Lokale Agenda Religieus Erfgoed Deventer

Transcriptie

1 Eindrapportage Lokale Agenda Religieus Erfgoed Deventer

2 Inhoud Voorwoord Inleiding Aanleiding Aanpak Doelstelling van de eindrapportage Opbouw van het rapport De Lokale Agenda Herbestemming Religieus Erfgoed Resultaten Opgave De deelprojecten Ervaringen en leerpunten Aanbevelingen over de gemeentelijke rol Mogelijke rollen van de overheid De Deventer conclusies Bijlage 1: Toelichting activiteiten Bijlage 2: Aanbevelingen aan de overheid Eindrapportage Lokale Agenda Religieus Erfgoed Deventer

3 Voorwoord Voor veel kerkelijke gemeenten is de exploitatie van hun gebouw(en) steeds lastiger. In het project Herbestemmingsagenda Religieus Erfgoed` is de afgelopen tweeënhalfjaar jaar samen met kerkeigenaren gekeken naar de mogelijkheden van hun gebouw(en). Voor u ligt het eindrapport van dit bijzondere project. De problematiek rondom kerken gaat ook aan Deventer niet voorbij. Door de gemeenteraad is hiervoor extra aandacht gevraagd. Bijna alle kerken in de gemeente worstelen in meer of mindere mate met hun functie en gebruik. De afgelopen tweeënhalfjaar hebben de gemeente en de kerken samen gekeken naar de kansen en de mogelijkheden. Als gemeente hebben we geprobeerd om zoveel mogelijk te ondersteunen en initiatieven aan te jagen. Tegelijkertijd hebben wij nagedacht over onze rol. Het was een waardevol project en ik deel deze resultaten graag met u. Zichtbaar is geworden dat we in Deventer een forse opgave hebben wat betreft religieus erfgoed. Een opgave die niet los te zien is van de omgeving waarin de gebouwen staan en de ambities die de eigenaren en de gemeente hebben. Tijdens het project is er een goede basis gelegd, waardoor we in de toekomst kansen kunnen pakken als die zich voordoen. Kerkeigenaren en gemeente zijn in gesprek gegaan en trekken steeds meer met elkaar op. De provincie Overijssel had daarin een belangrijke rol. Naast financiële ondersteuning hebben zij ons ook op andere fronten flexibel ondersteund. Binnen de gestelde termijn en het budget zijn er veel kansen benut en is er een optimaal resultaat bereikt. Deze werkwijze is voor andere gemeenten binnen de provincie een voorbeeld, maar ook landelijk is er interesse. Wij hopen dat andere gemeenten er hun voordeel mee kunnen doen en dat het als input kan dienen voor provinciaal beleid en kan bijdragen aan de Landelijke Agenda Religieus Erfgoed. Ik wil iedereen bedanken die hieraan bijgedragen heeft. Robin Hartogh Heys Wethouder voor o.a. Cultuur, Economie en Monumentenbeleid 3

