeg zijn (bijna kleurloos), zoals funfoods en voeding voor speciale feestdagen of speciale gelegenheden (6). Voorbeelden van producten waaraan kleurstoffen worden toegevoegd zijn producten zoals gebakken producten, snoep, zuivelproducten, boter, margarine, kaas, ijs en desserts (3,7,8). Zoals beweerd, eten mensen niet alleen met hun smaakpapillen, maar ook met hun ogen (3). Natuurlijke kleurstoffen kunnen worden geëxtraheerd uit planten, dieren of mineralen (4,9). Natuurlijke kleurstoffen worden meestal goedgekeurd door European Food Safety Authority- EFSA. Maar deze kleurstoffen worden wel getest voor veiligheid (nadelige effecten). Voorbeelden van natuurlijke kleurstoffen zijn: anthocyaninen, carotenoiden, chlorophyllen, maar ook voedingsmiddelen zoals: bieten (bietenrood), kolen, tomaten (lycopeen) en andere bloemige, fruit en groenten (3,4,5,7). Synthetische kleurstoffen zijn kleurstoffen die niet natuurlijk zijn en door de mensen gemaakt zijn. Deze zijn dus niet geëxtraheerd uit planten, dieren of mineralen (9). Synthetische kleurstoffen zijn over het algemeen goedkoper dan natuurlijke kleurstoffen (10). Synthetische kleurstoffen zijn intenser qua kleur, dit is de reden waarom er maar weinig van nodig is (10). Een kleine druppel is voldoende om de gewenste kleuring te krijgen (11). Daarnaast zijn de synthetische kleurstoffen stabieler dan de natuurlijke kleurstoffen, wanneer ze worden blootgesteld aan hitte of licht (3,5). Er zijn veel verschillende synthetische kleurstoffen, waaronder de Azo-kleurstoffen (11). Van de synthetische kleurstoffen worden de Azo-kleurstoffen het meest geassocieerd met nadelige beïnvloeding van activiteit en oplettendheid van kinderen (10,12,13). Azokleurstoffen zijn chemische bereid en komen niet in de natuur voor. Azo-kleurstoffen zijn goedkoop, omdat de grondstoffen die ervoor gebruikt worden goedkoop zijn. Deze soort kleurstoffen worden meestal gebruikt om textiel te kleuren, maar worden ook gebruikt in felgekleurd snoep en frisdranken (12). Omdat er maar een lage hoeveelheid Azo-kleurstof nodig is om voeding te kleuren, is het onmogelijk om zo een hoge dosis binnen te krijgen dat het een acuut toxisch effect heeft op het lichaam (14). Ook zijn er ADI-waardes vastgesteld voor synthetische kleurstoffen. ADI is een norm dat aangeeft hoeveel een persoon dagelijks kan innemen zonder gezondheidsrisico s (15). Aangezien er nog niet voldoende wetenschappelijke onderbouwing is, dat er nadelige effecten zijn, zijn deze Azo-kleurstoffen niet verboden door EFSA. De Europese Unie heeft besloten dat er bij gebruik van deze Azo-kleurstoffen, een claim op het etiket van het product moet worden gezet. Deze kleurstoffen worden duidelijk aangegeven op de etiketten van producten, met de claim: kan de activiteit of oplettendheid van kinderen nadelig beïnvloeden (13). 8

9 Tabel 1: Azo-kleurstoffen en andere synthetische kleurstoffen Azo-kleurstoffen E102 Tartrazine E104 Chinolinegeel E110 Zonnegeel E122 Carmoisine E123 Amarant E124 Ponceau 4R E129 Allurarood E151 Briljantzwart E154 Bruin FK E155 Bruin HT E180 Litholrubine Andere synthetische kleurstoffen E127 Erythrosine E128 Rood 2G E131 Indigotine E132 Patentblauw E133 Briljantblauw E142 Groen S (7,14,16) 9

10 2.Methode Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden, zijn een aantal deelvragen opgesteld. Door middel van een literatuuronderzoek, dataverzameling (eetdagboekjes) en een productonderzoek, worden de deelvragen beantwoord. Deze methodes zijn gekozen, omdat deze afzonderlijk niet voldoende informatie opleveren, maar gecombineerd een goed beeld schetsen over de inname van synthetische kleurstoffen, kleurstofgebruik in voedingsmiddelen en dosisgebruik in eerdere onderzoeken gerelateerd aan ons onderzoek. Hieronder staat weergegeven met welk van de drie onderzoeken welke deelvraag zijn beantwoord. Literatuuronderzoek Hoe verhoudt de synthetische-kleurstoffenconsumptie door kinderen in Nederland zich tot andere landen? Welke doseringen is in eerdere onderzoeken naar de relatie tussen synthetische kleurstoffen en gedrag bij kinderen gebruikt? Eetdagboekjes Welke synthetische kleurstoffen komen het meest voor in de voeding in Nederland? Wat is de hoeveelheid aan synthetische kleurstoffen, dat een kind tussen de 5 en 7 jaar in Nederland gemiddeld consumeert? Productonderzoek Welke producten bevatten synthetische kleurstoffen? Welke synthetische kleurstoffen komen het meest voor in de voeding in Nederland? 2.1 Literatuuronderzoek Om het onderzoek te versterken, is er gebruikt gemaakt van verschillende literatuurbronnen. Er is gezocht naar artikelen in verschillende databanken, namelijk: PubMed, Science direct en de zoekmachine Google. Ook is er gezocht naar boeken over synthetische kleurstoffen, additieven en E-nummers in bibliotheken. (Er is gezocht naar artikelen over synthetische kleurstoffen.) Voorafgaand aan het literatuuronderzoek zijn er een aantal criteria opgesteld waaraan de informatie moet voldoen. - De artikelen moeten uit een betrouwbare bron komen. Om de betrouwbaarheid te kunnen beoordelen, is er gekeken naar de auteur, uitgever en/of het artikel in een erkend wetenschappelijk tijdschrift is gepubliceerd. - De artikelen moeten relevant zijn voor de onderzoeksvraag en de onderzoeksgroep: kinderen. - De artikelen moet valide zijn. Een artikel is valide als, wanneer de conclusie geldig is voor de onderzochte populatie en wanneer er kan worden nagegaan of de proefpersonen willekeurig zijn ingedeeld, of er een controlegroep aanwezig is en/of het onderzoek dubbelblind is uitgevoerd (17). Er is gezocht op de volgende trefwoorden in het Engels: Foodcolouring, artifcial food colours, food dyes, synthetic food colouring, food additives, monitoring food intake, food dyes intake, food additives intake, children, consumption, consumption data, food consumption survey, methods of estimating exposure, acceptable daily intake, ADI, most used, FDA foodcolouring, EFSA foodcolouring, brilliant blue, tartrazine, allurared, sunshine yellow, advice, ADHD. 10

