Het Menselijk Skelet Vertelt Begeleiding

Transcriptie

1 Het Menselijk Skelet Vertelt Begeleiding Vak Onderwijsvorm Onderwerp Beginsituatie Eindtermen Vakgebonden (Leerplan VVKSO, 1997/025) Lesdoel Schoolagenda Media Biologie ASO, TSO Het menselijke skelet De leerlingen hebben het skelet besproken: Ze kunnen de 4 belangrijkste functies van het menselijke skelet weergeven en kunnen de delen van het skelet benoemen / reproduceren. Leerplandoelstellingen 30 Elementen kunnen geven van de werking van het bewegingsapparaat. Relevante vakgebonden eindtermen 12 Elementen geven van de werking van het bewegingsapparaat en aan de hand van voorbeelden het effect van bepaalde houdingen en bewegingen op de goede ontwikkeling van het geraamte en het spierstelsel illustreren. De leerlingen kunnen op een proefondervindelijke manier kennis maken met een toepassingsgebied voor biologische kennis, hier archeologie en geschiedenis. Ze tonen belangstelling voor het vak en kunnen waardering tonen voor de verschillende deelgroepen in dit beroepsvak. Het menselijke skelet vertelt (Graven om te Weten) Skeletresten, werkbladen, onderzoeksdossier Inleiding Op een opgraving graven archeologen alles op. Tot de meest in het oog springende vondsten horen de graven van mensen. Soms zijn het grote mausolea, in andere gevallen grafvelden of unieke begravingen onder huizen. Maar telkens zijn het belangrijke vondsten die tot ieders verbeelding spreken. Geen enkele andere archeologische vondst confronteert de mens directer met zijn verleden als de vergane resten van mensen zelf. Vanuit archeologisch standpunt kunnen graven een schat aan informatie opleveren. Het zijn meestal uitzonderlijke contexten, speciaal zo voor de eeuwigheid achtergelaten door onze voorouders. Op andere delen van een opgraving vindt men veelal eerder het occasionele, dat wat toevallig de tand des tijds heeft overleefd. Bij een graf is dat anders, alles werd er zeer bewust achtergelaten. Naast het lichaam treffen archeologen vaak grafgiften aan. Dagdagelijkse gebruiksvoorwerpen en, in tegenstelling op tot andere plaatsen, intacte aardewerken potten. Alles samen zorgen ze ervoor dat graven vaak goed te dateren zijn en dus zeer interessant zijn voor het onderzoek van de opgravingssite. De menselijke resten op zich geven ook informatie die anders verborgen zou blijven voor de onderzoekers. Fysische antropologen kunnen, door de skeletten van mensen te bestuderen, heel wat te weten komen over de mensen zelf: hoe groot ze gemiddeld waren, welke ziektes ze hadden, welke soorten voedsel ze aten,.... DNA onderzoek kan zelfs uitmaken tot welke etnische groep de dode behoorde en over de millennia heen migratiepatronen blootleggen. Een grondige kennis van het skelet en alle sporen die leven er op nalaat bewijst op elke archeologische opgraving een grote bron aan informatie voor de reconstructie van het verleden te zijn. 1

2 Link met Graven om te Weten Te Tell Tweini legden archeologen, sinds 1999, verschillende graven van mensen bloot. Sommigen mensen lagen er begraven in structurele graftombes, anderen in grote aardewerken kruiken en in nog andere gevallen waren het gewone putgraven. Het graf dat centraal staat tijdens het onderzoek doorheen het Graven om te Weten project, is dat van een volwassene en een kind. In het graf bevonden zich verschillende potten en kruikjes uit aardewerk. Daarnaast,op de voeten, ook de schedel van schaap en andere botten van voedseloffers (zie les over dierenbotten). Het skelet lag op de rug met de benen opgetrokken, een beetje zoals een foetus in de baarmoeder. Dat is een veel voorkomende gewoonte bij oude beschavingen. In de armen van het volwassen skelet vonden troffen de archeologen de resten van een baby aan. Het ganse skelet lag onder de vloer van een kamer; een veel voorkomende traditie uit het 2 de millennium v.c. in dit deel van het Nabije Oosten. De doden werden er begraven onder de huizen waar de familie in leefde. Als archeologen een graf vinden, moeten ze vooral zo voorzichtig mogelijk werken. Botten zijn na een lange tijd onder de grond vaak heel broos, soms verpulveren ze enkele minuten na blootstelling aan de lucht. De eerste bekommernis is alles zo volledig mogelijk uit de aarde te halen. Als er DNA onderzoek op de menselijke resten gedaan zal worden moeten de archeologen mondmaskers en handschoenen dragen. Tell Tweini Research Project: Archeologe Evy Cuypers legt resten van dode met grafgiften bloot. Wat staat ons te doen? 1. We onderzoeken een grafcontext teruggevonden te Tell Tweini, jaar oud. 2. We zien hoe verschillende details op het skelet het geslacht verraden. 3. We begrijpen dat een skelet pas karakteristiek wordt als het volgroeid is. 4. We zullen zelf conclusies trekken uit de studie van een onbekend skelet. 2

