Vrijwillig hiv counselen en testen (VCT) in Afrikaanse gemeenschapssettings Project rapport

Transcriptie

1 Vrijwillig hiv counselen en testen (VCT) in Afrikaanse gemeenschapssettings Project rapport 30 juni 2010 HIV- SAM Project / Helpcenter-ITG Dr. Thérèse Alou - Jasna Loos - Dr. Lazare Manirankunda Dr. Christiana Nöstlinger Dr. Eric Florence - Sofie Piot - Tom Platteau Dr. Kristien Wouters

2 Inhoudstafel 1. Achtergrond VCT in gemeenschapssettings... 3 Epidemiologie: hiv in de SAM-gemeenschappen... 3 Vrijwillig counselen en testen (VCT) als antwoord op hoge onderdiagnose 3 VCT in gemeenschapssettings pakt de barrières van SAM ten overstaan van hiv-testen aan Activiteiten... 4 Voorbereidende vergaderingen... 4 Trainingen voor outreachers... 5 VCT-sessies... 5 Helpcenter: HIV/SOA resultaten (ophalen)... 7 Dataverzameling: wie heeft zich laten testen Evaluatie...11 Vooropgestelde doelstellingen...11 Conclusies en aanbevelingen

3 1. Achtergrond VCT in gemeenschapssettings Epidemiologie: hiv in de SAM gemeenschappen Recente cijfergegevens voor Europa tonen aan dat Subsaharaanse Afrikaanse migranten (SAM), verblijvend in Europese landen, behoren tot de groep met de hoogste hiv-prevalentie Ook in België bevestigen epidemiologische data deze toestand. In 2007 werd 60% van de in België geregistreerde hivdiagnoses bij niet-belgen vastgesteld. In deze groep is 70% van Subsaharaans Afrikaanse origine 4, terwijl SAM slechts 6,6% van de Belgische migrantenpopulatie uitmaakt 5. Er is dus sprake van een geconcentreerde hiv-epidemie in de SAM gemeenschappen in België. Kenmerkend zijn: vooral vrouwen (75%) worden geïnfecteerd en de transmissie gebeurt voornamelijk door heteroseksueel contact (87%). In tegenstelling tot wat eerder werd aangenomen, werd in landen met een vergelijkbaar epidemiologisch patroon een aanzienlijk aantal van de SAM die leven met hiv/aids, in Europa geïnfecteerd en niet in hun thuisland (tussen een kwart en een derde van alle hiv-positieve Afrikanen in de UK) 6. Vrijwillig counselen en testen (VCT) als antwoord op hoge onderdiagnose Ondanks de prevalentie, zijn vele Afrikanen niet op de hoogte van hun hivstatus 7 8. Dit is ook in andere Westerse landen (Engeland en de Verenigde Staten) een bekend fenomeen waar men schat dat een derde tot een vierde van mensen met hiv niet gediagnosticeerd worden Dit heeft niet enkel ernstige gevolgen voor de patiënt, omdat een late diagnose vaak samenhangt met een minder gunstige prognose, maar dit drijft ook de epidemie. Als mensen niet op de hoogte zijn van hun hiv-status hebben ze minder motivatie om hun risicogedrag met betrekking tot transmissie aan te passen. Het promoten van vrijwillig counselen en hiv-testen (VCT) is bijgevolg een prioriteit voor de volksgezondheid. VCT heeft een duaal doel: enerzijds diagnostisch: mensen met hiv in een vroeg stadium diagnosticeren wat de effectiviteit van de behandeling ten goede komt. Anderzijds preventief: door counseling te voorzien worden mensen beter gemotiveerd om risicogedrag te vermijden en bijgevolg hivnegatief te blijven 11. VCT in gemeenschapssettings pakt de barrières van SAM ten overstaan van hiv-testen aan Ondanks vele testfaciliteiten bieden SAM zich vaker aan voor hiv-testen in een vergevorderd stadium van de infectie 12 dan niet-migranten. Om een beter beeld te krijgen van de barrières die SAM ervan weerhouden zich te laten testen op hiv, heeft het HIV-SAM Project in 2007 een kwalitatieve studie 13 uigevoerd. Hieruit kwam naar voren dat SAM positief staan tegenover VCT maar dat verschillende barrières algemene hiv-testen in de weg staan. Zo weerhouden (1) angst om te leven met hiv, (2) het tekort aan