11 Er is gezocht op de volgende trefwoorden in het Nederlands: kleurstoffen, synthetisch kleurstoffen, voedingsadditieven, voedingsinname, synthetische kleurstof inname, voedingsadditieven inname, kinderen, consumptie, consumptiedata, voedselconsumptie peiling, ADI, hoeveelheden, soorten, meeste gebruikte, meest voorkomend, briljantblauw, koperchlorophyllen, patentblauw, indigotine, tartrazine, inname kinderen, advies, ADHD. Bij sommige trefwoorden kwamen er teveel resultaten naar voren, die vaak ook niet relevant waren. Bijvoorbeeld: foodadditives en ADHD leverde ook resultaten op die niet over synthetische kleurstoffen gingen, maar over andere additieven in verband met ADHD. Om specifiekere resultaten te verkrijgen, is er gezocht op titels met fooddyes in combinatie met hyperactivity, children, consumption, intake. Er zijn een aantal onderzoekers die onderzoek hebben gedaan op het gebied synthetische kleurstoffen en het gedrag bij kinderen, zoals: D. McCann (18), M. Jacobsen (19), A. Connolly (20), B. Bateman (21). In de artikelen van D. McCann, A. Connolly en B. Bateman, is gekeken naar de bronnenlijst. Hieruit zijn bronnen geselecteerd ter onderbouwing voor dit onderzoek. De namen D. McCann en M. Jacobsen zijn in zoekmachine s ingevoerd om andere artikelen over synthetische kleurstoffen van deze auteurs te vinden. Daarnaast is er ook gebruik gemaakt van een meta-analyse van J.T. Nigg (22). Bij grote studies is gekeken naar de bronnenlijsten die zijn gebruikt voor het artikel. Vooral studies die steeds weer aangehaald worden, zijn geselecteerd voor het gebruik van dit onderzoek. Één van de grote onderzoeken, is uit Southampton: Food additives and hyperactivity in 3-year-old and 8/9 year old children in the community: a randomised, doubleblinded, placebo-controlled trial. van D, McCann (18). Uit verschillende studies zijn gegevens gebruikt om de inname, ADI en gebruikte dosis in onderzoeken van synthetische kleurstoffen te vergelijken. Tot slot is er contact opgenomen met het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, RIVM. Het RIVM doet onderzoek in Nederland naar consumptie van voedselkleurstoffen door kinderen. Zij hebben op grote schaal eetdagboekjes laten invullen door ouders van kinderen van verschillende leeftijdscategorieën. Met deze gegevens zijn rapporten geschreven voor de Voedsel consumptie peiling. Er is contact opgenomen met het RIVM met de vraag of er al een rapport is verschenen waar deze gegevens in zijn vrijgegeven. Deze zouden kunnen dienen als aanvulling van dit onderzoek. Het RIVM is nog bezig met het onderzoek en konden deze gegevens nog niet vrijgeven. 2.2 Dataverzameling Om te achterhalen welke synthetische kleurstoffen het meest voorkomen in de voeding in Nederland en om een beeld te krijgen van de hoeveelheden die kinderen tussen 5-7 jaar aan synthetische kleurstoffen consumeren, is besloten om een voedingsanamnese af te nemen. De voedingsanamnese methode waarvoor is gekozen, is een eetdagboekje. De reden hiervoor is omdat een eetdagboekje makkelijk bij te houden is. Deze eetdagboekjes konden gaande weg worden ingevuld. Er werd niet aan de ondervraagde gevraagd om uit het geheugen de voedselconsumptie van de afgelopen dagen op te schrijven (23). Bij het kiezen van deze methode, zijn de voor- en nadelen van verschillende andere voedingsanamneses (24-hour-recall, dietary history methode, voedselfrequentie vragenlijst) tegen elkaar afgewogen. (zie bijlage 1) Het eetdagboekje bestond uit drie dagen, twee weekdagen en één weekenddag. De opbouw van het eetdagboekje was een tabel met daarin een kolom met eetmomenten (ontbijt, lunch, avondmaaltijd en drie tussendoortjes), waarnaast kolommen waarin aangegeven kon worden 11