3 Lesontwerp Instapfase Motivatie & Probleemstelling 5' A. Leerdoelen: - De leerlingen tonen belangstelling voor opgegraven archeologische objecten. B. Werkvormen: OLG: - De leerlingen begrijpen dat biologische kennis nodig is om skeletten te bestuderen. Lkr benadert de situatie: Graven om te Weten - Tell Tweini - graf-context. Lkr haalt de te onderzoeken skeletdelen boven. C. Media: Skeletmateriaal, onderzoeksdossier Lkr benadrukt dat de gegevens in het onderzoeksdossier hen zullen helpen de vragen te antwoorden. Het is aan de leerlingen om in groepjes alles zelf te ontdekken. D. Leerinhoud: Op de opgraving van Tell Tweini heeft archeologe Evy Cuypers een skelet gevonden: - Potten uit aardewerk, - Kruikjes uit aardewerk, - Resten van dierlijke resten ( les rond dieren) De archeologen willen graag snel op enkele eenvoudige vragen een antwoord: - Leeftijd - Man (jongen) of vrouw (meisje)? - Grootte van het individu? Nu is het dus aan de leerlingen! Met behulp van biologische kennis over het skelet van de mens kunnen de leerlingen de bovenstaande vragen beantwoorden. Lesfase 1 Onderzoek 35' A. Leerdoelen: - Leerlingen voeren op een gestructureerde manier een onderzoek uit. - Leerlingen maken besluiten aan de hand van het onderzoek. - Leerlingen behandelen een skelet met respect. B. Werkvormen: Indeling van de klas in 4 groepen Doorschuifsysteem Elke groep kan gedurende 8 minuten een onderzoek uitvoeren. Daarna schuiven ze door naar het volgende onderzoek. Leerlingen maken per groep gebruik van een onderzoeksdossier Leerlingen werken onafhankelijk in groepjes C. Media: Werkblaadjes, onderzoeksdossier, skeletmateriaal, meetlat D. Leerinhoud: Alle nodige informatie staat in het onderzoeksdossier en/of op de werkblaadjes. Laat de leerlingen de vier onderzoeken in het dossier eerst zelf doornemen, ze zullen zien dat niet alles volledig op te lossen valt zonder resultaten uit de andere deelonderzoeken. 3

4 Lesfase 2 Evaluatie en Resultaat 10' A. Leerdoelen: - Leerlingen leggen alle deelonderzoeken samen en trekken conclusies B. Werkvormen: Klasbespreking - Leerlingen geven hun bevindingen weer over de wisselwerking biologisch vs archeologisch onderzoek. Lkr noteert gevonden resultaten op het bord. Was het skelet van een man/vrouw? Op basis van welke criteria heb je dat besloten? Hoe groot was deze persoon? Wat moest je weten om het te kunnen berekenen? (leeftijd en geslacht) Wat kan je mij vertellen over de leeftijd van dit skelet? Is dit zomaar te bepalen? Waarom niet? Wat hebben we uit dit onderzoek geleerd? C. Media: Werkbladen, skeletmateriaal, onderzoeksdossier D. Leerinhoud: Pas als alle deelonderzoeken uitgevoerd zijn, kunnen er algemene conclusies getrokken worden. Geef, als je gespecialiseerd bent in dit soort onderzoek, nog mee dat op het skelet te Tell Tweini ook sporen van een medische aandoening teruggevonden werden: Mycetoma. Dat kan de doodsoorzaak van de vrouw geweest zijn. 4