4 informatie, (3) de afwezige preventiecultuur en (4) het niet willen weten Afrikanen ervan vrijwillig een arts te consulteren voor een hiv-test. Het kan aangenomen worden dat hiv-gerelateerd stigma een gemeenschappelijk verklarende factor voor deze barrières vormt. Eén van de antwoorden geformuleerd op deze barrières is hiv-testen en counselen tot bij de gemeenschappen brengen. Door gratis testen op hiv en andere seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA) aan te bieden in settings waar veel SAM samenkomen, pakt men de verschillende drempels aan: het overkomt de moeilijkheid om zelf een test te vragen, het verhelpt het gebrek aan kennis betreffende testfaciliteiten én het vangt de financiële problematiek op. Daarenboven draagt de zichtbaarheid van VCT in gemeenschapssettings bij tot de primaire preventie van hiv en SOA. Het verhoogt het bewustzijn van de gemeenschap inzake de hiv/ SOAproblematiek en draagt bij tot het bespreekbaar maken ervan. Dit is essentieel wetende dat (1) het stigma op hiv en (2) het taboe te spreken over seks de belangrijkste barrières zijn in de strijd tegen hiv en de promotie van seksuele gezondheid. 2. Activiteiten Voorbereidende vergaderingen De SAM-gemeenschappen werden vanaf de opstartfase nauw bij dit pilootproject betrokken. Tijdens twee brainstorm vergaderingen, één met de Engelstalige leiders en één met de Franstalige werden de krijtlijnen van het project uitgezet. Tijdens een daaropvolgende gezamenlijke vergadering werden deze verder verfijnd en werden 5 organisaties geselecteerd die het project konden implementeren. Tijdens deze voorbereidende vergaderingen werden beslissingen over het type activiteiten, de opstelling van de VCTservice, de voorbereiding van de organisaties en hun outreachers, de procedures voor resultaatsmededeling en de vraagstelling van de enquêtes op een participatieve manier uitgewerkt. Het doel van deze gemeenschapsgerichte benadering (voor en door de Afrikaanse gemeenschappen) was een zo breed mogelijke draagkracht voor het project creëren en de uitkomst zo groot mogelijk te maken. Door participatief te werken, wilden we de gemeenschapsleiders aanzetten tot doorgedreven actie omtrent seksuele gezondheid om zo het stigma tegen hiv en SOA te verminderen (zie evaluatie). Tabel 1: Overzicht voorbereidende vergaderingen N Datum Organisaties Deelnemers Voorbereidende vergaderingen 1 08/05/2009 Engelstalig hiv-netwerk /07/2009 Franstalig hiv-netwerk /09/2009 Franstalig en Engelstalig hiv-netwerken 9

5 Trainingen voor outreachers Vanwege de culturele specificiteit van de vele barrières ten overstaan van hiv-testen en het grote stigma op hiv vonden de deelnemers van de voorbereidende vergaderingen het belangrijk dat er outreachers opgeleid zouden worden. Deze geselecteerde leden van de deelnemende organisaties informeerden op informele wijze hun netwerken over de geplande activiteiten. Op deze manier ontstond er niet enkel een golf van mond-aanmond reclame voor het project maar werd ook de communicatie over seksualiteit en hiv/soa-testen binnen de gemeenschap bevorderd wat stigmareducerend werkt. Volgende onderwerpen kwamen aan bod tijdens twee trainingen, één Engelstalige en één Franstalige: algemene theoretische en praktische kennis van VCT en inzicht in de barrières ten overstaan van VCT bij SAM. Qua vaardigheden kregen de deelnemers een cursus over interpersoonlijke en groepscommunicatie, mobilisatie en sensibilisatie van SAM. Tijdens de Franstalige trainingen werden ook de laatste praktische afspraken voor de sessies gemaakt. In de Engelstalige groep gebeurde dit tijdens een extra vergadering. Dit verschil komt door het cycluswerken, waarbij de lessen van de eerste cyclus (met Engelstalige organisaties) geïmplementeerd werden in de tweede (met Franstalige organisaties). Tabel 2: Overzicht trainingen outreachers N Datum Organisaties Deelnemers Training outreachers 1 e cyclus 1 10/10/2009 ORAB, Ghana Welfare en Acasia /10/2009 ORAB, Ghana Welfare en Acasia /10/2009 ORAB, Ghana Welfare en Acasia 5 Opstart vergadering 1 e cyclus 1 30/10/2009 ORAB, Ghana Welfare en Acasia 5 Evaluatie vergadering 1 e cyclus 1 14/01/2010 ORAB, Ghana Welfare en Acasia ( 4 Training outreachers 2 e cyclus 1 30/01/2010 Bilenge en STOP /02/2010 Bilenge en STOP /02/2010 Bilenge en STOP 4 VCT-sessies Naar het model van het project testen op locatie dat 2008 in Antwerpen werd uitgevoerd bij mannen die seks hebben met mannen 14 en goede resultaten opleverde, werden hiv- en SOA-testen gratis aangeboden in Afrikaanse gemeenschapssettings. Tijdens de voorbereidende vergaderingen werd beslist om 6 keer tijdens de reguliere socio-culturele activiteiten van Afrikaanse organisaties een afzonderlijke ruimte voorzien waar deelnemers zich kunnen laten testen op hiv en SOA en erover gecounseld worden. We waren te gast bij de Ethiopische gemeenschap (Orab association), de Ghanese (Ghana Welfare), de Congolese (Bilenge en STOP) en twee keer bij de Kameroenese (ACASIA vanwege de tweetaligheid en het samenwerkingsverband tussen verschillende organisaties). De sessies vonden