4 1 Inleiding 1.1 Aanleiding De gemeenteraad van Deventer heeft in 2009 aandacht gevraagd voor de problematiek rondom vrijkomende kerkgebouwen. Deze problematiek, die landelijk zichtbaar is, gaat ook niet aan Deventer voorbij. De gemeente Deventer heeft daarom, met ondersteuning van de provinciale regeling Grote Stedenbeleid, een herbestemmingsagenda ontwikkeld. Deze Lokale Agenda Herbestemming Religieus Erfgoed geeft een beeld van de problematiek en de opgaven van het religieus erfgoed in Deventer en reikt instrumenten aan om deze opgaven aan te pakken. Vervolgens is dit beeld samen met de kerkeigenaren verder verkend. Waar mogelijk is bijgedragen aan concrete kansen voor her- of nevenbestemming. In eerste instantie leek herbestemming vaak de beste optie. Dat veranderde tijdens het project - door de economische crisis - naar nevengebruik, tijdelijk gebruik en gecontroleerde leegstand. Dit heeft veel invloed gehad op het verloop en de uitkomsten van het project. 1.2 Aanpak Bij het opstellen van de Lokale Agenda Herbestemming Religieus Erfgoed is uitgegaan van kennis uit literatuur en oriënterende gesprekken. Op basis hiervan is een plan van aanpak opgesteld. De aanpak was gericht op het bevorderen van herbestemming, door vraag en aanbod op elkaar af te stemmen, structureel overleg te voeren met eigenaren van monumenten, obstakels weg te nemen, kennis te ontwikkelen en te delen, processen te verbeteren, onderzoek te doen en advies te verlenen. Op basis van de Lokale Agenda Herbestemming Religieus Erfgoed zijn vervolgens concrete activiteiten geformuleerd. Deze activiteiten zijn vastgelegd in de Korte Termijn Agenda De doelstelling van de Korte Termijn Agenda was het toetsen van de theorie en de veronderstellingen uit de Lokale Agenda. Hierbij is nadrukkelijk gekozen voor een vraaggerichte en praktische insteek, zodat de eigenaren van religieuze gebouwen ondersteund werden in de vraag die ze op dat moment hadden. De activiteiten waren gericht op historisch waardevolle religieuze gebouwen, met een focus op objecten in de stad. 1.3 Doelstelling van de eindrapportage De doelstelling van dit rapport is drieledig. Allereerst dient het als kennisbron. Het is van belang dat de kennis en ervaring die in Deventer is opgedaan, wordt vastgelegd en gedeeld. Met name voor andere (lokale) overheden, maar ook voor monumenteneigenaren en erfgoedorganisaties hebben deze ervaringen waarde. Daarnaast heeft het rapport als doel om de discussie te voeden over de rol die de lokale overheid kan spelen om de groeiende problematiek aan te pakken. Hiervoor worden concrete aanbevelingen gedaan. Ten derde is het rapport een verantwoording richting de provincie. 1.4 Opbouw van het rapport Het rapport begint in hoofdstuk 2 met een beknopte samenvatting van de Lokale Agenda Herbestemming Religieus Erfgoed en de Korte Termijn Agenda zoals die bij de start geformuleerd is. In hoofdstuk 3 worden de resultaten van het project weergegeven. U leest onder meer over de opgave, de resultaten van de deelprojecten, de leerpunten en ervaringen, en als laatste de aanbevelingen over de rol van de overheid. In hoofdstuk 4 worden de mogelijke rollen benoemd die de overheid op zich kan nemen bij leegstand en herbestemming van religieus erfgoed. Op basis van de ervaringen, de leerpunten en de mogelijke rollen van de overheid is vervolgens in hoofdstuk 5 een Deventer conclusie geformuleerd. Ten slotte is in de bijlage een overzicht opgenomen van alle activiteiten die de afgelopen jaren in het kader van de agenda zijn uitgevoerd, met een beschrijving van het doel en het resultaat. 4 Eindrapportage Lokale Agenda Religieus Erfgoed Deventer

5 2 De Lokale Agenda Herbestemming Religieus Erfgoed In de Lokale Agenda Herbestemming Religieus Erfgoed is een analyse gemaakt van de landelijke en lokale problematiek op het gebied van leegstand en herbestemming. Daarbij zijn concrete voorbeelden uit de stad benoemd, zoals de voormalige synagoge, de Johannes Vianneykerk en het Penninckshuis. Voor deze kerken wordt gezocht naar een nieuwe of bredere invulling. De doelstellingen van de Lokale Agenda Herbestemming Religieus Erfgoed zijn in 2010 als volgt geformuleerd: het voorkomen en terugdringen van leegstand; het behouden van cultuurhistorisch waardevolle panden met een hoge maatschappelijke waarde door (her)bestemming, met passende functies en gezonde exploitaties; het versterken van (de kwaliteit van) Deventer, zowel in cultuurhistorische, ruimtelijke, economische als sociaal-maatschappelijke zin. Op basis van de probleemanalyse zijn in de Lokale Agenda veronderstellingen gedaan over de mogelijke aanpak van de problematiek. Daarbij is uitgegaan van drie deelagenda s, die zijn onderverdeeld per doelgroep. De publieke agenda richt zich op de gemeentelijke overheid, de private agenda richt zich op eigenaren en investeerders van (leegstaand) erfgoed. De algemene agenda is bedoeld voor alle belanghebbenden. Het was de ambitie om de aanpak, zoals geformuleerd in de Lokale Agenda, om te zetten in concrete acties en activiteiten gericht op de bevordering van her- en nevenbestemming op de korte termijn. Daarvoor is er een Korte Termijn Agenda opgesteld. De uitvoering van deze agenda is in 2011 gestart. Vanwege de doorlooptijd van diverse activiteiten is in overleg met de provincie besloten de Korte Termijn Agenda door te laten lopen tot 1 juli