5 Duiding voor Leerkracht A. Didactische aanpak Het grootste deel van de les kan door de leerlingen zelfstandig verwerkt worden. De inhouden zijn af te leiden uit de onderzoeksdossiers die op de vier onderzoekstafels liggen. De leerlingen kunnen, aan de hand van de onderzoeksfiches in hun werkblaadjes, de vragen zelfstandig oplossen. Het is aangewezen dat de klasgroep niet te groot is. Toch zou dit moeten lukken met 5 leerlingen per groep. Begeleiding van de leerkracht is zeker nodig in een zwakke klas. Toch is het belangrijk om zo veel mogelijk uit de leerlingen zelf te laten komen. Laat ze zelf ontdekken en doen. De les is getest in zowel een ASO- als een BSO-richting. Het is dus mogelijk om de les in beide groepen te verwezenlijken. Een BSO-klas heeft een minieme begeleiding nodig, maar normaal lukt het ook hen zelfstandig. B. Organisatorische aanpak Leg bij aanvang van de les het verloop kort uit. Pas na de uitleg geeft de leerkracht de leerlingen het materiaal dat op de skelettafel ligt, de meetattributen, de onderzoeksfiches en de onderzoeksdossiers die de leerlingen nodig hebben bij het oplossen van de onderzoeksfiches. Elk onderzoek duurt 8 minuten. Daarna schuiven de leerlingen door naar de volgende onderzoekstafel. Onderzoekstafel 1: Geslachtbepaling met schedel van een vrouw; Onderzoekstafel 2: gestaltebepaling met femur, meetlat; Onderzoekstafel 3: Leeftijdsbepaling met fotocompilatie van gebitten; Onderzoekstafel 4: Leeftijdsbepaling met femur (kopie van deze op tafel 2) en fotocompilatie. Vooraan legt de leerkracht de schedel van een man. Als referentie materiaal kan ook gebruik gemaakt worden van het skelet dat in het biologielokaal aanwezig is. C. Waar vertrekken we van en waar gaat het heen De inhoudelijke duiding van deze les sluit voor een belangrijk deel aan bij de les Meer dan botten en een gebit i.v.m. de studie van op dierlijke botten. We hebben kennis nodig over het menselijke skelet om de vondsten van menselijke resten te kunnen bestuderen en correct te interpreteren. De leerlingen ontdekken zelf de theorie en passen ze onmiddellijk toe in de praktijk. Het vertrekpunt is een archeologische vondst, de studie is biologisch en de resultaten kunnen gebruikt worden om de zowel meer te weten te komen over het biologische als het historische verleden van de mens. D. Tips in verband met het materiaal Het skeletmateriaal is redelijk stevig. Het zijn kopieën, echt menselijke materiaal mag zomaar niet vanuit Syrië naar hier getransporteerd worden. Wijs de leerlingen erop dat dergelijke kopieën zeer duur zijn. 5

6 Uitdieping leerstof 1. Menselijke resten onderzocht door fysisch antropologen Van alle archeologische vondsten zijn menselijke resten mogelijk de meest evidente. In de lange prehistorie, vormen ze de noodzakelijke bewijslast bij het blootleggen van de menselijke evolutie. Het vergt een specialisatie op zich om het menselijk skelet en mogelijke evoluties die het in de tijd doormaakte ten gronde te bestuderen, het werk van een fysisch antropoloog. Eénmaal we nog enkel spreken over de homo sapiens, blijft een doorgedreven biologische en zelfs medische kennis van de mens noodzakelijk om op archeologische sites gevonden menselijke resten in detail te bestuderen. Het mag niet verwonderen dat fysisch antropologen vaak zowel actief zijn op archeologische vindplaatsen als dat zij hun kunde gebruiken tijdens forensische onderzoeken. Voor een goed onderzoek is een wisselwerking nodig tussen archeologen en fysisch antropologen. Want meestal is het de archeoloog die de ontdekking van de menselijke resten doet. In de meeste gevallen komt een fysisch antropoloog pas later ter plaatse. De opgraver van het te onderzoeken graf te Tell Tweini is archeologe Evy Cuypers. Zij legde het skelet met fijne werktuigen bloot en deed de eerste waarnemingen. Later kwam de Fransman François-Xavier Ricaut naar Tell Tweini om de overblijfselen in detail te onderzoeken. Evy Cuypers is een archeologe afgestudeerd aan de K.U.Leuven. Ze werkte in België, Nederland, Italië, Egypte, Griekenland en Syrië. In een drietal dagen legde ze met borsteltje en spateltje cm voor cm het skelet bloot. François-Xavier Ricaut is een franse fysisch antropoloog. Hij werkte aan de K.U.Leuven en is nu voor het CNRS verbonden aan het Laboratoire d Anthropobiologie te Toulouse. Hij onderzocht de menselijke resten uit het hier onderzochte graf. Tell Tweini project, Evy Cupers legt een graf bloot Tell Tweini project, François-Xavier Ricaut onderzoekt de botten uit het graf Menselijke beenderen worden met veel zorgvuldigheid opgegraven, behandeld en bewaard. Om te voorkomen dat er beenderen verloren gaan tijdens het opgraven volgen archeologen enkele regels nadrukkelijk op. Dat getuigt ondermeer van respect voor de overledene, maar het is achteraf ook belangrijk voor het anatomisch onderzoek van de skeletten. Welke gewrichtspannen en -koppen zijn uitgesleten, zijn er bepaalde vervormingen aan een bot aanwezig,. Deze vragen kunnen een oplossing bieden bij de vraag naar het beroep van deze persoon, of het een man of een vrouw was, hoe groot deze persoon was, wat zijn leeftijd was,.... 6