6 telkens plaats tijdens hun vergaderingen, dansfeesten en/of culturele evenementen. De aanwezigheid van het VCT-team werd in de gemeenschap aangekondigd door outreachers (zie training). Tijdens de activiteit werd een informatiemoment voorzien. Dit betekende dat Dr. Lazare Manirankunda (onderzoeker/arts werkzaam voor het HIV-SAM Project) en de leider van de organisatie het publiek toespraken over seksuele gezondheid en de mogelijkheid tot VCT ter plaatse. Tijdens de trainingen beslisten de leiders om na hun toespraak het goede voorbeeld te geven en zich zelf ook te laten testen. In de praktijk gebeurde dit ook en werden ze vaak tevens gevolgd door leden van het bestuur. Ook de 'outreachers' spraken gedurende de activiteit de deelnemers individueel aan over het gratis VCT-aanbod. Zij die wensten deel te nemen werden doorverwezen naar de consultatieruimte. Bij de consultatieruimte werd de deelnemers gevraagd de geïnformeerde toelating (informed consent) te ondertekenen en een korte vragenlijst in te vullen. Hierbij werd, indien gewenst, assistentie voorzien door iemand extern aan de gemeenschap (zie dataverzameling). Volgende gegevens werden bevraagd: Socio-demografische karakteristieken Gezondheidszorg Relaties, seksueel gedrag en risicogedrag Hiv-test geschiedenis SOA (-test) geschiedenis Evaluatie VCT outreach project Na het invullen van de vragenlijst werden de deelnemers doorverwezen naar aparte ruimte waar ze kort werden gecounseld, een anamnese afgenomen en een bloedstaal werd afgenomen. Hierop werd getest voor HIV (combitest), hepatitis B (HBsAs en HBcAs) en syfilis (RPR en TPPA). Om chlamydia te testen werd een urinestaal gevraagd van de cliënt (via PCR). Tijdens de eerste cyclus, met Engelstaligen, werd een urinestaal gevraagd van zowel mannen als vrouwen. In de laatste cyclus, met Franstaligen, werd dit voor vrouwen vervangen door een wisser vanwege het collectiegemak. De deelnemers werden er ook op attent gemaakt dat ze hun resultaten op Helpcenter-ITG dienden op te halen. Hiervoor werden vaste data vastgelegd. De deelnemers kregen hieromtrent een folder mee, deze bevatte onder andere de consultatiedatum, contactgegevens en duidelijke wegbeschrijving (plattegrond en aanwijzingen over openbaar vervoer). De arts deelde mee dat de deelnemer via telefoon gecontacteerd werd indien hij/ zij niet kwam opdagen voor de voorgestelde consultatiemomenten. In totaal lieten in de loop van de 6 sessies 56 personen zich testen op HIV, syfilis, hepatitis B en chlamydia, dit is een gemiddelde van 9,3 personen per sessie en een gemiddelde van 8,7% van de aanwezige deelnemers aan de socio-culturele activiteit. De lage deelname in de eerste sessie (zie tabel 3), was te wijten aan interne onenigheid over het project binnen het bestuur van de organisatie. De coördinatoren waren hierover vooraf niet op de hoogte, dit bleek pas later uit de evaluatievergadering. Ook het type activiteiten beïnvloede het aantal deelnemers per sessie, de twee sessies met het laagste aantal deelnemers, waren een politieke vergadering met aansluitend feest en een bestuurlijke vergadering.