6 De activiteiten en projecten in de Korte Termijn Agenda sluiten aan bij de drie deelagenda s: 1. Bewustwording, kennis en makelen en schakelen. In dit onderdeel (de algemene agenda) zijn activiteiten ondergebracht die de bewustwording over de problematiek en de kennis over herbestemming kunnen bevorderen. Daarnaast is aangegeven op welke wijze vraag en aanbod samen kunnen komen. 2. Ruimte, regie, inspiratie en financiering. In deze publieke agenda is beschreven welke rollen de overheid kan aannemen. Dit is in hoofdstuk 4 uitgewerkt. 3. Afstemming, ontwikkeling, exploitatie, beheer en onderhoud. De private agenda bevat activiteiten die gericht zijn op de kerkeigenaren zelf. Door onderzoek, advies en kennisoverdracht is het mogelijk om het gebruik en de exploitatie van gebouwen te verbeteren. Een aantal van de activiteiten uit de agenda is uiteindelijk niet uitgevoerd, andere zijn gedurende de uitvoeringstermijn toegevoegd. Kerkeigenaren konden zelf hun behoefte aan ondersteuning bepalen, daardoor was flexibiliteit gewenst. De totale lijst van activiteiten, in de bijlage staat een toelichting, is als volgt: - Organiseren van een symposium over herbestemming; - Inventarisatie en beschrijving religieuze gebouwen in Deventer; - Ontwikkeling van een herbestemmingsteam dat zich inzet voor de bevordering van herbestemming in de gemeente; - Ontwikkelen van een website voor het matchen van vraag en aanbod. De website dient als portal voor mensen of organisaties die in de gemeente Deventer zoeken naar een unieke locatie voor trouwen, rouwen, concerten e.d.; - Ondersteuning van een drietal kerken in kleine kernen bij de verbreding van (neven)functies; - Faciliteren van gezamenlijk programmeren en samenwerking tussen de kerken in de stad; - Het ondersteunen van de Protestantse Gemeente Deventer bij de verkoop van de locaties Van Vlotenhof en Open Hof; - Duurzaamheidsonderzoeken en maatwerkadviezen religieus erfgoed; - Bevordering van onderhoudsplannen door advies en ondersteuning te bieden bij de ontwikkeling van planmatig onderhoud; - Financiële maatwerkadviezen; - Studies naar de (on)mogelijkheden van her- of nevenbestemming; - Organiseren van (netwerk)bijeenkomsten; - Gezamenlijk bezoek aan een kerk die multifunctioneel wordt gebruikt; - Toekomstverkenning voor de Lebuïnuskerk en de Mariakerk; - Marktonderzoek en ondersteuning van de kerk aan de Graaf van Burenstraat; - Onderzoek naar verbreding van tentoonstellingsmogelijkheden in de Bergkerk. 6 Eindrapportage Lokale Agenda Religieus Erfgoed Deventer