7 - Elk overblijfsel moet bewaard worden. Zelfs het kleinste botje kan antwoorden opleveren. - Indien DNA-onderzoek mogelijk en/of wenselijk is, gebruikt men handschoenen en mondmaskers. - De beenderen moeten in de oorspronkelijke positie blijven liggen tot het hele skelet is blootgelegd. Nadien kunnen foto's en tekeningen gemaakt worden. - Het ontblote skelet dient daarna zo vlug mogelijk verwijderd te worden. - Elk overblijfsel wordt nauwkeurig gemarkeerd en opgeborgen in daarvoor voorziene containers. - Na de opgraving en verwijdering uit het werkveld wordt elk bot schoongemaakt en gemarkeerd. - Om geen skeletten door elkaar te halen tijdens het reinigen, wordt nooit met 2 skeletten tegelijkertijd gewerkt. - Vermits een schedel uit dunne wanden bestaat, mag de schedel nooit vastgenomen worden bij de oogkassen (jukbeenderen). Tell Tweini project, archeologen graven een tombe op. Tell Tweini project, opbergen van skeletresten met labels Eén van de meest in het oog springende antropologische studies op basis van menselijke resten is deze van het evolutie proces. Het roept vele vragen op: waarom is de mens rechtop gaan lopen, hoe stond de schedel ingeplant op het lichaam, wat is het gevolg geweest van het rechtoplopen voor de vorm van de schedel, hoe hadden al die fysieke verschillen invloed op elkaar,.... Om de registratie van menselijke resten op archeologische opgravingen zo correct en nauwkeurig mogelijk te laten verlopen vullen archeologen en/of fysisch antropologen fiches in. Daarop kunnen ze systematisch aangegeven welke botten zijn teruggevonden en welke ontbreken, in welke richting het skelet georiënteerd was, in welke houding het lag,...; kortom elk detail waarvan men denkt dat de onderzoeker er bij de diagnose nood aan zou kunnen hebben. De werkblaadjes voor de leerlingen hebben voor een groot deel de functie van dergelijke skeletfiches. 7

8 2. Geslachtsbepaling Het geslacht van een skelet kan je bepalen aan de hand van diverse beenderen. De belangrijkste zijn de schedel en het bekken. Het spreekt voor zich dat ernstige beschadiging of slechte bewaring het bepalen van het geslacht bemoeilijkt. Het is zeer moeilijk, tot bijna uitgesloten om aan de hand van het skelet het geslacht van kinderen, zelfs van tieners te bepalen. Om de onderstaande criteria te volgen moet je dus altijd zeker zijn dat het een volwassen skelet is. A. SCHEDEL De schedel ziet er uit als één geheel, maar bestaat eigenlijk uit 22 verschillende beenderen. Het komt veelvuldig voor dat de schedel gebroken, tot zelfs verbrijzeld uit een opgraving komt (door druk van de aarde, ouderdom, slechte bewaringstoestand, opzettelijke /onopzettelijke vernieling) waardoor het onderzoek bemoeilijkt wordt. Bij een eerste aanblik op een intacte schedel kunnen specialisten vrij snel aangeven wat het geslacht van de overledene moet zijn geweest. Toch zullen ook zij op zoek gaan naar de specifieke karakteristieken. Want, en dat is een belangrijke regel, niet noodzakelijk alle typische kenmerken voor mannen of vrouwen zijn steeds duidelijk te onderscheiden of zelfs maar aanwezig. Een zekere identificatie bekomt men door een afweging van de criteria. In het algemeen zijn de verschillen tussen de schedel van een vrouw en een man bij vergelijking als volgt: MAN VROUW Gewicht Zwaar Licht Grootte Groot Klein Schedelplaten Groot Klein Vorm Robuust Afgelijnd Aanhechtingsplaats van spieren Grote aanhechtingsplaats Kleine aanhechtingsplaats MAN VROUW 8