12 wat er wordt geconsumeerd, hoeveel hiervan, de merknaam van het voedingsmiddel en de kleur. De nadruk lag vooral op de merknamen van producten die kinderen consumeren. (zie bijlage 2) Hiermee kon worden nagegaan, welke producten van welk merk er precies geconsumeerd wordt. Met deze gegevens kon worden onderzocht of de genoemde producten wel of geen synthetische kleurstoffen bevatten. Er zijn negen scholen benaderd en zes scholen hebben besloten niet mee te doen. De drie scholen die wel toestemming hebben gegeven om deel te nemen aan het onderzoek zijn: basisschool De Vierwindstreken in Amsterdam-Noord, basisschool Huizinga in Amsterdam- West en de basisschool Sint Antoniusschool in Amsterdam-Centrum. 220 kinderen hebben eetdagboekjes mee naar huis gekregen, om deze te laten invullen door de ouders. Bij bereidheid tot deelname, werden de ouders door middel van een brief ingelicht over het onderzoek. Daarnaast was er een brief toegevoegd om toe te lichten hoe de eetdagboekjes het best konden worden ingevuld. (zie bijlage 3) De ouders/verzorger werden schriftelijk uitgenodigd en gevraagd eetdagboekjes in te vullen gedurende 3 dagen. De gegevens uit de eetdagboekjes zijn geanalyseerd met SPSS, om te onderzoeken welke synthetische kleurstoffen het meest geconsumeerd werden door de doelgroep. Per synthetische kleurstof is de frequentie van gebruik per kind berekend. 2.3 Productonderzoek Om een beeld te krijgen van de gebruikte kleurstoffen in voeding, is er onderzoek gedaan in supermarkten en drogisterijen in verschillende stadsdelen in Amsterdam (Lidl, Albert Heijn, C1000, Xenos, Aldi, Kruidvat, Vomar, Hema, Plus). Ook Turkse winkels, Marokkaanse winkels en toko s zijn bezocht. De schappen met voedingsmiddelen die productcategorieën bevatten waaraan kleurstoffen worden toegevoegd zijn systematisch langs gegaan. Uit deze schappen zijn voedingsmiddelen gefotografeerd met behulp van een smartphone. Met nadruk op het etiket (kleurstof), naam en merk. De gegevens van de gefotografeerde producten zijn ingevoerd in een Microsoft Excelbestand. Deze lijst bestaat uit verschillende productcategorieën, waaronder snoep, frisdranken, sauzen, koek en cake, desserts en ijs. Deze productcategorieën zijn gekozen, omdat vooral aan deze producten synthetische kleurstoffen worden toegevoegd. Het product staat aangegeven met het merk en de naam. Daarnaast staat per product aangegeven of het wel of geen kleurstoffen bevat. Ook wordt er aangegeven of de kleurstof natuurlijk of synthetisch is. Verder staat bij de kleurstof het behorende E-nummer aangegeven. Er is een lijst van voedingsmiddelen in de Warenwet (8), waar geen kleurstoffen aan mogen worden toegevoegd. De etiketten van deze voedingsmiddelen, hoefden niet te worden geanalyseerd op kleurstoffen. Verder is er rekening gehouden met producten die over het algemeen niet worden geconsumeerd door de doelgroep. Met deze gegevens konden een aantal producten worden geëxcludeerd uit het productonderzoek. 12

13 Tabel 2: Lijst met geëxcludeerde voedingsmiddelen voor productonderzoek Voedingsmiddel Reden exclusie Alcoholische dranken Kinderen consumeren geen alcohol. Alcohol is verboden voor kinderen. Koffie Energiedranken Hete/Pikante voeding Babyvoeding Voeding voor peuters Melk Brood Verpakt water Vers fruit en groenten Vers vlees en vis Koffie wordt vaak niet aangeboden aan kinderen, omdat cafeïne eventueel nadelige effecten heeft (24). Energiedranken worden vaak niet aangeboden aan kinderen, omdat cafeïne eventueel nadelige effecten heeft (24). Wordt net als koffie ontraden. Er is van uit gegaan dat kinderen niet vaak pikante voeding consumeren. Toevoeging van synthetische kleurstoffen is niet toegestaan Toevoeging van synthetische kleurstoffen is niet toegestaan Toevoeging van synthetische kleurstoffen is niet toegestaan Toevoeging van synthetische kleurstoffen is niet toegestaan Toevoeging van synthetische kleurstoffen is niet toegestaan Toevoeging van synthetische kleurstoffen is niet toegestaan Toevoeging van synthetische kleurstoffen is niet toegestaan (4,8) Fabrikanten Om een beeld te kunnen krijgen, hoeveel synthetische kleurstoffen door fabrikanten worden gebruikt in voedingsmiddelen, is er een gestandaardiseerde brief opgesteld (zie bijlage 4). De fabrikanten van de voedingsmiddelen waar synthetische kleurstoffen zijn gevonden, worden per mail met deze gestandaardiseerde brief benaderd. De brief is aangepast aan de fabrikanten, met de gevonden kleurstof(fen) en het bijbehorende voedingsmiddel. In de brief wordt gevraagd aan te geven hoeveel synthetische kleurstof er per 100 gram voedingsmiddel wordt toegevoegd. Om de kans op reactie te verhogen, heeft mevrouw Kist-van Holthe de gestandaardiseerde brief ondertekend. Er zijn contactformulieren ingevuld op de websites van verschillende merken, fabrikanten en leveranciers. Ook zijn er brieven gestuurd via de adressen die zijn gevonden op de websites. De informatie van fabrikanten over de hoeveelheid gebruikte synthetische kleurstoffen in 100gram product is gebruikt om te berekenen hoeveel synthetische kleurstof een kind per portie binnenkrijgt. De hoeveelheid van een portie is bepaald met de gegevens uit de dataverzameling (eetdagboekjes). 13

14 3 Resultaten 3.1 Literatuuronderzoek Hoe verhoudt de synthetische-kleurstoffenconsumptie door kinderen in Nederland zich tot andere landen? Over de synthetische-kleurstoffenconsumptie in Nederland zijn geen gegevens gevonden. In ons onderzoek hebben wij wel een aantal rapporten van de European Food Safety Authority, EFSA gevonden. In deze rapporten wordt per kleurstof beschreven hoe er een gemiddelde synthetische-kleurstofinname is bepaald voor kinderen (1-10 jaar), aan de hand van de consumptie van negen deelnemende EU landen (Nederland, België, Duitsland,Frankrijk, Engeland, Spanje, Tsjechië, Italië en Finland). (25-32) De gemiddelde consumptie voor de 9 EU landen ligt tussen 0.02 en 2.4 milligram per kilogram lichaamsgewicht per dag. Ook valt op dat de gegevens uit Nieuw Zeeland bijna gelijk zijn aan de kleurstofinname in de EU, met een kleurstof inname tussen 0.02 en 2.6 milligram.(33) In de Verenigde staten en India is uit tabel 3 af te lezen dat er een totaal kleurstof innamen is van respectievelijk 77.1 milligram en 17.2 milligram. (34)(35) Wij hebben de gegevens van de synthetische-kleurstoffenconsumptie van de verschillende landen met elkaar vergeleken. Er is te zien dat vooral Tartrazine, Zonnegeel, Azorubine en Ponceau 4R gebruikt wordt. 14