7 3 Resultaten Het project heeft meerdere resultaten opgeleverd. Ten eerste is er een duidelijk beeld ontstaan van de totale opgave voor religieus erfgoed in de gemeente. Daarnaast zijn er resultaten van deelprojecten die bij de diverse kerken zijn uitgevoerd. Naast deze harde resultaten is er kennis opgedaan over welke factoren van invloed zijn op de (her)bestemmingsopgave of de opgave waar de eigenaar van een kerk voor staat. Daarnaast zijn er verschillende leerpunten te benoemen en zijn er gedurende het project aanbevelingen gedaan aan de gemeente over mogelijke rollen. Hieronder worden de resultaten in hoofdlijnen weergegeven. Het totale overzicht staat in de bijlagen en op de website Opgave Aan de hand van een aantal kaarten wordt de opgave voor religieus erfgoed in de gemeente Deventer weergegeven. Hoewel de achterliggende informatie veel uitgebreider en genuanceerder is, geeft deze impressie in één oogopslag een reëel beeld. Het is een momentopname, aangezien er veel beweging is en de ontwikkelingen snel gaan. Op onderstaande kaart is te zien dat van de 23 opgenomen kerken er negen op dit moment geen (of een heel minimale) functie hebben. Voor een groot deel van de kerken met een functie geldt dat het rond krijgen van de exploitatie een dagelijkse zorg is en dat verlies van functie dreigt. Zonder functie betekent dat het gebouw niet of nauwelijks gebruikt wordt en dat er gezocht wordt naar nieuwe activiteiten of een nieuwe bestemming. In een aantal gevallen wordt er nog beperkt onderhoud gepleegd om de gebouwen in een redelijke staat te houden Legenda 21 Functie in functie zoekt functie 1, Bergkerk 2, Broederenkerk 3, Lebuïnuskerk ! , Mariakerk 5, vm. Synachoge 6, Penninckhoek 7, Muntentoren 8, Graaf van Burenstraat 9, Smedenstraat , Johannes Vianneykerk 11, Maria Koninginkerk 12, Van Vlotenhof 13, Heilig Hartkerk 14, Open hof 15, Radboudkerk 16, Maranathakerk 17, dorpskerk Bathmen 18, Ichtuskerk Colmschate 19, Titus Brandsmakerk Colmschate 20, dorpskerk Diepenveen 21, H. Nicolaaskerk Lettele 22, dorpskerk Okkenbroek 23, Nicolaaskerk Schalkhaar 7

8 22 20 Legenda 21 Kerkfunctie ja nee 1, Bergkerk 2, Broederenkerk 3, Lebuïnuskerk , Mariakerk 5, vm. Synachoge 6, Penninckhoek 7, Muntentoren 8, Graaf van Burenstraat 9, Smedenstraat , Johannes Vianneykerk 11, Maria Koninginkerk 12, Van Vlotenhof 13, Heilig Hartkerk 14, Open hof 15, Radboudkerk 16, Maranathakerk 17, dorpskerk Bathmen 18, Ichtuskerk Colmschate 19, Titus Brandsmakerk Colmschate 20, dorpskerk Diepenveen 21, H. Nicolaaskerk Lettele 22, dorpskerk Okkenbroek 23, Nicolaaskerk Schalkhaar Als een kerk nog voor religieuze doeleinden wordt gebruikt (zie kaart hierboven), heeft dit vaak consequenties voor de exploitatie en de mogelijkheden voor verbetering hiervan. Dit geldt ook voor het wel of niet hebben van een monumentale status (zie kaart op de volgende pagina). Deze status staat in veel gevallen gelijk aan klassieke kerkgebouwen met beperkte functionele mogelijkheden, hoge onderhouds- en energielasten. 8 Eindrapportage Lokale Agenda Religieus Erfgoed Deventer

9 22 20 Legenda 21 Monumentale status Rijksmonument Gemeentelijk monument geen 1, Bergkerk 2, Broederenkerk 3, Lebuïnuskerk ! , Mariakerk 5, vm. Synachoge 6, Penninckhoek 7, Muntentoren 8, Graaf van Burenstraat 9, Smedenstraat , Johannes Vianneykerk 11, Maria Koninginkerk 12, Van Vlotenhof 13, Heilig Hartkerk 14, Open hof 15, Radboudkerk 16, Maranathakerk 17, dorpskerk Bathmen 18, Ichtuskerk Colmschate 19, Titus Brandsmakerk Colmschate 20, dorpskerk Diepenveen 21, H. Nicolaaskerk Lettele 22, dorpskerk Okkenbroek 23, Nicolaaskerk Schalkhaar De kaart op de volgende pagina toont de binnenstad, omdat hier binnen een beperkte straal een groot aantal monumentale kerken staat waarvan maar een klein deel een exploitatiedekkend programma heeft. Het centrum van Deventer is een indrukwekkend decor voor culturele en toeristische evenementen en activiteiten, waarbij een goed in stand gehouden erfgoedbestand essentieel is. 9

