Ontwerprapport BSc6. Gevangenis De Spaak

Transcriptie

1 Ontwerprapport BSc6 Gevangenis De Spaak Coördinatie: Ir.arch. H.J.M. Vande Putte Ir. L. Lousberg Yvette Govaart Klaartje Kuypers Technische Universiteit Delft Faculteit Bouwkunde Real Estate & Housing 22 januari 2005

2 Voorwoord Dit is het ontwerpverslag van het vak Real Estate & Housing voor het eindwerkstuk van de bachelor. Het ontwerpverslag dient er voor om het uitgewerkte zelf gekozen programma voor het functioneel ontwerp te presenteren en te documenteren zodat duidelijk wordt hoe en waarom dit ontwerp op deze manier tot stand is gekomen. Omdat we in deze opdracht de vrijheid hebben gekregen om zelf onze opdracht te bepalen en we in de toekomst vaak te maken zullen krijgen met het ontwerpen van kantoren en huizen, hebben we een totaal ander onderwerp gekozen dat ons interessant en uitdagend leek. Bovendien is het onderwerp erg actueel, want wie heeft er niet gehoord van het welbekende cellentekort? Zodoende hebben we gekozen voor het ontwerpen van een gevangenis. Daar we nog niet zo veel van dit onderwerp wisten hebben we vele informatiebronnen gebruikt om tot inzicht te komen. We zijn begonnen met zoeken naar informatie in de bibliotheek en op internet. Omdat door veiligheidsoverwegingen niet alle informatie over gevangenissen voor publiek gedocumenteerd wordt hebben we naast deze informatie gebruik gemaakt van specialisten op het gebied van gevangenissen. Zo hebben we een bezoek gebracht aan een ervaren gevangenisontwerper die ons plattegronden en belangrijke aandachtspunten voor het ontwerpen van een gevangenis heeft kunnen laten zien en hebben we een gevangenis bezocht. Deze twee bezoeken hebben het ontwerpen levendig gemaakt en hebben ons doen beseffen dat we bezig zijn geweest met een aparte wereld waarin je je als architect goed moet inleven om tot een goed ontwerp te komen. Dankzij de hulp van de specialisten en van de docenten zijn wij ertoe gekomen om een gevangenis te ontwerpen die voldoet aan de gestelde uitgangspunten en randvoorwaarden. Delft, 22 januari 2005 Yvette Govaart Klaartje Kuypers

3 Inhoudsopgave Beschrijving van de ontwerpopgave...4 Eisen en randvoorwaarden...5 Ontwerpuitgangspunten, varianten en variantkeuze...7 Beschrijving ontwerp Haalbaarheid Conclusie Bronvermelding Bijlagen

4 Beschrijving van de ontwerpopgave Inleiding Het te realiseren product is een justitiële inrichting voor de sector gevangeniswezen, met een capaciteit voor 720 mannelijke gedetineerden op een locatie die goed bereikbaar is voor werknemers en goederen. Aanleiding Na het bepalen van ons onderwerp hebben we door middel van een marktanalyse bepaald hoe de markt er uit ziet; wat de vraag is en wie de vrager is. Op deze manier hebben we de exacte beschrijving van de ontwerpopgave die hierboven beschreven staat kunnen vaststellen. De spelers op de markt zijn het Ministerie van Justitie (MvJ), Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) en de Rijksgebouwendienst (RGD). DJI valt onder het MvJ en heeft als doel om de maatschappij te beschermen, gedetineerden te straffen en te reclasseren. In het leerplan staat uitgebreid beschreven dat het aantal gedetineerden dat jaarlijks opgesloten wordt nog steeds stijgt. DJI heeft bepaald dat er in 2005 behoefte is aan 825 extra plekken voor gevangen, verdeeld als volgt: gevangeniswezen 720 jeugdsector 8 tbs-klinieken 25 1 Er zijn veel verschillende soorten van opsluiting zoals uit het organogram blijkt. Omdat de vraag naar plekken voor het gevangeniswezen het hoogst is, hebben wij ons hierop geconcentreerd. We hebben gesteld dat we een gevangenis willen ontwikkelen voor 720 mannelijke gedetineerden. Fig. 1. Organogram gevangeniswezen 1 DJI, 21/09/2004, website, Pers & Actueel, Nieuwsberichten 4