7 Tabel 3: Deelnemers per sessie N Datum Organisaties Deelnemers HIV/SOA test VCT sessies 1 14/11/2009 ORAB in Belgium /11/2009 Ghana Welfare Association /12/2009 Acasia (Kameroenese gemeenschap) /05/2010 Bilenge /05/2010 STOP /06/2010 Acasia (Kameroenese gemeenschap) Totaal sessies (8,7%) Helpcenter: HIV/SOA resultaten (ophalen) Voor mededeling van hun testresultaten werden de deelnemers verwezen naar Helpcenter-ITG. Daar kregen ze naast hun uitslag ook een counseling conform de WHO richtlijnen 15. Hiv/ SOA en het risicogedrag werden besproken en er was ruimte voor individuele vragen. Op deze manier werden de deelnemers geïnformeerd over ruimere aspecten van seksuele gezondheid dan enkel hun hiv-status. Tijdens deze posttest counseling werd dan ook nadruk gelegd op preventieve aspecten. Van alle afgenomen testen was er een persoon seropositief, maar deze persoon werd al medisch opgevolgd; er werden dus geen nieuwe hivdiagnoses vastgesteld. Eén deelnemer had een positieve chlamydiatest, 30 deelnemers hadden ooit Hepatitis B doorgemaakt, waarvan er 4 chronisch drager waren. Zeven deelnemers hadden ooit syfilis doorgemaakt (zwak positieve titers voor TPPA), maar niemand had een actieve syfilis op het moment van de test (RPR altijd negatief). Tabel 4: Overzicht testresultaten Aantal getest Positief (drager) Oud HIV 55 1 (1.82%) / Syfilis 54 0 (0,00%) 7 (12,96%) Hepatitis B 55 4 (7.27%) 30 (54,55%) Chlamydia 48 1 (2.08%) / Totaal 55 4 (7.27%) 28 (50,91%) Van de 55 personen die een bloedtest lieten uitvoeren, hadden er 44 al de mogelijkheid om hun resultaat te komen ophalen. Voor de laatste sessie was het nog te vroeg bij het schrijven van dit verslag. Meer dan de helft van alle getesten personen (23 of 53%) personen kwamen uit zichzelf zoals afgesproken op consultatie om hun resultaat op te halen. Acht personen kwamen na een telefoontje met de vraag hun resultaat te komen ophalen (18%). Vier personen ontvingen hun resultaat telefonisch en een persoon via . Acht personen konden ondanks meerdere pogingen niet bereikt worden of hebben niet gereageerd op een boodschap op hun antwoordapparaat (18%). Ook tijdens de VCT-sessies zelf haakten een aantal potentiële geïnteresseerden al af omdat ze hun resultaten op Helpcenter

8 dienden op te halen, het ging hier vooral om mensen die te ver weg woonden en de verplaatsing niet wensten te maken. Dataverzameling: wie heeft zich laten testen Sinds 2008 tracht het HIV-SAM project een op wetenschappelijke evidentie gebaseerde werking te verzekeren, waarin praktijk aan wetenschap gelinkt is. Onze projecten worden immers kwalitatief beter wanneer we wetenschappelijk onderbouwd werken. Daarnaast dient de wetenschap de vinger aan de pols te houden in het snel evoluerende veld van hiv en mobiele doelgroepen, zoals Afrikaanse gemeenschappen. Om een grondig beeld te krijgen over wie zich laat testen op hiv/soa, gedurende dit soort activiteiten en in het algemeen, hebben we verschillende sociodemografische en gedragsgerelateerde gegevens verzameld. Alle 56 deelnemers (van wie bij één geen bloed kon afgenomen worden) vulden een korte vragenlijst in. Zeventig procent van hen deed dit zelfstandig, de overige 30%, vooral vrouwen, kregen hiervoor assistentie. 6 vragenlijsten (10%) waren onvolledig ingevuld, dit enkel bij mannelijke deelnemers. Socio-demografische karakteristieken Het is opvallend dat 70% van onze 56 deelnemers mannen waren, slechts 17 vrouwen namen deel. Meer dan de helft van hen was ouder dan 35 jaar, de gemiddelde leeftijd bij de mannen lag op 37 jaar (tussen 21 en 55) bij de vrouwen op 43 jaar (tussen 18 en 74). Tabel 5: Leeftijd deelnemers Leeftijdsgroep Man Vrouw Totaal jaar 1 (2,6%) 3 (17,6%) 4 (7,1%) jaar 19 (48,7%) 3 (17,6%) 22 (39,3%) jaar 11 (28,2%) 4 (23,5%) 15 (26,8%) + 46 jaar 8 (20,5%) 7 (41,2%) 15 (26,8%) Totaal 39 (100%) 17 (100%) 56 (100%) De meeste van hen waren afkomstig uit de betrokken gemeenschappen: Kameroenesen (24 personen, 43%), Congolezen (11 personen, 20%), Ghanesen (12 personen, 21%) en Ethiopiërs (1 persoon, 2%). Verder namen er ook mensen uit Benin, Ivoorkust, Marokko en 4 uit België deel. Deze Belgen waren allemaal vrouwen met goede kontakten met de betrokken gemeenschappen. De helft van de deelnemers (49%) woont al tussen de 5 en de 10 jaar in België, 12 (23,5%) van hen zijn recente migranten, de overige wonen van al meer dan 11 jaar tot 25 jaar in ons land. Bijna iedereen (85%) is woonachtig in Antwerpen. De overigen waren afkomstig uit Aalst, Boechout, Luik, Namen, Riemst, Nederland of hadden de vraag niet ingevuld. De helft van de deelnemers heeft meer dan 12 jaar gestudeerd (hoger onderwijs), 36% heeft tussen de 7 en 12 jaar gestudeerd (secundair begonnen en/ of beëindigd) de overige 14% heeft minder dan 6 jaar gestudeerd (geen onderwijs of lager onderwijs begonnen en/of beëindigd).