10 22 20 Legenda Programma ja beperkt nee 1, Bergkerk 2, Broederenkerk 3, Lebuïnuskerk , Mariakerk 5, vm. Synachoge 6, Penninckhoek 7, Muntentoren 8, Graaf van Burenstraat 9, Smedenstraat , Johannes Vianneykerk 11, Maria Koninginkerk 12, Van Vlotenhof 13, Heilig Hartkerk 14, Open hof 15, Radboudkerk 16, Maranathakerk 17, dorpskerk Bathmen 18, Ichtuskerk Colmschate 19, Titus Brandsmakerk Colmschate 20, dorpskerk Diepenveen 21, H. Nicolaaskerk Lettele 22, dorpskerk Okkenbroek 23, Nicolaaskerk Schalkhaar 10 Eindrapportage Lokale Agenda Religieus Erfgoed Deventer

11 3.2 De deelprojecten Gedurende het project zijn er gesprekken gevoerd met 11 kerkeigenaren die gezamenlijk 20 kerken bezitten. Dertien kerken zijn ondersteund bij hun proces richting de toekomst. Dit heeft geresulteerd in: - 3 verkenningen naar her-/nevenbestemming; - 6 duurzaamheidsonderzoeken met praktisch advies op maat; - 3 ondersteuningstrajecten bij verkenning van nevenfuncties; - 1 begeleidingstraject bij een kerkencluster; - 2 verkenningen op maat voor toekomstige gebruikers; - 4 bijdragen aan concrete uitvoeringsplannen voor multifunctioneel gebruik; - 1 website specifiek voor nevengebruik; - 1 website voor vraag en aanbod van religieus erfgoed; - 2 netwerkbijeenkomsten en 2 symposia ten behoeve van kennisen ervaringsuitwisseling. In de bijlage en op de website zijn de resultaten per project te vinden. Bovenstaande onderzoeken leverden gedurende het project al belangstelling op van potentiële kopers en herbestemmingskandidaten. Ook wordt een drietal kerken nu aangepast voor breder gebruik en één kerk ingericht voor tijdelijk gebruik. Daarnaast zijn kerkeigenaren meer in gesprek met elkaar en de gemeente en is er een bredere bewustwording en bekendheid met betrekking tot het onderwerp, zowel in- als extern. Er is bijgedragen aan een landelijk onderzoek rondom de duurzaamheid van religieus erfgoed en de resultaten zijn input voor de Landelijke Agenda Herbestemming en het provinciaal erfgoedbeleid. 3.3 Ervaringen en leerpunten Tijdens de uitvoering van de Lokale Agenda Herbestemming Religieus Erfgoed is er veel ervaring opgedaan met de problemen rondom leegstand, het niet benutten van religieus erfgoed en de kansen en beperkingen ten aanzien van her- of nevenbestemming. Bij de uitvoering werd bijvoorbeeld al snel duidelijk dat een planmatige aanpak niet goed aansloot bij de bestaande processen van kerkeigenaren. Sturing bleek lastig, omdat er veel beïnvloedende factoren waren. Dit geldt extra voor kerken waar kerkelijke gemeenschappen eigenaar zijn. Daarnaast bleek iedere kerkeigenaar, ondanks de overeenkomsten in problematiek, zelf bezig te zijn met een plan om tot een oplossing te komen. Het bundelen van kennis en van elkaar leren was geen vanzelfsprekendheid. De complexiteit van de verschillende processen was een gegeven. Door gestaag verder te werken aan de uitvoering van de Lokale Agenda en goed te blijven communiceren, leidde het hobbelige traject niet alleen tot resultaten, maar was het ook een leerschool voor de toekomst. De belangrijkste ervaringen en leerpunten worden hieronder geschetst Processen Het tijdsbestek om tot her- of nevenbestemming te komen is lang. Daar zijn verschillende oorzaken voor. Als specifiek gekeken wordt naar de kerken waar een geloofsgemeenschap eigenaar is vallen de volgende zaken op: - Kerkelijke organisaties kennen veel verschillende gremia (kerkenraad, kerkrentmeesters, kerkgangers, beheerders), die allen een stem hebben bij de besluitvorming. Er is een sterk democratisch proces van besluitvorming. Besluiten gaan over veel schijven, waardoor het lastig is om tot eensluidende besluiten te komen. Dit geldt overigens ook voor de gemeentelijke organisatie als deze een rol in de besluitvorming heeft; - De bewustwording van het feit dat er een opgave ligt of in de (nabije) toekomst ontstaat, komt nog maar net op gang en is nog niet bij iedereen voldoende doorgedrongen of geaccepteerd. Daardoor is er tijd nodig om zaken te laten bezinken en bespreekbaar te maken; - De werkzaamheden worden voornamelijk door vrijwilligers uitgevoerd. Daardoor is er sprake van een beperkte inzet qua tijd. 11