5 Eisen en randvoorwaarden Inleiding Een gevangenis staat er om bekend zeer weinig architectonische vrijheid voor de architect te laten. DJI stelt namelijk strenge eisen en randvoorwaarden: "Kenmerkend voor deze opdrachten zijn beperkte bouwbudgetten, nauw omschreven PvE s en vaststaande typologische uitgangspunten." 2 De drie hoofddoelen van DJI waarbij rekening moet worden gehouden tijdens het ontwerpen zijn: straffen van gedetineerden reclassering: gedetineerden klaar maken voor teruggaan in de maatschappij veiligheid van de maatschappij Programma van Eisen Hieronder staan de Bruto Vloer Oppervlakten van alle ruimten die wij in het ontwerp verwerken. De totale oppervlakte voor de cellen hebben we gereduceerd tot 6.000m 2. Openbaar gebied Entree 500m 2 Bezoekersruimte 1.800m 2 Privé gebied Cellenblok (720 cellen) m 2 Circulatieruimte 1.500m 2 Woonkamers 1.250m 2 Vrijetijdsruimte 1.500m 2 Werkplaats 1.950m 2 Magazijn 1.800m 2 Bedrijf 2.600m 2 Keukens 1.500m 2 Sportzaal 2.000m 2 Bibliotheek 2.200m 2 Buitenruimte Luchtplaats 4.860m Sportplaats 4.860m Totaal BVO m 2 2 van Dijk, Hans, januari 1990, 'Ingekleurde Schema's, Carel Weebers gevangenis in Rotterdam', Archis, blz

6 Locatiekeuze Fig. 2. Locatie Zestienhoven Rotterdam Omdat het doel van een gevangenis is gedetineerden weg te houden van de samenleving om ze te kunnen reclasseren is een gevangenis een autonoom gebouw dat vanuit dit perspectief bekeken overal in Nederland geplaatst zou kunnen worden. Alleen voor logistieke redenen is het van belang om het gebouw in een goed te bereiken gebied te plaatsen. Om deze reden waren wij op zoek naar een inferieur gebied, gelegen bij goede infrastructuur. Daarbij zijn wij uitgekomen op het gebeid Zestienhoven bij Rotterdam Airport. 6

7 Ontwerpuitgangspunten, varianten en variantkeuze Ontwerpuitgangspunten Hoewel een gevangenis zo optimaal mogelijk gebruik dient te maken van de ruimte, hebben wij als bouwkundigen wel de verantwoordelijkheid deze ruimte en het gebouw als geheel zo leefbaar mogelijk te maken. Het blijkt voor gedetineerden belangrijk te zijn een sfeerafwisseling te beleven binnen de verschillende ruimtes waarin zij verblijven. Daarbij helpt kleurgebruik in grote mate. Verder werkt het rustgevend voor gedetineerden als zij de lucht kunnen zien. Voor de veiligheid en het comfort van het personeel is het raadzaam ervoor te zorgen dat er een goede visuele controle mogelijk is. Natuurlijk is er vandaag de dag veel te bereiken met allerlei veiligheidssystemen en camera's maar oogcontact wordt in de praktijk als meest prettig ervaren. Daartoe hebben we de volgende ontwerpuitgangspunten geformuleerd: Een goede oplossing van systeem van zichtlijnen t.b.v. veiligheid van personeel Een veranderende ruimtelijkheid en sfeer door het hele gebouw Relatie voor de gedetineerden met de buitenlucht Een heldere routing Een compact gebouw Varianten Om tot een ontwerp te komen waarbij deze aspecten aan bod komen hebben we een aantal varianten ontwikkeld, waarvan we er een hebben uitgekozen en hebben gemaakt tot het uiteindelijke ontwerp. Variant 1. Na de analyse die we hebben gedaan, welke terug te vinden is in het leerplan en waarvan de belangrijkste uitkomsten hierboven bij de ontwerpuitgangspunten zijn geformuleerd zijn we begonnen met het ontwikkelen van varianten. In de eerste variant hebben we ons voornamelijk geconcentreerd op het scheiden van drie functies: cellen, activiteiten en bezoekers en personeel, met als resultaat de volgende massastudie: 7