15 Tabel 3: Meest gebruikte kleurstoffen en hoeveelheden die kinderen gemiddeld consumeren Landen kleurstof gebruik gemiddelde kleurstof inname mg/kg/dag 9 EU landen Briljantblauw (aged 1-14) Zonnegeel opmerkingen bron Allurarood Chinolinegeel Azorubine Tartrazine Ponceau 4R Engeland* Briljantzwart Zonnegeel Allurarood Chinolinegeel Azorubine ** 29 Tartrazine 0.3** 30 Verenigde staten Ponceau 4R Indigotine, Tartrazine en Zonnegeel. 0.4** - 34 en Verenigde staten Kleurstofmix 77.1 Niet aangegeven welke kleurstoffen werden geconsumeerd. 36 India Brazilië Kuwait Tartrazine en Zonnegeel. Tartrazine en Zonnegeel. (5,3) Tartrazine Zonnegeel Azorubine Allurarood. Indigotine Briljant blauw Briljant zwart Bruin HT Niet duidelijk wat de leeftijdscategorie was (niet gevonden) 34 en Deze getallen zijn voor jongens tussen de leeftijdscategorie

16 Landen kleurstof gebruik gemiddelde kleurstof inname mg/kg/dag Koeweit Nieuw Zeeland Nieuw Zeeland Tartrazine Zonnegeel Azorubine Allurarood. Indigotine Briljant blauw Briljant zwart Bruin HT Erythrosine (E127) Tartrazine - Erythrosine Tartrazine opmerkingen Deze getallen zijn voor meisjes tussen de leeftijdscategorie 5-7 Niet duidelijk welke synthetische kleurtsoffen vooral gebruikt worden wel werden Erythrosine en Tartrazine genoemd. Aangegeven dat er gemiddeld per kleurstof minder dan 5% van de ADI wordt ingenomen. bron Australië Tartrazine Chinolinegeel Zonnegeel Azorubine Amaranth Ponceau 4R Erythrosine Allurarood Indigotine Briljant Blauw Groen S Fast Green FCF Briljant zwart Bruin HT - Niet kunnen vinden welke het meest gebruikt worden. Wel zijn er 14 synthetische kleurstoffen toegestaan in Australië:( zie kleurstof gebruik) Australische kinderen consumeren lage getallen aan synthetische kleurstoffen. Volgens Dr. Paul Brent, onderzoeker van het FSANZ, wordt er weinig kleurstof toegevoegd. Zeker lager dan er gebruikt werd in het UK Southampton onderzoek. 39 Canada Zwitserland Allurarood, Amaranth, Erythrosine, Indigotine, Zonnegeel, Tartrazine, Groen S, Briljantblauw, Ponceau SX, and Citrus Red No. 2 Vooral Ponceau 4R, Azorubine and - geen gegevens gevonden -geen gegevens gevonden Er wordt maar 14% van de kleurstof Tartazine geconsumeerd door Australische kinderen (6-12 jaar) van de hoeveelheid dat gebruikt is in het onderzoek van McCan, D. (voor 8-9 jaar oude kinderen) Welke synthetische kleurstoffen het meest gebruikt worden was niet duidelijk. onder kleurstof gebruik staan de kleurstoffen die zijn toegestaan in Canada. Amaranth. 3 * Engeland werd in deze rapporten soms nog apart besproken, vandaar dat het in een aparte rij wordt vermeld. **deze innamen is berekent voor de leeftijdscategorie ( jaar)

17 Welke doseringen zijn in eerdere onderzoeken naar de relatie tussen synthetische kleurstoffen en gedrag bij kinderen gebruikt? Tabel 4: Gebruikte dosering in onderzoeken per gevonden artikel Hoofdvraag Dosering kleurstof mix in mg Gebruikte kleurstof Dosering kleurstof afzonderlijk in mg Leeftijd (categorie) Bron Heeft de consumptie van synthetische kleurstoffen effect op het gedrag van kinderen? 125 Zonnegeel Azorubine Tartrazine Amaranth gem Heeft de consumptie van synthetische kleurstoffen en conserveermiddelen in de voeding van kinderen van 3 jaar in de algemene populatie invloed op hyperactief gedrag. 20 Zonnegeel Azorubine Tartrazine Ponceau Heeft de consumptie van synthetische kleurstoffen en additieven (AFCA) effect op gedrag van kinderen Zonnegeel Azorubine Tartrazine Ponceau Zonnegeel Azorubine Tartrazine Ponceau /9 18 (mix A) Heeft de consumptie van synthetische kleurstoffen en additieven (AFCA) effect op gedrag van kinderen Zonnegeel Azorubine Chinolinegeel Allurarood Zonnegeel Azorubine Chinolinegeel Allurarood /9 18 (Mix B) 17