12 Processen zijn dynamisch en onvoorspelbaar en lopen vaak anders dan gepland. De dynamiek is groot. Soms komen zaken in een stroomversnelling of er treedt juist vertraging op waardoor plannen lang op de plank blijven liggen. Ook hier speelt het grote aantal gremia - met vaak verschillende belangen en wensen - een rol. Er is sprake van veel verschillende beïnvloedende factoren, die voortkomen uit de complexe context. Herbestemming is een multidisciplinair proces. In veel gevallen raakt de herbestemming van een kerk vele beleidsterreinen binnen een gemeente. Een multidisciplinaire aanpak door de lokale overheid is dan ook vereist. Herbestemming is geen onderwerp dat alleen op het bord van de monumentenambtenaar ligt. Kennis en inzet van andere terreinen, zoals vastgoed en ruimtelijke ordening, is noodzakelijk. Dit heeft vaak grote gevolgen voor de snelheid van de gang van zaken, zeker als een her te bestemmen kerk gelegen is in een ontwikkelingsgebied met vele andere ambities. De economische situatie heeft gezorgd voor uit- of afstel van her- en nevenbestemming. Er is sprake van een sterke toename van leegstand in (monumentaal) vastgoed. De leegstand blijft toenemen en is inmiddels grotendeels structureel van aard. De omvang is dermate groot dat leegstaande, monumentale gebouwen - waaronder kerken - meer en meer met elkaar concurreren om de gunst van de gebruiker. Vanwege de forse leegstand en het feit dat herbestemming vaak niet haalbaar is, is er ook steeds meer sprake van tijdelijk gebruik van leegstaande panden Kerk en overheid In Deventer is bij tweederde van het religieus erfgoed de kerkgemeenschap eigenaar. Kerkgemeenschappen zijn een bijzondere doelgroep. De kerkelijke wereld verschuift de laatste jaren, veelal vanuit noodzaak, meer naar de wereld buiten de kerk. Gemeente en kerkgemeenschappen spreken echter vaak niet dezelfde taal. Het zijn twee werelden met sterk uiteenlopende belangen en denkbeelden. Afstemming vraagt daardoor de nodige tijd en aandacht. Gemeenten moeten beseffen dat het belijden van het geloof en de rol die het kerkgebouw hierin speelt een wezenlijk andere kijk op vastgoed met zich meebrengt. Van oudsher bestaat er een strikte scheiding tussen kerk en staat. Er is dan ook geen vanzelfsprekende vertrouwensrelatie. Vanuit die context is nog steeds zichtbaar dat de gemeente voor veel kerkbesturen geen logische gesprekspartner is om mee te denken over de toekomst. De dreiging van het verlies van het voortbestaan van kerken leidt tot meer bereidheid tot een gesprek. De openheid die daardoor ontstaat biedt kansen om elkaar beter te leren kennen en de grenzen te slechten. De gemeente ziet kerkgemeenschappen nog te weinig als een maatschappelijk partner. Ondanks de van oudsher logische rol in het sociale domein worden kerkgemeenschappen niet geschaard onder de maatschappelijke partijen die voor beleidsvorming en -implementatie worden uitgenodigd. Ook maken kerkgebouwen nog geen onderdeel uit van het accommodatiebeleid, hoewel steeds meer kerken zich vanwege multifunctioneel gebruik op die markt gaan begeven. Kerken zullen in de toekomst meer gaan concurreren met ander vastgoed, bijvoorbeeld met de verhuur van ruimten. 12 Eindrapportage Lokale Agenda Religieus Erfgoed Deventer