9 Dit zijn eerder algemene kenmerken die je kan gebruiken als je een ganse schedel terugvind. Toch zijn er enkele delen op een schedel die specifiek kunnen wijzen op een mannelijk of vrouwelijk individu. MAN VROUW 1 Glabella Groot en duidelijk herkenbaar Klein,vloeiende overgang 2 Uitstulping aan slaapbeen of tepelbeen Groot Klein 3 Achterhoofdknobbel Groot Klein 4 Voorhoofd Schuin wijkend naar achter Recht oplopend naar boven 5 Onderkaak Breed en hoekig Smal en afgerond MAN VROUW 1. De glabella is de overgang van het voorhoofd naar de neus en oogkasten. Bij mannen is deze veel meer uitgesproken dan bij vrouwen en zorgt zo vaak voor de typisch naar voor uitgestoken mannelijke wenkbrauwen. 2. Het slaapbeen vertoont onderaan een uitstulping, het tepelbeen (processus mastoideus). Het tepelbeen is gelegen vlak achter de oren. Het vormt een aanhechtingsplaats voor spierweefsel. Omwille van de aanhechtingsplaats van halsspierweefsel zijn de tepelbeenderen bij een mannelijk individu groter dan bij een vrouwelijk individu. 4. Het rechte of schuin oplopende voorhoofd is bij veel mensen een goede indicator voor het geslacht. In de middeleeuwse kunst was het recht oplopende voorhoofd bij vrouwen een schoonheidsideaal. B. BEKKEN Een goed bewaard bekken geeft de onderzoeker ongeveer 90 tot 95% betrouwbaarheid bij het bepalen van het geslacht. Het bekken van een vrouw is breder, dus niet specifiek groter, omdat zij kinderen moet baren. De typerende verschillen in de bouw zijn enerzijds goed zichtbaar en anderzijds meetbaar. 9

10 Zichtbare verschillen tussen mannelijke en vrouwelijk bekken: Vooraanzicht van het bekken met de benamingen van de beenderen waaruit het bekken is opgebouwd. - de plaats waar de kop van het dijbeen in de pan van het bekken rust, het acetabulum of heupkom (1), is bij een mannelijk bekken groter. De heupkom wordt gevormd door een holte aan de buitenzijde van het centrale gebied van het heupbeen. - het foramen ischiadicum majus (2) is in een mannelijk bekken kleiner, minder breed. In een vrouwelijk bekken is het breder. Het is een opening / inkeping in het heupbeen. Het is één van de beste indicatoren voor archeologen. - de hoek die gevormd wordt tussen de twee schaambenen (3) is bij vrouwen veel groter dan bij mannen. Om dit te kunnen uitmeten, moet je wel de twee heuphelften in correct anatomisch verband kunnen herpositioneren VROUW MAN

11 3. Gestaltebepaling De grootte van een individu kan je bepalen aan de hand van de lange beenderen. Onderzoekers verkiezen het dijbeen, een femur. Er bestaan verschillende formules. De meest gebruikte dateert van het jaar 1970: de formule van Trottner. Hij heeft onderzoek verricht naar de lengte van verschillende individuen aan de hand van en in verhouding tot de lichaamsdelen. Zijn besluit was dat de lange beenderen van de mens hiervoor het meest geschikte deel van het lichaam zijn. Uit zijn onderzoeken is ook gebleken dat de formule die voor een man geldt, niet dezelfde is als die voor een vrouw. Om tot goede resultaten te komen voor beide geslachten, moeten de parameters licht aangepast worden. Het is dus cruciaal het geslacht te kennen, anders kan je geen correcte gestaltebepaling berekenen. Formule voor een mannelijk individu (2,38. F) + 61,41 = cm Formule voor een vrouwelijk individu (2,47. F) + 54,10 = cm F = lengte van de Femur Er werden in het verleden meerdere formules uitgewerkt om de lengte van een individu te bepalen aan de hand van de femur. Per definitie betekent dit dan ook dat één of meerdere hiervan niet correct zijn, of algemener, dat op alle gebruikte formules een foutenmarge zit. Geen enkele formule is dus 100 procent correct. De femur moet nauwkeurig worden opgemeten. Proefondervindelijk kan je ondervinden dat 2 mm foutief opmeten, na de berekeningen met de formule een verschil van 5 à 6 mm kan geven voor de totale lengte. 11