18 In tabel 4 staat per artikel aangegeven wat de totale kleurstofgebruik was. De hoofdvraag van de onderzoeken luidt als volgt: Heeft de consumptie van synthetische kleurstoffen (en conserveermiddelen) in de voeding van 3 jarige en/of 8/9 jarige effect op het ontstaan van hyperactiviteit? De totale kleurstofgebruik varieerde van 20mg tot 125mg. Ook is af te lezen hoeveel er per synthetische kleurstof gebruikt is in de verschillende mixen. De getallen van de synthetische kleurstoffen lagen tussen 2.5 en 50mg. Opvallend is dat vooral Zonnegeel, Azorubine en Tartrazine zijn gebruikt. Om een beter beeld te krijgen van de gebruikte dosissen en de consumptie in Nederland, hebben wij besloten om de gegevens uit het EFSA rapport met de ADI en de dosissen uit voorgaande onderzoeken (tabel 4) met elkaar te vergelijken (tabel 5). De redenen om te kiezen voor de gemiddelde inname aan kleurstoffen uit het EFSA-rapport is, dat er geen gegevens voor de consumptie in Nederland bekend zijn. Daarnaast is het rapport een gemiddelde van negen landen waaronder ook Nederland. Tabel 5: Gemiddelde kleurstofinname in de EU, ADI en gebruikte dosissen in onderzoeken Synthetisch kleurstof gemiddelde consumptie in de 9 EU landen (1-10 jaar) mg/kg/dag ADI Gebruikte dosis tijdens (1-10 jaar) onderzoeken in mg (3-9 jaar)* mg/kg/dag Briljant Blauw FCF (E 133) geen gegevens gevonden Zonnegeel FCF (E 110) Bron Allurarood (E 129) Chinolinegeel (E 104) geen gegevens gevonden Azorubine (E 122) Tartrazine (E 102) Ponceau 4R (E 124)

19 3.2 Dataverzameling Wij hebben data verzameld op drie basisscholen: Sint Antoniusschool, De Vierwindstreken en Basisschool Huizinga. Het respons was als volgt: In totaal zijn er 220 eetdagboekjes verzameld op deze drie scholen. Sint Antoniusschool, van de 60 uitgedeelde dagboekjes, zijn er 5 ingevuld en ingeleverd. De Vierwindstreken, van de 83 uitgedeelde eetdagboekjes, zijn er 24 ingevuld en ingeleverd. Bij deze school is twee keer geprobeerd de eetdagboekjes uit te delen. De eerste keer zijn 9 eetdagboekjes ingeleverd, deze werden bij de tweede poging aangevuld met nog twaalf eetdagboekjes. Basischool Huizinga, van de 77 uitgedeelde eetdagboekjes, zijn er acht ingevuld en ingeleverd. Tabel 6: Respons eetdagboekjes van basisscholen School 1: Sint Antoniusschool School 2: De Vierwindstreken School 3: Basisschool Huizinga Locatie in Amsterdam Uitgedeelde dagboekjes Respons Bijzonderheden Centrum 60 5 Geen Noord Twee keer uitgedeeld Bij de tweede keer logo van school aan de brief toegevoegd West 77 8 Geen Totaal Van de 39 kinderen die mee hebben gedaan aan het onderzoek, zijn er zeven kinderen die synthetische kleurstoffen consumeren. In totaal is negen keer voedingsmiddelen geconsumeerd met synthetische kleurstoffen. Patentblauw is gevonden in de producten uit de productcategorieën Snoep en Zoet beleg. Briljantblauw is gevonden in Snoep, Ponceau 4R is gevonden in Hartig beleg en Indigotine is gevonden in Snoep. Tabel 7:Synthetische kleurstofconsumptie (n=39) Synthetische kleurstof N Kleurstofconsumptie uit productcategorie Hoeveelheid consumptie van voedingsmiddel per dag Product en merknaam Patentblauw 3 Snoep Zoet beleg 10 stuks (50 gram) 2 porties (40gram) Haribo Mix Haribo blauwe matjes Blauwe muisjes Ponceau 4R 3 Hartig beleg 2 plakjes (30 gram) Mortadella worst Indigotine 2 Snoep 10 stuks (50 gram) Haribo mix Haribo groene matjes Briljantblauw 1 Snoep 10 stuks (50 gram) Anrgy Bird snoepjes 19

20 3.3 Productonderzoek In totaal hebben wij 550 voedingsmiddelen onderzocht. Van de 550 voedingsmiddelen zijn er 73 gevonden die synthetische kleurstoffen bevatten. In deze 73 voedingsmiddelen zijn 104 keer synthetische kleurstoffen gevonden. Één voedingsmiddel kan namelijk meerdere synthetische kleurstoffen bevatten. Vooral de blauwe synthetische kleurstoffen zijn het meest gevonden. De synthetische kleurstof Briljantblauw (E133) is 41 keer gevonden. Patentblauw is 17 keer gevonden en Indigotine is 12 keer gevonden. Deze drie blauwe synthetische kleurstoffen komen in het productonderzoek het meest voor in de productcategorie Snoep. Hierna hebben wij meer producten uit deze productcategorie bestudeerd. Van de 550 voedingsmiddelen in totaal, behoorden 117 voedingsmiddelen tot de productcategorie Snoep. Van deze 117 voedingsmiddelen zijn 40 (34.2%) voedingsmiddelen gevonden die synthetische kleurstoffen bevatten. Uit de productcategorie koolzuurhoudende dranken, zijn 9 van de 29 (31%) voedingsmiddelen gevonden die synthetische kleurstoffen bevatten. 20

21 Tabel 8: Synthetische kleurstofgebruik per productcategorie uit productonderzoek. % E102 E104 E110 E122 E124 E129 E131 E132 E133 E142 Synth. Totaal Synth. kleurst * kleurstof van totaal Zoet beleg Hartig beleg Snoep Chocolade Koolzuur houdende dranken Sap en dranken Koek en cake Sauzen Ijs Melk producten Kant en klaar producten Pot en blik producten Poeder (desserts, maaltijd Ontbijt producten Soep Hartige snacks Overige Totaal producten Totaal gevonden synth. kleurstoffen *Synthetische kleurstoffen E-nummers met bijbehorende naam: E102 Tartrazine E104 Chinolinegeel E110 Zonnegeel E122 Azorubine E124 Ponceau 4R E129 Allurarood E131 Patentblauw E132 Indigotine E133 Briljantblauw E142 Groen S 21