8 Bezoekers / personeel Activiteiten Wonen (Cellen en woonkamers) Fig. 3. Variant 1 Bij het ontwikkelen van deze variant zijn we uitgegaan van het aantal m2 per activiteit, zoals beschreven staat in het Programma van Eisen, opgesteld in opdracht van het DJI 3. Het aantal vierkante meters vermeld in dat rapport hebben we omgeschaald naar m 2 benodigd voor 720 gedetineerden met het volgende resultaat: Bezoekers en personeel: m 2 Activiteiten: m 2 Wonen (Cellen en woonkamers): m 2 Bij het ontwikkelen van deze variant hadden we ernstige bedenkingen bij de functionele werking van het gebouw. We wisten niet hoe een gevangenis functioneert, dus zijn we specialisten gaan opzoeken om meer te weten te komen over de functionaliteit van een gevangenis en hoe je deze kunt toepassen. Als gevolg van de gesprekken zijn we wederom gaan kijken naar precedenten en ontwerpen van de architect, met als gevolg de volgende twee varianten: Variant 2: Bezoekers / personeel Activiteiten Wonen (Cellen en woonkamers) controlepost Fig. 4. Variant 2 Bij deze variant staat centraal het gebruik van een controlepost. Vanuit hier zijn alle cellen visueel te controleren. Dit heeft tot gevolg dat er enorm grote en hoge vlakken (ruimte waar de gedetineerden zich overdag kunnen vermaken) zijn op de begane grond. Deze vlakken zijn dusdanig groot dat 3 MvJ, Programma van Eisen, passim 8

9 het gebouw niet voldoende compact wordt. Ook het feit dat de buitenruimte buiten het gebouw moet komen te liggen is een minpunt. Variant 3: Bezoekers / personeel Activiteiten Wonen (Cellen en woonkamers) Controlepost Fig. 5. Variant 3 Bij het ontwerpen van de derde variant hebben we vooral gelet op de clustering van 24 gedetineerden per verdieping per arm. Dit is de grootst mogelijk nog handelbare groep voor een Penitentiaire Inrichtingswerker (PIWer). In deze variant is het echter niet mogelijk om 720 gevangen te huisvesten. 720 gedetineerden passen simpelweg niet in vier armen met een bouwhoogte van maximaal lagen. Er is minimaal een vijfde arm nodig. Variant 4: Bezoekers / personeel Activiteiten Wonen (Cellen en woonkamers) Controlepost Fig. 6. Variant 4 Bij deze variant zijn de elementen die we positief hebben bevonden uit de vorige varianten bijeengevoegd. Het fuctioneren van de controlepost is in deze variant van groot belang. Een controlepost is een verzamelplek voor het personeel waar men werkt. Aangezien de personeelskosten van een gevangenis zeer hoog zijn 4 is het zeer wenselijk het aantal controleposten zover mogelijk terug te dringen. Om toch zoveel mogelijk cellen aan een controlepost te linken hebben we gekozen voor deze radiale variant met één controlepost. Het is helder dat in deze variant de daglichttoetreding van de activiteitenruimte nog niet voldoet. Dit brengt ons tot de vijfde en definitieve variant. 4 Brouns, Voas, Marcel Ham, Eliane Pennig, NEI Kolpron Finance, Publiek Private Comparator Gevangenissen, mei 2001, blz iv, 65 blz. 9