12 Stappenplan voor het opmeten van de femur Leg de femur zoals op de onderstaande tekening met de onderkant recht tegen de nul-as van je papier. Zorg ervoor dat de twee uitsteeksels A 1 en A 2 recht tegen deze nul-as liggen. Plaats zorgvuldig met je pen een lijn op het papier aan de A-kant. De femur zal daardoor wat 'gedraaid' of 'schuin' op het papier komen te liggen, dus niet loodrecht op de nul-as. Zoek nu het uiterste punt aan de andere kant van de femur, zijde B. Teken ook hier een lijn op je papier. Je hebt nu de maximale lengte van de femur afgetekend, meet deze nu op via een loodlijn op de nul-as. F Leg de onderkant van de femur recht volgens de richting van de nul-as Teken aan beide kanten de uiterste limieten van de femur af op het papier 12

13 4. Leeftijdsbepaling Er zijn verschillende manieren om te bepalen wat de leeftijd was van mensen toen ze stierven. Doch verwacht met best zelden een zeer nauwkeurig leeftijd, maar enkel één bij benadering. Twee onderzoeksdossiers zijn aan leeftijdsbepaling gewijd, de eerste i.v.m. de studie van het gebit, de andere i.v.m. de studie van de beenderen. A. TANDEN TANDERUPTIE Om a.d.h.v. het gebit de leeftijd van een skelet te bepalen, kan je bij voorkeur de onderkaak gebruiken. De tanden worden pas aangemaakt vlak voor de geboorte. Het proces waarbij zowel de melktanden en later de echte tanden worden gevormd heet tandkieming. Deze tandkieming gebeurt in de holtes in de tandkassen. Tijdens de eerste 6 levensmaanden van een baby zijn de tanden in volle ontwikkeling. Deze zijn nog niet zichtbaar, ze zitten nog in de tandholten van de tandkas. Ook de snijtanden van het definitieve gebit beginnen nu al te groeien. Ontwikkeling van melktanden Ontwikkeling van permanente tanden Uiteindelijk zal bij de baby het eerste melktandje doorbreken tussen 6 en 8 maanden. Dat gaat gepaard met het nodige gehuil omdat de tanden tegen het tandvlees duwen om er door te breken. Als het gehele melkgebit van een kind zichtbaar is, wil dit zeggen dat hij een leeftijd van 3 jaar heeft bereikt. Op een leeftijd van 6 jaar zullen de meeste melktanden al gewisseld worden. Enkel de premolaren en hoektanden staan nog in de wachtrij. Eens 15 jaar zijn alle melktanden vervangen door definitieve of echte tanden. 6 jaar later zullen de wijsheidstanden te voorschijn komen. Het volwassen gebit is nu volledig en bevat 32 tanden. 13

14 Voor fysisch antropologen is het dus eenvoudig een schatting te maken van de leeftijd van een kind. Als de tanderupties of tandenwisselingen zich nog voordeden, dan tref je naar gelang hun positie in het gebit nog één of twee tanden van dezelfde soort aan. Eénmaal het gebit volledig uit definitieve tanden bestaat, kan leeftijdsbepaling zich niet meer baseren op de principes van tanderuptie. De verschillende stadia van tanderuptie wijzen bij een gemiddeld persoon op specifieke leeftijdscategorieën. TANDSLIJTAGE Waar tanderuptie vooral de leeftijd laat bepalen bij kinderen en adolescenten, kan tandslijtage info geven over de leeftijd van volwassenen. Illustratie van de diverse soorten tanden. Telkens je iets eet, zullen de tanden hier last van ondervinden. Na enige tijd ga je zelfs een heuse slijtage opmerken. Het tandoppervlak van de tandkroon zal afslijten, waardoor hier telkens een laagje tandoppervlak verdwijnt. Dit kan je het best waarnemen aan de hand van een molaar. De tandknobbels zullen geleidelijk aan verdwijnen. Je krijgt een plat tandoppervlak. Hoe ouder je wordt, hoe meer slijtage. 14