22 3.3.1 Fabrikanten Uit het productonderzoek bestaand uit 550 voedingsmiddelen, zijn 73 voedingsmiddelen gevonden die synthetische kleurstoffen bevatten. Van deze 73 voedingsmiddelen, zijn de fabrikanten of leveranciers gecontacteerd. In tabel 9 ziet u het respons van de fabrikanten/leveranciers die hebben geantwoord op onze brief. Hieronder vatten wij het respons wat wij hebben gekregen samen. Casa Fiesta van het voedingsmiddel guacamoledip en Sm Jaleel van de Chubby frisdranken, hebben per automatische aangegeven dat zij alleen brieven accepteren van bepaalde afzenders. Acht fabrikanten/leveranciers hebben geantwoord en aangegeven dat extra informatie over de samenstelling van de voedingsmiddelen niet mag worden vrijgegeven vanwege receptuurgeheimen. Dr. Oetker, Red Band en Venco hebben aangegeven hoeveel procent kleurstof 100g product bevat. De Cupcake kleurstofstiften van Dr Oetker is een pak gekleurde eetbare kleurstofstiften (rood, geel en blauw) met een totaal netto gewicht van 57 gram. De kleurstofstift blauw (19 gram) bevat 0,6% van de synthetische kleurstof Briljantblauw (E133). Het voedingsmiddel Snoepmix Fizzy van Redband is een snoepmix van verschillende gekleurde snoepjes. Van 100 gram snoepmix zijn 20 gram Bubblizz flesjes. Deze Bubblizz flesjes bevatten de synthetische kleurstof Briljantblauw (E133). 100 gram Bubblizz flesjes bevat 0,0019% Briljantblauw (E133). Het voedingsmiddel Kleurendrop van Venco is een mix van verschillende gekleurde dropjes. Van 100 gram Kleurendrop is 10 gram blauwgekleurd en 10 gram groengekleurd. 100 gram blauwgekleurde dropjes bevat 0,0015% Indigotine (E132). 100 gram groengekleurde dropjes bevat 0,0002% Patentblauw (E131). Één zak Kleurendrop van 166 gram, bevat 17 gram blauwgekleurde en 17 gram groengekleurde dropjes. Om uit te rekenen wat de hoeveelheid van de kleurstofconsumptie per portie per voedingsmiddel is, is gebruik gemaakt van de hoeveelheden synthetische kleurstoffen per product die zijn aangegeven door de fabrikant en de hoeveelheid consumptie van voedingsmiddelen uit de dataverzameling (eetdagboekjes). Als er vanuit wordt gegaan van de hoeveelheid consumptie van voedingsmiddelen uit de eetdagboekjes, eten kinderen 50g snoep per dag. 50g Snoepmix Fizzy van Redband bevat 0.19mg synthetische kleurstof briljantblauw. 50g Kleurendrop van Venco bevat mg Patentblauw en 0.01mg Indigotine. 22

23 Tabel 9: Hoeveelheid synthetische kleurstoffen in voedingsmiddelen uit productonderzoek en dataverzameling. Merk Productnaam Synth. Kleurstof Hoeveelheid kleurstof 100g Portie uit eetdag Hoeveelheid kleurstof per portie Dr Oetker Cupcake kleurstof stiften Briljant blauw Redband Snoepmix Fizzy Briljant blauw Blauwe kleurstofstift (19g) bevat 0,6% E133 Van 100g snoepmix is 20g van 50g bubblizz flesjes % per 100g mini bubblizz 7boekjes - 1 kleurstofstift is 19g 0,6% van 19g= 114mg* 50g snoepmix is 10g bubblizz flesjes % van 10g =0.19mg Venco Kleurendrop In 100 gr. kleurendrop zit 10% (10g) blauw en 10% (10g) groen 50g 50g kleurendrop bevat 5g blauw en 5g groen. 1 zakje kleurendrop van 166 gr. bevat +/- 17 gr. blauw en 17 gr. groen. Patent blauw Blauw bevat % E132 per 100 gr % van 5g= 0.075mg Indigotine Groen bevat van % E131 per 100gr % van 5g= 0.01mg *Niet voor één portie, maar de hele stift. Portie onbekend. 23