9 Ondanks de hoge opleidingsgraad van meer dan de helft van de deelnemers, is het gemiddelde gezinsinkomen laag. Tabel 6: Gezinsinkomen deelnemers Gemiddeld gezinsinkomen Man Vrouw Totaal Geen inkomen 7 (17,9%) 1 (5,9%) 8 (14,3%) < (2,6%) 3 (17,6%) 4 (7,1%) Tussen 750 en (48,7%) 4 (23,5%) 23 (41,1%) Tussen 1501 en (5,1%) 2 (11,8%) 4 (7,1%) > (2,6%) 0 1 (1,8%) Ik weet het niet/ liever niet beantwoorden 4 (10,3%) 6 (35,3%) 10 (17,9%) Niet beantwoord 5 (12,8%) 1 (5,9%) 6 (10,7%) Totaal 29 (100%) 17 (100%) 46 (100%) Gezondheidszorg 67% van de Afrikaanse deelnemers (Belgen werden niet in deze gegevens opgenomen) was aangesloten bij de mutualiteiten. 27%, vooral mannen, had geen verzekering en 3 personen antwoordden niet op deze vraag. Bijna parallel hiermee, had 63,5% een vaste huisarts en 33% niet. Deze vaste huisarts wordt tevens als eerste geraadpleegd in geval van ziekte (67%), vooral mannen zoeken eerste hulp elders, in het ziekenhuis, bij de gratis medische zorg van Dokters van de wereld of de apotheek. Tabel 7: Eerste hulp bij ziekte Eerste hulp bij ziekte Man Vrouw Totaal Huisarts 25 (64,1%) 10 (76,9%) 39 (67,3%) Ziekenhuis 9 (23,1%) 2 (15,4%) 11 (21,2%) Gratis medische zorg (MdM) 1 (2,6%) 0 1 (1,9%) Apotheek 1 (2,6%) 1 (7,7%) 2 (3,8%) Geen antwoord 3 (7,7%) 0 3 (5,8%) Totaal 39 (100%) 13 (100%) 56 (100%) Relaties, seksueel gedrag en risicogedrag 81,5% van de deelnemers gaven aan een vaste relatie te hebben. 50% is getrouwd en/of woont samen. 31,5% heeft een vaste relatie maar woont niet samen. Van degenen die seksueel actief zijn, geeft 42% aan meer dan één partner te hebben gehad in de voorbije 12 maand. 6 mensen, 4 mannen en 2 vrouwen, gaven aan 2 vaste partners te hebben ( 2ième bureau zoals

10 de Congolezen dit graag subtiel benoemen). Van degenen die aangaven losse seksuele partners te hebben gehad - 18 personen - gaf 79% aan dat dit er één of twee waren, 21% had er meer dan 3. Tabel 8: Aantal seksuele partners in de voorbije 12 maand Aantal seksuele partners, voorbije 12 maand Man Vrouw Totaal (26,7%) 4 (8,5%) 1 20 (62,5%) 5 (33,3%) 25 (53,2%) 2 à 3 9 (28,1%) 5 (33,3%) 14 (29,8%) 3 à 60 3 (9,4%) 1 (6,7%) 4 (8,5%) Totaal 32 (100%) 15 (100%) 47 (100%) 15% van de 46 deelnemers die de vraag beantwoorden gaven aan altijd een condoom te gebruiken, 35% echter gaf aan dit nooit te doen. 40% gaf tevens aan geen condoom te hebben gebruikt de laatste keer dat ze seks hebben gehad met een losse partner. Bij de vaste partner gebruikte 70% geen condoom de laatste keer dat ze seks hadden, ook niet wanneer er twee vaste partners zijn. Tabel 9: Condoomgebruik Condoom gebruik, voorbije 12 maand Man Vrouw Totaal Altijd 6 (17,6%) 1 (8,3%) 7 (15,2%) Bijna altijd 4 (11,8%) 1 (8,3%) 5 (10,9%) Soms 12 (35,3%) 5 (41,7%) 17 (37%) Bijna nooit 1 (2,9%) 0 1 (2,2%) Nooit 11 (32,4%) 5 (41,7%) 16 (34,8%) Totaal 34 (100%) 12 (100%) 46 (100%) Hiv-test geschiedenis Ongeveer een vijfde (22%) van de deelnemers had zich nooit eerder laten testen. 18% had zich al één keer eerder laten testen, 33% twee keer, 27% s drie of meer keer. Van diegenen die zich al hadden laten testen, deed 35% dit minder dan een jaar geleden. Bij 25% van de deelnemers werd deze test meer dan 3 jaar geleden uitgevoerd. 63% van de hiv-testen werden om medische redenen uitgevoerd. 31,5% vanwege seksuele of relationele redenen. Deze testen werden meestal uitgevoerd bij de huisarts (31%), in het ziekenhuis (31%) of in het Tropische Instituut (18%). De overige werden door de arts van het OCMW (8%), het asielcentrum (5%), een gespecialiseerd centrum (5%) of bij de gynaecoloog uitgevoerd. De meerderheid van de deelnemers wist met zekerheid (57%) of meende niet hiv-geïnfecteerd te zijn (24%). Verder gaf 53% aan niemand te kennen die hiv-positief is, 23% kende wel iemand. Tabel 10: Redenen voor vroegere hiv-test Reden test Man Vrouw Totaal Medische redenen