10 Definitieve variant: Bezoekers / personeel Activiteiten Wonen (Cellen en woonkamers) Controlepost Fig. 7. Variant 5 Bij deze laatste definitieve variant is er nog steeds gebruik gemaakt van het scheiden van de drie functies wonen, activiteiten en bezoek en personeel. De activiteitenruimten zijn ondergebracht in de eerste laag, onder en tussen de armen. Verder is er een 8 vorm toegevoegd voor bezoek en personeel, met daartussen voldoende ruimte om te sporten en te luchten voor de gedetineerden. Ook zijn in deze laatste definitieve variant de ontwerpuitgangspunten, zoals gedefinieerd aan het begin van dit hoofdstuk, verwerkt. Dit zal worden toegelicht in het volgende hoofdstuk. 10

11 Beschrijving ontwerp Fig. 8. Gevangenis de Spaak in 3 D Het ontwerpproduct is een Penitentiaire Inrichting (PI) die als woonomgeving dient voor 720 mannelijke gedetineerden en als werkomgeving voor ongeveer 500 personeelsleden. Het gebouw ligt ten oosten van Rotterdam Airport in het gebied Zestienhoven en wordt afgebakend door een dubbele muur met een hoogte van 5 meter. Het gebouw heeft een Bruto Vloeroppervlakte van m 2, heeft maximaal vijf bouwlagen, is 17m hoog en is gebouwd op een veelvoud van 1.20m. De realisatie van het gebouw kost De plattegrond van het gebouw is een dubbel hof met daarachter een half wiel met uiteenlopende rechthoeken (de spaken). Het dubbele hof is één bouwlaag hoog en het halve wiel is vier bouwlagen hoog. De controlepost is vijf bouwlagen hoog. In het dubbele hof zijn de kantoren voor het personeel en de bezoekersruimte gesitueerd. Op de begane grond van de waaier is ruimte voor de dagactiviteiten van de gedetineerden en op de verdiepingen het woongedeelte. Het dubbele hof en de waaier zijn verbonden door de controlepost. De controlepost heeft toezicht op de cellen en de activiteiten. Bezoekers Activiteiten Wonen Cellen Controlepost Fig. 9. Functies Begane Grond en Eerste Verdieping 11

12 Fig. 10. Functies doorsnede De uitgangspunten die we hebben geformuleerd hebben we in het ontwerp tot uiting laten komen. Hieronder staat per punt beschreven hoe we dit hebben gerealiseerd. Een goede oplossing van systeem van zichtlijnen t.b.v. veiligheid van personeel De controlepost verbindt de drie verschillende sectoren met elkaar en heeft uitzicht heeft op de cellenspaken en activiteitenruimte. Tussen de cellenspaken en de kantoren bevindt zich een bufferzone waarin het personeel zich kan verschuilen indien er een rel uitbreekt. De kantoren liggen rondom twee luchtplaatsen zodat ook daar direct zicht op is. Fig. 11. Zichtlijnen Een veranderende ruimtelijkheid en sfeer door het hele gebouw De cellenspaken bestaan uit vier bouwlagen. Op de begane grond bevindt zich de activiteitenruimte. Op de eerste verdieping bevindt zich in het ontsluitingsgebied voor de cellen het vlak waar gedetineerden zich kunnen ontspannen door te tafeltennissen of te voetballen. Op de derde en vierde verdieping is de ontsluiting van de cellen door middel van galerijen, zodat het daklicht in de cellenspaken zorgt voor relatie met de buitenwereld en er een andere lichtinval is dan in de cellen en de activiteitenruimte. Vides in de controlepost zorgen ook daar voor een ruimtelijke en andere lichtinval dan in de overige ruimtes. 12

13 De kleurstellingen in de cellen zelf zijn zodanig gekozen dat het de geest tot rust brengt 5. Er is niet gekozen voor harde kleuren zoals oranje en rood die agressie op wekken, maar voor zachte kleuren. Lichtgroen, lichtblauw en wit zijn de hoofdkleuren die worden gebruikt. Verder is de bouwhoogte van de begane grond vijf meter hoog en de bouwhoogte in de cellen drie meter. Doordat er verschillende soorten cellen zijn verandert de gedetineerde op gezette tijden van cel en/of celpartner zodat ook dit voor variatie in het leven van de gedetineerde zorgt. A B C Fig. 12. Zichtlijnen in cel 5 Nederlands vereniging voor kleurenstudie, 20/12/2004, website 13