24 4.Discussie De discussie beschrijft het antwoord op de probleemstelling: Hoeveel van welke synthetische kleurstoffen worden er gemiddeld per dag geconsumeerd door kinderen tussen de 5 en 7 jaar? Uit het literatuuronderzoek blijkt dat er nog geen gegevens bekend zijn over de synthetische kleurstofconsumptie van kinderen in Nederland. Wel heeft EFSA een gemiddelde hoeveelheid per synthetische kleurstof van 9 Europese landen berekend, waaronder Nederland. Deze gegevens kunnen gebruikt worden om een mogelijke dosis voor het vervolgonderzoek van mevrouw Kist-van Holthe te kunnen bepalen (zie tabel 5). Als er gekeken wordt naar de eerder gebruikte dosissen uit andere studies en deze vergeleken worden met de ADI per synthetische kleurstof, valt het op dat de dosissen altijd hoger zijn dan de ADI. Met uitzondering van de synthetische kleurstof Azorubine, die in de studie van McCann, D 2007 voor één van de dosissen lager was dan de ADI. (18) Daarbij is ook opgevallen dat in de vroegere studies zoals van Pollock, I hogere dosissen aan synthetische kleurstoffen werden gebruikt dan in de recentere studies. Terwijl de inname van synthetische kleurstoffen door kinderen (1-10 jaar) uit het rapport van EFSA, meestal onder de ADI lag. Alleen de inname van Chinolinegeel en Ponceau 4R lagen boven de ADI. Als er naar de resultaten uit de dataverzameling (eetdagboekjes) en het productonderzoek wordt gekeken, blijkt dat er maar weinig van deze twee synthetische kleurstoffen wordt geconsumeerd. De nadruk in Nederland zou meer moeten liggen op de blauwe synthetische kleurstoffen. Uit de onderzochte studies (zie tabel 4) wordt duidelijk dat er vaak mixen van synthetische kleurstoffen worden gebruikt. De consumptie van deze mixen worden gebruikt om een verband aan te tonen tussen de consumptie van synthetische kleurstoffen (in mixen) en het ontstaan van hyperactiviteit bij kinderen. Als er een mix wordt gebruikt in een studie, kan er geen conclusie worden getrokken over welke kleurstof effect heeft op gedragsverandering bij kinderen. De mixen bestonden vaak uit Zonnegeel, Azorubine en Tartrazine. Uit het productonderzoek en de dataverzameling (eetdagboekjes) is duidelijk geworden dat deze drie synthetische kleurstoffen wel in de voedingsmiddelen voorkomen, maar niet zo vaak als Briljantblauw, Patentblauw en Indigotine. Met behulp van de eetdagboekjes is duidelijk te zien dat de volgende synthetische kleurstoffen het meest worden geconsumeerd: Patentblauw (E131), Ponceau 4R (E124), Briljantblauw (E133) en Indigotine (E132) (zie tabel 7) Uit het productonderzoek is naar voren gekomen dat de volgende synthetische kleurstoffen het meest worden gebruikt (op volgorde van afnemend gebruik) Briljantblauw (E133), Patentblauw (E131), Indigotine (E132), Tartrazine (E102), Zonnegeel(E110) en Allurarood(E129). (zie tabel 8) De resultaten uit de eetdagboekjes en het productonderzoek zijn vrij vergelijkbaar. Vooral de blauwe synthetische kleuren worden het meest gebruikt en geconsumeerd. De reden hiervoor is niet gevonden, maar een logische verklaring zou kunnen zijn dat deze indringende blauwe synthetische kleurstoffen niet te vinden zijn in de natuur. (43) Dit zou een reden zijn waarom deze synthetisch wordt gefabriceerd. Voor het productonderzoek zijn 550 voedingsmiddelen gescreend op synthetische kleurstoffen. Vooral producten uit productcategorieën die uit het literatuuronderzoek naar voren zijn gekomen, dat ze synthetische kleurstoffen bevatten, zijn bekeken. Het feit dat er veel producten systematisch en zorgvuldig zijn bekeken, versterkt dit deel van het onderzoek. Er zijn verschillende supermarkten, winkels en drogisterijen bezocht. Deze verkochten voedingsmiddelen van verschillende prijsklasse en merken. Dit zorgde voor een grote variatie van voedingsmiddelen, wat een goed beeld gaf van de producten in verschillende categorieën. Ook het kleurstofgebruik van fabrikanten kwam duidelijk naar voren. Hierdoor kan er een conclusie worden getrokken over welke kleurstoffen het meest in 24

25 Nederland worden toegevoegd. Het feit dat er is gekeken naar verschillende voedingsmiddelen van verschillende merken in verschillende winkels van verschillende prijsklasse zorgt ervoor dat dit deel van het onderzoek zeer representatief is. Er zijn veel verschillende artikelen bestudeerd, niet alleen nationale, maar ook internationale studies/rapporten. Er zijn dubbelblinde studies, EFSA rapporten, onderzoeksartikelen, wetenschappelijke databanken en websites gebruikt. Daarnaast is er gekeken naar de bronnenlijst van de onderzoeksartikelen en zijn de meest relevante ook bestudeerd. Dit maakt ons onderzoek sterk, omdat er naar verschillende bronnen is gekeken. Wel is er nog weinig te vinden in de literatuur over de consumptie van synthetische kleurstoffen bij kinderen. Zelfs bij één van de sterkere en recente studies (McCann, D. 2007) kunnen er kanttekeningen worden geplaatst. Dit maakt het moeilijk om goede onderbouwingen te vinden. Er zijn twee belangrijke kanttekeningen die geplaatst kunnen worden bij de studie van McCann, D Uit de studie worden bewijzen geleverd dat er bij de twee verschillende mixen (A en B) een significant effect wordt aangetoond in relatie tot activiteit en oplettendheid van kinderen. Ten tweede worden er zowel in de studie van McCann, D en andere studies een mix van synthetische kleurstoffen gebruikt. Synthetische kleurstoffen worden niet individueel getest. (18) Dit maakt het onmogelijk om te kunnen concluderen welke synthetische kleurstof en in welke hoeveelheid tot hyperactiviteit bij kinderen leidt. Gezien de omvang van onderzoeksgroep (n=39) kunnen er geen harde conclusies worden getrokken. Tijdens het onderzoek is duidelijk geworden dat er een aantal beperkingen zijn die het onderzoek minder sterk maken. Zo hadden de basisscholen effectiever kunnen worden benaderd, door contact op te nemen met de basisschoolstichtingen zoals Amsterdams Stichting voor Katholiek Onderwijs - ASKO. Via deze stichting kunnen er in één keer meerder scholen worden benaderd. Daardoor wordt de vraag om deel te nemen aan een onderzoek serieuzer genomen. Ook zal dit tot een hogere respons leiden, omdat met het logo van de stichting of de school op de brief, ouders de brieven serieuzer nemen. Dit blijkt uit het respons van de basisschool De Vierwindstreken. De directeur (F. van Veen) van deze basisschool had na het eerste lage respons besloten om de brieven nogmaals uit te delen met het logo van de basisschool. Dit zorgde voor een aanzienlijk hoger respons. (zie tabel 7) Veel scholen hadden er bezwaar tegen om deel te nemen aan het uitdelen van de eetdagboekjes, vanwege de ongunstige periode. Tijdens de laatste maanden van het jaar zijn basisscholen erg druk met het voorbereiden van Sinterklaas, Kerst en andere gelegenheden. Hierdoor is er weinig tijd voor extra opdrachten van buitenaf. Vanwege tijdgebrek was het niet mogelijk om basisscholen buiten Amsterdam te benaderen. Dit zorgde voor een minder sterke representativiteit van de onderzoeksgroep. De eetdagboekjes zijn niet allemaal volledig en nauwkeurig ingevuld. Bij veel twijfel en onduidelijkheid over het product en productmerk, hebben wij ervoor gekozen om er uit vanuit te gaan dat het voedingsmiddel geen synthetische kleurstoffen bevat. Veel van de eetdagboekjes waren ingevuld door ouders van kinderen van Marokkaanse afkomst. Dit geeft geen totaalbeeld van de Nederlandse bevolking, aangezien maar 2% van de Nederlandse bevolking van Marokkaanse afkomst is (44). Dit betekent dat dit deel van het onderzoek niet representatief genoeg is. 25