15 Toch kan je niet voor de volle 100% op dit principe vertrouwen. Slijtage is afhankelijk van de eetgewoonten en het voedingspatroon. Als het voedsel veel harde bestandsdelen bevat, zoals zand, dan zal de tand des te sneller afslijten.. Tandslijtage van een molaar, ongeschonden links, sterk afgesleten rechts Tandslijtage is vooral een goede indicator om mensen met een volgroeid definitief gebit onder te verdelen in jong of oud. Ouderen zullen bijna altijd een zekere gradatie van slijtage op hun tanden hebben, jongeren nog maar heel weinig. Met tandslijtage raken we ook het grote voordeel van het gebit binnen bioarcheologische studies aan. Tanden zijn uitermate hard en overleven daarom de tand des tijds, zelf in een zeer vijandige omgeving, zeer goed. Zelfs veelvuldig gebruik tijdens het leven kan tanden niet volledig wegslijten. Terwijl botten al sterk aangetast of zelfs volledig tot stof kunnen vergaan zijn, zullen tanden de laatste overblijfselen van een mens zijn. Zo vormen ze één van de belangrijke studieonderdelen van het menselijk skelet voor fysische antropologen. Hun grootste nadeel is dat ze uitvallen en zo niet meer door specialisten onderzocht kunnen worden. Maar ook daar kan informatie uit afgeleid worden. 15

16 TANDEVOLUTIE Een derde criterium dat een indicatie geeft van de leeftijd, is het bestuderen van de evolutie die een gebit en de kaken tijdens het leven doormaken. Ook daar kunnen we stadia in herkennen. Let ondermeer op de vorm van de onderkaak, deze is bij kinderen nog niet volgroeid en anders van vorm. Ook het aantal tanden dat in de kaken zit is verschillend. Een melkgebit telt 20 tanden, dat van een volwassene 32. De kaak van een volwassene staat dus veel voller dan deze van een kind. Bij het ouder worden verlies je tanden, door slechte tandhygiëne, ongelukken of ziektes. Hoe ouder, hoe meer tijd er verlopen is om tanden te verliezen en hoe leger de kaken komen te staan. Als je bij leven tanden verliest groeit de kaak terug toe. Zie je toch gaten in de kaak van een schedel uit een archeologische opgraving, dan zijn die tanden mogelijk na de dood (post mortem) verdwenen of verloren gegaan. Bij de geboorte De onderkaak is klein en telt nog geen tanden In de kindertijd De onderkaak is nu groter en telt melktanden met op welbepaalde plaatsen al definitieve tanden. Bij een volwassene De onderkaak is groot en volgroeid. Alle tanden zijn aanwezig. Bij een hoge leeftijd De onderkaak is groot en volgroeid, maar niet alle tanden zijn nog aanwezig. In extreme gevallen zijn zelfs alle tanden uitgevallen of getrokken. Het kaakbeen groeit terug toe en waar ooit tanden zaten zie je nu een "glad" oppervlak. Zijdelings zicht op de rechteronderkaak tijdens verschillende leeftijdsperiodes in het leven. 16

17 B. BEENDEREN GROEI VAN EEN BOT Naast het gebit kan ook een aandachtige blik op de botten informatie prijsgeven over de leeftijd van de eigenaar van het skelet. De lange en korte beenderen ontstaan in de foetus eerst als kraakbeentjes. Ze groeien mee geven het individu ondersteuning, laten het bewegen en geven het vorm. Een bot kan op twee manieren een groeiproces doormaken: directe en indirecte groei. Directe botvorming gebeurt vanuit het beenvlies, dat wordt ook wel vliezige verbening genoemd. Vanuit beenvlies worden beenvormende cellen, osteoblasten, gevormd waaruit beencellen, osteocyten, zich ontwikkelen. Deze botvorming is zeer moeilijk op te sporen op skeletmateriaal. Aan de uiteinden van lange botten bevind zich de epifyse, zij vormt de gewrichtskoppen. De schacht van het bot is de diafyse. Tussen de epifyse en diafyse bevindt zich de metafyse. Op de metafyse, aan de kant van de epifyse, ligt de groei- of kraakbeenschijf. Een bot dat nog aan het groeien is, zal er aan de uiteinden anders uitzien dan volgroeide botten. De aanwezigheid en conditie van de groeischijf bestuderen kan zo indicaties geven over de leeftijd van het individu. Indirecte botvorming gebeurt vanuit het kraakbeen van de groeischijf, de enchondrale botvorming. Is de groeischijf nog zichtbaar, dan is het bot nog aan het groeien. Door verkalking van de groeischijf wordt het geproduceerde kraakbeen geleidelijk vervangen door been, een proces dat zich vanuit de groeischijf via de metafyse ontplooit. Groeischijf Niet volgroeid Volgroeid 17