11 Algemene check-up 18 (66,7%) 3 (37,5%) 21 (60%) Medische problemen 1 (3,7%) 0 1 (2,9%) Seksuele/ relationele redenen Risico s gelopen 5 (18,5%) 3(37,5) 8 (22,9%) Nieuwe relatie Op vraag van partner 2 (7,4%) 0 2 (5,7%) 0 1(12,5) 1 (2,9%) Andere In het kader van werk 0 1(12,5) 1 (2,9%) In het kader van een reis 1 (3,7%) 0 1 (2,9%) Totaal 27 (100%) 8 (100%) 35 (100%) SOA-test geschiedenis 40% van de deelnemers had zich nog nooit laten testen op een SOA. 21% had zich al één keer eerder laten testen, de overige 2 keer of meer. 43% gaf aan zeker geen SOA te hebben, 16% dacht misschien van wel, de overigen zeiden dat ze het niet wisten. Evaluatie VCT outreach project door de deelnemers Na consult bij de arts werd de deelnemers, gevraagd het project te evalueren op 5 aspecten, die men telkens op een schaal van 0 tot 10 diende te coderen. Hierbij stond 0 voor helemaal niet tevreden en 10 zeer tevreden. Het pilootproject in het algemeen scoorde een 9,33. Het werk van de outreachers in combinatie met het informatiemoment scoorden 9,42. De korte counseling scoorde 9,17 en de bloedafname 9,67. De opzet dat mensen hun resultaten op Helpcenter diende op te halen, scoorde iets lager 8, Evaluatie Deze evaluatie bekijkt of de vooropgestelde doelstellingen van dit proefproject, zoals beschreven in het projectvoorstel, behaald werden en sluit af met conclusies en aanbevelingen. Vooropgestelde doelstellingen 1. Het aantal SAM die hun status kennen m.b.t. hiv en andere SOA s verhogen. In dit pilootproject lieten zich over het gemiddelde 8.7% van de op de sociale of culturele evenementen aanwezige personen gratis op hiv en SOA s testen; dit is weliswaar minder mensen dan geanticipeerd bij de planning

12 van het project. We voorspelden dat gedurende 4 uur aanwezigheid van artsen op een activiteit we 20 personen zouden kunnen testen. De belangrijkste reden voor een testratio lager dan voorspeld lag bij organisatorische moeilijkheden. We werden tijdens de testsessies geconfronteerd met het fenomeen van cultuurafhankelijk verschillend omgaan met tijd door de deelnemers. Dat wil zeggen dat de sessies veel later konden beginnen dan voorzien omwille van de late opkomst van het publiek. Aangezien African time een realiteit is die moeilijk te voorspellen valt, moesten de artsen vaak lang wachten voor de activiteit werkelijk van start ging. Dat betekende dat de 4 uur voorziene tijd van één testsessie vaak gereduceerd werden tot 2 à 3 uur effectieve testtijd, waarbij mensen soms moesten aanschuiven. We probeerden met ons team hier zo goed mogelijk op in te spelen door een paar uur later dan het uur van aanvang op te dagen (zodat er zeker publiek zou zijn) en door langer te werken. Maar de verandering van doelgroep en setting per geplande testsessie maakte dit telkens moeilijk voorspelbaar. 2. SAM op een gepaste manier counselen om veilig vrijgedrag te bevorderen. De deelnemers kregen een korte pretest counseling tijdens de sessies zelf en een uitgebreidere later bij het afhalen van de resultaten op Helpcenter. Deze gebeurde steeds volgens de WHO richtlijnen. In sommige gevallen was dit niet zo gemakkelijk omdat de deelnemers aangaven het druk te hebben, dit gebeurde vooral bij het ophalen van de resultaten op Helpcenter. 3. Indicaties verzamelen betreffende factoren geassocieerd met de opname van hiv/soa testen in Afrikaanse gemeenschapssettings. Uit de vragenlijsten bleek dat vooral mannen en oudere deelnemers zich aanmeldden voor een gratis hiv/soa test op locatie. Een grote groep ervan had een secundaire opleiding genoten maar leefde van een laag maandelijks familie-inkomen. De meeste hadden een vaste relatie, maar een grote groep had daarnaast nog andere seksuele partners met wie condoomgebruik geen gewoonte is. Ondanks deze seksuele risico s lieten de meeste zich voorheen enkel testen op hiv vanwege medische redenen. De medische opvolging van de deelnemers was dan ook goed, de meerderheid was aangesloten bij een mutualiteit en had een vaste huisarts. SOA-testen werden uitgevoerd bij de deelnemers, bij wie een hoog aantal oude soa werd vastgesteld. Met vier actieve SOA en geen nieuwe hiv-diagnose is het duidelijk dat het project personen met een bijzonder hoog risico op hiv binnen de SAM gemeenschappen niet heeft kunnen bereiken. Deze zijn dan ook zeer slecht gekend en moeilijk op te sporen. Blijkbaar zijn het niet diegenen die zich spontaan aangesproken voelen door een dergelijke promotie van hiv-testen. Tot op heden is er in België nog geen prevalentiestudie uitgevoerd die de risico s van Afrikaanse migranten duidelijk in kaart brengt. Dit terwijl 1 op 3 patiënten in opvolging in de AIDS-referentiecentra van Afrikaanse origine zijn. 4. SAM informeren over algemene aspecten van seksuele gezondheid. EN