14 Relatie voor de gedetineerden met de buitenlucht De gedetineerden hebben vanuit hun cellen zicht op de binnentuinen die zich tussen de cellenspaken bevinden. Tevens zorgen de daklichten in de galerijen voor relatie met de buitenlucht. Fig. 13. Relatie buitenlucht 14

15 Een heldere routing De drie verschillende sectoren personeel, activiteitenruimte en woonruime worden verbonden door de controlepost. Bezoek en personeel komen via de entree aan de Noordoostzijde het gebouw binnen. De gedetineerden komen via de Zuidoost zijde het gebouw binnen en tot slot komen de goederen via de Noordwest zijde direct in het magazijn terecht. Er is een aparte opslag voor de lange en korte termijn. De verticale ontsluiting vindt plaats in de controlepost. De gedetineerden kunnen via de trappen van cel naar activiteitenruimte en vice versa. Het personeel heeft een aparte ontsluitingstrap binnen de controlepost in geval van nood. De liften zijn voor gedetineerden die naar de isoleercellen moeten worden gebracht en voor het geval dat er iemand overlijdt. Fig. 14. Ontsluiting, plattegrond Begane Grond en Doorsnede 15

16 Een compact gebouw Doordat er meerdere gedetineerden op een cel zitten wordt er ruimte bespaard. Normaliter nemen vier gedetineerden (4x10m 2 =)40 m 2 in beslag. In ons geval nemen deze vier slechts (5,4x4,8=)25m 2 in beslag. Zoals eerder vermeld, is het gangbaar een groep van 24 gedetineerden in één controleerbare sector te plaatsen. In dit ontwerp echter zitten er twee maal 24 man in één arm. Door de linkerhelft en de rechterhelft van de arm apart te beveiligen, zodat er steeds maximaal 24 man zich verplaatst, blijft de te controleren groep mensen 24. Doordat het eten gecaterd wordt is er voor de gedetineerden geen keuken en kantine nodig, omdat de gedetineerden op cel kunnen eten. Ook studeren gebeurt op cel zodat er geen bibliotheek nodig is, slechts magazijnruimte. Sanitaire voorzieningen op cel zorgen er voor dat er zo min mogelijk personeel controlerend hoeft te worden ingezet tijdens dagelijkse handelingen. Fig. 15. Cellenarm en cellen respectievelijk één, twee en vierpersoonscel 16

17 Drie hoofddoelen van DJI Het straffen van de gedetineerden en het veilig stellen van de maatschappij vindt plaats in de vorm van het opsluiten van de gedetineerden en het verbreken van het contact met de buitenwereld. Het gebouw is omheind door twee muren van vijf meter hoogte zodat er geen vluchtmogelijkheden zijn voor de gedetineerden. Het reclasseren van de gedetineerden vindt plaats in de activiteitenruimten. Doordat de gedetineerden de gelegenheid krijgen met elkaar te werken en sporten is er sprake van sociale contacten zodat de gedetineerden niet onwennig raken aan menselijk contact. Op deze manier doorbreken we de huidige tendens, omdat momenteel gedetineerden door gebrek aan personeel veel op cel zitten. 17