18 Calciumzouten dringen het kraakbeen binnen, men noemt deze kraakbeenvreters of chrondoclasten. Zij vernietigen de kraakbeencellen. Tijdens dit proces worden er kanalen gevormd in het bot waardoor bloedvaten in het been kunnen dringen. Het bloed voert de osteoblasten aan die nu in de diafyse bot doen ontstaan i.p.v. het kraakbeen. Dit proces herhaalt zich doorheen de volledige kinder- en pubertijd vanuit de groeischijf. De zijde van de groeischijf die naar de diafyse gericht is, zal als eerste worden omgezet in been, aan de andere zijde zal kraakbeen worden bijgevormd. Op deze manier groeit het been vanuit de twee uiteinden en schuift de groeischijf steeds verder weg van het midden van het bot. De groei- of kraakbeenschijf blijft tot het einde van de puberteit in het bot aanwezig, daarna stopt de lengtegroei. Het bot heeft dan zijn eigenlijke lengte bereikt. Eén enkele restant die kan overblijven van dit ganse groeiproces op het bot (gemiddeld rond het twintigste levensjaar) is de epifysaire lijn. Onderstaande figuur geeft de leeftijd weer waarop een bepaald bot in het lichaam volgroeid is op een bepaalde leeftijd. epifysaire lijn Volgroeid uiteinde van een bot groeischijf Niet-volgroeid uiteinde van een bot De epifysaire lijn is veel dunner dan de groeischijf, dewelke uit kraakbeen bestaat. De epifysaire lijn zelf is trouwens bot. Heb je op een archeologische opgraving een nog niet volgroeid bot in de hand dan zal het kraakbeen van de groeischijf zeer waarschijnlijk vergaan zijn, waardoor een holte ontstaat. Specialisten kunnen a.d.h.v. die holte en grootte van het bot bepalen hoe oud de niet-volwassene was. 18

19 5. Pathologie Op basis van de overgebleven menselijke resten, kan men ook ziekten die het levende individu had achterhalen, dat is pathologie of ziekteleer. Het spreekt voor zich dat niet alle ziektes sporen nalaten op het skelet of de andere overgebleven delen van het lichaam. Maar toch kunnen aanwijzingen voor een beperkt aantal ziektes of aandoeningen op eeuwenoude resten opgespoord worden. Het graf dat we doorheen het Graven om te Weten schoolproject bespreken bevatte de resten van een ca. 20 jarige vrouw met een baby in haar armen. Bij een grondige studie van alle botten van de vrouw kwam een ernstige ziekte aan het licht. De vrouw leed aan wat in medische termen bekend staat als maduravoet. Eén van haar scheenbenen (tibia) was rondom rond aangetast door deze bacteriële- of schimmelaandoening; die vandaag vooral voorkomt in de tropen. Eigenlijk is het een huidinfectie, die zonder behandeling dodelijk kan zijn. De huidinfectie kan zo agressief zijn dat het 'doorvreet' tot in het weefsel van de botten. De resten die we op het scheenbeen zien, zijn zo het gevolg van de ziekte. Of de vrouw in het graf aan deze aandoening gestorven is, kan moeilijk bepaald worden, dat ze eraan leed staat zo goed als vast. Het pathologische bewijs uit het graf op Tel Tweini is uiteraard maar één voorbeeld. Geregeld kunnen sporen op resten van mensen indicaties geven van ziektes en mogelijke doodsoorzaken. Scheenbeen of tibia van een vrouw uit een graf van Tell Tweini. Op de schacht is duidelijk de aantasting te zien, veroorzaakt door maduravoet. 19