26 5. Conclusie en aanbevelingen Zoals reeds uit de resultaten naar voren is gekomen, worden vooral de blauwe synthetische kleurstoffen het meest gebruikt in voedingsmiddelen en geconsumeerd door kinderen in de leeftijd 5-7jaar. Uit de dataverzameling (eetdagboekjes) en het productonderzoek blijkt dat de hoeveelheid synthetische kleurstof inname erg meevalt. Uit het literatuuronderzoek is er echter weinig over bekend en kunnen wij daarom geen conclusie trekken. Daarvoor zijn er nog te weinig grote doorslaggevende en kwalitatief goede studies verricht om deze te onderbouwen. Uit het gehele onderzoek kan het volgende worden aanbevolen: De volgende kleurstoffen worden het meest gebruikt in voedingsmiddelen: Briljantblauw, Patentblauw, Indigotine, Tartrazine, Zonnegeel en Allurarood. Patentblauw, Briljantblauw, Ponceau 4R en Indigotine, worden het meest geconsumeerd door kinderen tussen de 5-7 jaar in Amsterdam, Nederland. Een combinatie van deze synthetische kleurstoffen zal in het onderzoek van mevrouw Kist-van Holthe kunnen worden gebruikt. Een advies is om de synthetische kleurstof individueel te testen om te kunnen concluderen welke synthetische kleurstof eventueel hyperactiviteit veroorzaakt bij kinderen. Over de dosis is nog geen eenduidige hoeveelheid te adviseren. Studies lopen hierover nog vrij uiteen. Een doorslaggevend onderzoek is niet gevonden. Ook via fabrikanten is er niet veel informatie verkregen. Na het verrichten van de verschillende onderzoeken, blijkt dat het niet logisch is om een dosis te gebruiken dat hoger is dan de ADI. De waarde van de ADI is gekozen om gezondheidsrisico s te voorkomen. Een mogelijk advies voor een dosis, is om een waarde te kiezen dat tussen de gemiddelde consumptie in de 9 EU landen en de ADI ligt. Kleurstof Dosis (mg)* Briljant Blauw Zonnegeel Allurarood Chinolinegeel Azorubine Tartrazine Ponceau 4R *Het eerste cijfer is de laagst geconsumeerde waarde door kinderen uit de 9 EU landen en het tweede cijfer is de ADI. Wij adviseren mevrouw Kist-van Holthe, om nog aanvullend onderzoek te doen naar de redenen voor de dosisgebruik in onderzoeken. Zo kan er bijvoorbeeld contact worden genomen met de onderzoekers van eerdere studies. Daarbij kan gevraagd worden wat de reden was voor de keuze om soms toch een dosis te kiezen dat boven de ADI ligt. 26

27 Literatuur 1. Buchner FL, Ezendam J, Tijhuis MJ, et al. Voeding en ADHD. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Ministerie van Volksgezondheid, welzijn en sport. Rapport Schuurman C. Onvoldoende onderbouwing voor voedingsadviezen bij ADHD. Nederlandse tijdschrift voor voeding en diëtetiek. Voeding en ziekte Volumenummer 65 (3). P Vaclavik VA. Christian E W, Essentials of Food Science. Third edition. P Jong de FM. Ons voedsel, 2 e druk. s-graveland: Fontaine Uitgevers; P Potter N.N. Hotchkiss, J.H. Food science. An Aspen Publication. Fifth edition P Elkington J, Hailes J. Gids voor de nieuwe voeding. Tirion Uitgevers BV, Baarn P Hanssen M, Marsden J. De E in je eten. Ede/Antwerpen - Zomer & Keuning. Tweede druk P Francken J M, Beer B J, Teksten Warenwet, editie P Roovaart van den W. Leef bewust eet gerust. Utrecht. Uitgeverij Jan van Arkel. Tweede druk P Konsumenten Kontakt. Additievenwijzer. Alles wat u moet weten over kleur-, geur-, smaakstoffen en conserveermiddelen in voedsel. Utrecht. A W. Bruna P Eastwood M, Principles of human nutrition. Chapman & Hall. First edition P Center for Science in the Public Interest. Chemical Cuisine. Learn about food additives. Artificial colorings Beschikbaar via: Voedingscentrum. Encyclopedie. Trefwoorden overzicht. Azo-kleurstoffen Beschikbaar via: Food-info.net. Onderwerpen. Ingrediënten. Kleurstoffen. Synthetische kleurstoffen. Azokleurstoffen. Beschikbaar via: Beschikbaar via: RIVM. Normen. Consumenten. ADI. Beschikbaar via: 16. Stichting Voedingscentrum Nederland. Weet wat je eet. Alles over E-nummers en etiketten. Eerste druk P Former-Boon M, Duinen, van J.J. Evidenced-based dietetiek. Principes en werkwijze. Uitgever: Bohn. Stafleu van Loghum, Houten. Eerste druk, McCann D, Barrett A. Cooper, A. et al. Food additives and hyperactivity in 3-year-old and 8/9 year-old children in the community: a randomised, double-blinded, placebo-controlled trial Volumenummer 370.P