13 5. SAM informeren over de reguliere gezondheidsdiensten in het bijzonder deze inzake seksuele gezondheid en hiv/soa testen en counselen. Naast diegenen die zich lieten testen en die gecounseld werden, werd het algemene publiek van de sociale en culturele activiteiten (ca. 645 personen) geïnformeerd over seksuele gezondheid door de outreachers en door een toelichting van een projectmedewerker (Dr. Lazare Manirankunda). De outreachers kondigden vooraf het project aan in hun netwerken en sensibiliseerden zo hun eigen achterban omtrent hiv en seksuele gezondheid. Ze droegen ertoe bij deze onderwerpen bespreekbaar te maken in de gemeenschap. Daarnaast werden ook verschillende informatiebrochures tijdens de verschillende activiteiten van het project verspreid. Promotie van Helpcenter-ITG maakte dan ook deel uit van al deze informatieactiviteiten. Bij het schrijven van dit rapport kan op basis van de aanwezige data (nog) niet geconcludeerd worden of het project de verhoopte mond-aan-mond reclame voor Helpcenter-ITG op gang gebracht heeft. We anticiperen dat diegene die zich hebben laten testen en hun resultaten op Helpcenter hebben gehaald, hierover zullen spreken met hun naasten en hen zullen sensibiliseren over de testfaciliteiten. Tabel 11: Verspreiding promotiemateriaal N Condooms Folders Brochure Poster Red ribbon Muungano HIV-SAM Kinderwens Munno Mukabi Helpcenter VCT VCT Voorbereidende vergaderingen Training mobilisers TOL- sessies De hiv/soa-problematiek zichtbaar maken in de SAM gemeenschappen en de SAM en hun leiders aanzetten tot preventieve acties. Dit project heeft de hiv/soa problematiek zeker zichtbaar gemaakt in de gemeenschap. Dit vooral door de intensieve participatie van de gemeenschapsleiders die de problematiek tot een gespreksonderwerp binnen hun netwerken hebben gemaakt. Het is duidelijk dat de voorbereidende vergaderingen, de trainingen en de sessies zelf voor de deelnemende organisaties en hun leiders een toegevoegde waarde hadden.

14 Het heeft een extra stimulus tot promotieactiviteiten extern aan het project gecreëerd. Door de participatieve aanpak van het project en de duidelijk omlijnde opzet, is een dynamiek ontstaan die zich vertaalt in hernieuwde motivatie en nieuwe geformaliseerde of informele hiv-preventie initiatieven. Door de duidelijk zichtbare aanwezigheid van het pilootproject, het medische team en het preventieteam, is hiv/soa tijdens de activiteiten steeds één van de gespreksonderwerpen van de avond geweest. Conclusies en aanbevelingen Dit proefproject heeft in eerste plaats goede resultaten geboekt op het gebied van preventie en stigmareductie. Het aanbieden van gratis hiv/soa testen in gemeenschapssettings heeft de problematiek zichtbaar gemaakt en seksuele gezondheid en hiv beter bespreekbaar gemaakt. Dit was vooral het product van de participatieve aanpak die de gemeenschapsleiders heeft aangezet tot hernieuwde acties. Het project heeft tevens bijgedragen aan het reduceren van het hiv-gerelateerde stigma dat sterk aanwezig is in de SAM-gemeenschappen. Stigma wegwerken is een werk van lange duur maar het was aanmoedigend te zien hoe tijdens vergaderingen eerst één, dan twee, dan een reeks mensen opstonden om het goede voorbeeld te geven en zich te laten testen en applaus kregen van het publiek. Mensen waren trots zich te laten testen en lieten zich niet terugschrikken door wat anderen ervan zouden vinden. Tegenover deze moeilijk meetbare doch belangrijke resultaten staan de minder goede diagnostische resultaten. Er werden weinig nieuwe soa en geen nieuwe hiv-diagnoses gesteld, in tegenstelling tot wat men zou verwachten in een doelgroep die sterk getroffen is. Het is duidelijk dat de groepen/ personen met een verhoogd risico niet bereikt werden. Naast enkele socio-demografische kenmerken is er weinig geweten omtrent de hivepidemie in de Afrikaanse gemeenschappen en zijn drijvers. Een prevalentiestudie dient ondernomen te worden om te weten welke subpopulaties meer risico lopen en waarom, zodat hierop gepast ingespeeld kan worden. Op basis van de lessen uit dit pilootproject, is het onze aanbeveling om bij toekomstige projecten aangezien volgehouden inspanningen met dergelijke prevalentiecijfers nodig zijn - ook participatief te werk te gaan. De intensieve medewerking van de gemeenschapsleiders verzekert de aanvaardbaarheid en de beste resultaten op gebied van preventie en stigma. Als rolmodellen en autoriteiten wordt de mening en het voorbeeld van de gemeenschapsleiders zeer hoog geacht. Daarom raden we ook aan om in de toekomst te werken met testkits die door leken uit de gemeenschap zelf kunnen worden uitgevoerd. Dit kan bijdragen om de drempel tot hiv/soa testen verder te verlagen, evenals de arbeidsintensiviteit van het project (een arts, een verpleegkundige en twee personen van het HIV-SAM Project waren steeds ter plaatse). In Afrika 16 zijn dit soort kits al ingeburgerd. Ook in Frankrijk is AIDES bezig community based hiv-test projecten 17 op te zetten waarbij mensen van de gemeenschap worden opgeleid om zelf testen uit te voeren. Ook om de testopname te verhogen, stelden de