18 Haalbaarheid Inleiding Voor de haalbaarheid van de gevangenis vonden we het interessant te bekijken hoe de overheid moet omgaan met het reserveren van geld om de gevangenis te kunnen realiseren. Ook waren we zeer benieuwd naar het kostenvoordeel dat we verwachtten te behalen doordat we meerdere gedetineerden op een cel huisvesten. Hiertoe hebben we een Discounted Cash Flow model gemaakt. Het excelmodel is te vinden op de cd behorend bij dit verslag. In dit hoofdstuk volgt een korte uitleg bij het model. Het Discounted Cash Flow model Dit DCF Model laat zien hoeveel geld de overheid in de tijd moet reserveren om gevangenis De Spaak te kunnen bekostigen. Hierin zijn geen opbrengsten meegenomen, daar er hier geen sprake is van (huur)opbrengsten. Ook is er geen restwaarde van het gebouw in de berekening meegenomen aangezien we het niet aanneemlijk achten dat het gebouw ooit voor een andere doelstelling dan die van een gevangenis gebruikt zal worden. Er zijn geen grondkosten meegenomen in de berekening, de grond is al in het bezit van de gemeente. Vanuit de overheid is er opgelegd dat er een gevangenis moet komen, de grond wordt daarom direct overgedragen. Zodoende zijn er geen grondinkomsten voor de komende 50 jaar. De exploitatiekosten zijn afgeleid van precedent de IJssel. Deze bedragen 40 % van de bouwkosten. Het groot onderhoud zal in dit model plaatsvinden na 25 jaar gebruikname van het gebouw; deze kosten bedragen 25 % van de geïndexeerde bouwkosten. 6 De specificatie van de bouwkosten van gevangenis de Spaak is te vinden op bijgeleverde CD in excelbestand Bouwkosten Spaak. Voor de nominale exploitatiekostenstijging is een percentage van 3 % aangenomen. 7 De disconteringsvoet is gelijk gesteld aan de inflatie daar er geen winstoogmerk is. 8 De exploitatietermijn van de gevangenis is op 50 jaar gesteld. 6 Bosse, ir.p.p. van, ir. W.N.J. Rust en E.M. in het Veld, 2000, blz. 26, 83 blz. 7 ROZ Index, 14/01/2005, website, Inflatieverwachting 8 ROZ Index, 14/01/2005, website, Disconteringsvoet 18

19 Conclusie SPAAK IJSSEL Verschil DCF-waarde (tot. Investering 50 jaar) Kosten per gedetineerde gedurende 50 jaar Gemiddelde kosten per gedetineerde per jaar Fig. 16. Conclusies DCF Model Hoewel gevangenis De Spaak een grotere DCF-waarde heeft, is het gemiddelde kostenvoordeel per gedetineerde per jaar aanzienlijk; ruim ,-. Beide uitkomsten voldoen aan de verwachting: Het kostenvoordeel dat verwacht werd te behalen op het efficiëntere ruimtegebruik door het opsluiten van meerdere gedetineerden op een cel, blijkt reëel. Wij verwachten dat dit kostenvoordeel nog enigszins aan de lage kant is, aangezien gedetineerden bijvoorbeeld ook met meerdere personen dezelfde hoeveelheid sanitaire voorzieningen gebruiken. Dit is echter niet meegenomen in het DCF model omdat de bouwkosten van de IJssel zijn omgerekend naar de bouwkosten van de Spaak op basis van m 2 en niet op basis van een elementenbegroting. Het op deze manier modelleren is niet geheel volledig. In ons model zijn het aantal m 2 en de bouwkosten vergeleken met slechts één precedent. Het zou nauwkeurigere uitkomsten opleveren als we een model zouden gebruiken met meerdere variabelen die meerdere precedenten betreffen. Realiseerbaar binnen een jaar Met het LPmodel hebben we berekend dat het mogelijk is om het gebouw binnen een jaar te realiseren als je voldoende man tegelijkertijd inzet. In overleg met de aannemer zal moeten worden bepaald op welk moment welke hoeveelheid personeel moet worden ingezet tijdens de ruwbouwfase. Ook Dhr. E. Fokkema van EGM architecten liet weten dat hij drie jaar geleden betrokken is geweest bij het ontwikkelen van een gevangenis die binnen een jaar is getekend en in gebruik genomen. We hebben een vereenvoudigd model gebruikt waarin we de tijdsduur van vijf verschillende bouwfases (funderen, drogen fundering, ruwbouw, afbouw en inbouw) met behulp van bouwkostenonline hebben bepaald. Hierdoor is er gewerkt met grofgeschatte variabelen. Voor een nauwkeurigere uitkomst zouden deze variabelen gedetailleerder moeten worden bepaald. 19

20 Conclusie Marktanalyse sluit goed aan op de werkelijkheid Na het bezoek aan E. Fokkema van EGM Architecten bleek dat zij op dit moment bezig zijn met een ontwerp op het kavel ten zuiden van het door ons gekozen kavel. Hieruit blijkt dat wij goed marktonderzoek hebben gedaan en dat het voorstel voor het bouwen van een gevangenis op dit kavel reëel is geweest. Zoals in de beschrijving van het ontwerp vermeld staat hebben we al onze ontwerpuitgangspunten verwerkt in het ontwerp: Een goede oplossing van systeem van zichtlijnen t.b.v. veiligheid van personeel Controlepost verbindt de drie verschillende sectoren en houdt toezicht op de cellenspaken en activiteitenruimten Kantoren bevinden zich rondom de luchtplaatsen Een veranderende ruimtelijkheid en sfeer door het hele gebouw Galerijen in cellenspaken met daklichten, waarbij zich op de Begane Grond vlakken bevinden waar gedetineerden zich kunnen ontspannen Vides in de controlepost Gebruik van rustgevende kleuren in de cellen Ramen in de activiteitenruimte zitten hoog, in de cellen op normale hoogte Begane grond is vijf meter hoog, verdiepingen drie meter hoog Verandering van cel en/of celpartner Relatie voor de gedetineerden met de buitenlucht Zicht op binnentuinen tussen de cellenspaken Daklichten in de galerijen Een heldere routing Clustering in drie verschillende sectoren met als verbinding de controlepost Verschillende entrees voor personeel en bezoek, goederen en gedetineerden Verticale ontsluiting vindt plaats in de controlepost 20

21 Compact Meerdere personen per cel zodat een ruimtewinst van 1.200m 2 is behaald Eten, studeren, klaverjassen op cel in plaats van in aparte ruimte Sanitaire voorzieningen op cel zodat personeel niet ingeschakeld hoeft te worden Het is gelukt om grip te krijgen op een zeer complexe opgave en een ontwerpproduct te ontwikkelen dat voldoet aan de belangrijkste criteria van de opdrachtgever, ontwerper en gebruiker. 21

22 Bronvermelding Literatuur: Bosse, ir.p.p. van, ir. W.N.J. Rust en E.M. in het Veld, 2000, Vastgoed; rekenen met spreadsheets, Management Studiecentrum, Vlaardingen, blz. 26, 83 blz. Brouns, Voas, Marcel Ham, Eliane Pennig, NEI Kolpron Finance, 'Publiek Private Comparator Gevangenissen', Rotterdam, mei 2001, blz iv, 65 blz. Dijk, Hans, van januari 1990, 'Ingekleurde Schema's, Carel Weebers gevangenis in Rotterdam, Archis, Stichting Nederlands Instituut voor Architectuur en Stedenbouw, Deventer, Loghum Slaterus, blz Elting, L. en P.E. Spijkerman, 1996, Bouwen aan detentie, Rotterdam, 80 blz. Oosterbaan, W., 2004, Gids voor het schrijven van scripties, essays en papers, Prometheus, Amsterdam, blz Internet: Dienst Justitiële Inrichtingen, 21/09/2004, Pers & Actueel, Nieuwsberichten Rijksgebouwendienst, 01/10/2004, Gebouwen Nederlandse vereniging voor kleurenstudie, 20/12/2004, De werking van kleur ROZ index Inflatieverwachting, 14/01/2005, Inflatieverwachting ROZ Index, 14/01/2005, Disconteringsvoetscenario Interviews: Backx, Dhr. G. en Dhr. C. van Leeuwen, 15/12/2004, Functionaliteit van een gevangenis Fokkema, Ir. E., EGM Architecten, 01/12/2004, Ontwerpen van gevangenissen Koutamanis, Dr. Ir. A., 22/12/2004, Veiligheid van personeel Overigen: Ministerie van Justitie, (juni 2003), Programma van Eisen voor een normaal beveiligde penitentiaire inrichting, s.l., 440 pagina s 22

23 Bijlagen 23