15 gemeenschapsleiders voor om hiv-testen te integreren in een algemene gezondheidspromotie: bijvoorbeeld door bij een volgend outreach-project naast hiv en SOA testen ook de bloeddruk te nemen en/of te testen voor verhoogde cholesterol. Dit zou kunnen helpen hiv in de gemeenschap te normaliseren, waardoor het hiv-gerelateerd stigma gereduceerd kan worden.

16 1 Fenton K.A. et al. HIV transmission risk among Sub-Saharan Africans in London travelling to their countries of Origin. AIDS 2001 ; 15 : Fenton K.A. et al. HIV testing and high risk sexual behaviour among London s migrant African comminities : a participatory research study. Sex Transm Infect 2002 ; 78 : Erwin J, Morgan M, Britten N, Gray K, Peters B. Pathways to HIV testing and care by black African and white patients in London. Sexually Transmitted Infections 2002;78: Sasse, A., Defraye, A., and Buziarsist, J. Epidemiologie van AIDS en HIV-infectie in België. Toestand op 31 december Scientific Instituut of Public Health, Brussels. 5 Dienst vreemdelingenzaken 6 Burns F;, Arthur G, Johnson AM, Nazroo J et al; (2009). United Kindom acquisition of hiv infection in African residents in London: more than previously thought; AIDS 2009, vol. 23(2): Fakoya I, Reynolds R, Caswell D, Shiripinda I (2008). Barriers to testing for migrant black Africans in Western Europe. HIV Medicine 2008, 9(suppl. 2); Burns FM, Johnson AM, Nazroo J et al. (2008). Missed opportunities for earlier HIV diagnosis within primary and secondary healthcare settings in the UK. AIDS 2008, 22: Hamers, F. F., Devaux, I., Alix, I., and Nardone A. HIV/AIDS in Europe: trends and EUwide priorities. Eurosurveillance 11(47) Sadler KE, McGarrigle CA, Elam G, Ssanyu-Sseruma W, Davidson O, Nichols T et al. (2007). Sexual behaviour and HIV infection in black-africans in England: results from the Mayisha II survey of sexual attitudes and lifestyles. Sexually Transmitted Infections 83: Mola, 2006 O.D. Mola et al. (2006). Condom use after voluntary counseling and testing in Central Mozambique. Tropical and International Health 11 : Boyd AE, Murad S, O'Shea S, de Ruiter A, Watson C, Easterbrook PJ. (2005). Ethnic differences in. stage of presentation of adults newly diagnosed with HIV-1 infection in South London. HIV Medicine 6: Manirankunda L, Loos J, Alou T, Colebunders R, Nöstlinger C (2009). It s better not to know. Perceived barriers to Voluntary Counseling and HIV Testing among Sub- Saharan African Migrants. AIDS education and prevention. Under review 14 Platteau T, Wouters K. et al. (2008).Testen op locatie: een piloot project voor hiv en soa-testen in de Antwerpse homohoreca. Helpcenter-ITG. Presentatie op het Symposium Sex in the City, 27 november WHO (2007). Guidance on provider-initiated HIV testing and counseling in health facilities

17 16 Home-based HIV-testing intiative in Western Kenya. To reach 2 million people Western-Kenya-To-Reach-2-Million-People Zachariah R., Ford N., Philips M., et al. (2009). Task shifting in HIV/AIDS: opportunities, challenges and proposed actions for sub-saharan Africa. Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene Volume 103, Issue 6: Oral communication Bruno Spiers