13 De overheid trekt zich steeds verder terug als subsidieverlener en gaat er meer vanuit dat monumenteigenaren zelf financieel verantwoordelijk zijn voor het onderhoud van hun eigendom. Kerken hebben in sommige subsidieregelingen nog een bevoorrechte positie, maar de algemene trend is dat het ook voor religieus erfgoed in de toekomst steeds belangrijker wordt om financieel op eigen benen te staan. Dat vereist dat kerkeigenaren nadenken over het verbeteren van de exploitatie van hun gebouwen. Hetzij door de exploitatiebaten te verbeteren (her- en nevenbestemming) of door de lasten te drukken. Monumentale kerkgebouwen hebben vaak hoge onderhoudskosten en energielasten. Het verwarmen van de grote en vaak ongeïsoleerde ruimten is kostbaar. Het is mogelijk om maatregelen te nemen, zowel klein- als grootschalig, waardoor winst te behalen is. Een belangrijke vraag bij het toepassen van installatietechnische of bouwkundige maatregelen is of de investering (die bij grootschalige ingrepen fors kan zijn) zich terugverdient als gevolg van lagere energielasten. Daarbij moet rekening worden gehouden met het feit dat de energiebehoefte afhankelijk is van het type gebruik en het gedrag van de gebruikers. Ondanks een zeker wantrouwen of verbazing bleek een gesprek in het kader van de herbestemmingsagenda tussen de gemeente en de kerkeigenaren in alle gevallen mogelijk. Opvallend was dat men vrij open was over de financiële positie, de kerkelijke functie en de worsteling met de toekomst en de exploitatie van de gebouwen Kerk en maatschappij De kerkgemeenschap en de burgergemeenschap hebben een beperkte verbondenheid. Waar kerken in het verleden het middelpunt waren van een gemeenschap heeft in veel gevallen de kerk nu een meer solitaire rol. Weinig inwoners van een wijk of kern hebben binding met de kerkelijke gemeente. Ook in de benadering van maatschappelijke vraagstukken (welzijn, zorg) wordt de kerkelijke gemeente niet meer als vanzelfsprekende partner gezien en ook vanuit de kerkelijke gemeente zelf verloopt de zoektocht naar meer verbinding met de omliggende gemeenschap vaak schoorvoetend. Hoewel de meeste kerken met dezelfde problematiek kampen (terugloop van kerkgangers en problemen met de gebouwenexploitatie), bevindt iedere kerk zich op een eigen moment in het maken van toekomstplannen. Het kan gaan om een eerste onderkenning dat exploitatie lastig wordt tot het maken van plannen voor verkoop van gebouwen. Het formuleren van een toekomstvisie is over het algemeen nog nauwelijks onderwerp van gesprek. Daarbij ontbreekt ook vaak een zakelijke insteek. Oplossingsrichtingen blijven in het begin vrijwel altijd beperkt tot zeer behouden ingrepen binnen een veilige bandbreedte. Ideeën voor nevenactiviteiten bestaan vaak uit wensbeelden (concerten, tentoonstellingen, educatie) die niet goed aansluiten bij de behoefte van de omliggende buurt/omgeving en geen structurele oplossing bieden. Ontkerkelijking speelt vrijwel overal. Er is echter een duidelijk verschil tussen de kerken in de (binnen)stad en de kerken in de kleine kernen. De plattelandskerken maken van oudsher deel uit van een kleine gemeenschap, terwijl de stadskerken onderdeel zijn van een omvangrijkere context. De stadskerken staan over het algemeen (ook letterlijk) dichter bij de lokale politiek, worden door toeristen bezocht en spelen vaak een belangrijke rol in de ruimtelijke, sociale en economische dynamiek van de stad. 13

14 3.4 Aanbevelingen over de gemeentelijke rol Uit het overzicht van ervaringen in paragraaf 3.3 komt duidelijk naar voren dat de gemeente en de kerkgemeenschappen elkaar nodig hebben om de problemen aan te pakken. Daarin zal eenieder zijn rol moeten pakken. Gedurende het project zijn er door diverse betrokkenen aanbevelingen gedaan over de rol die de gemeente kan oppakken. Het totale overzicht staat in de bijlage. Kerkeigenaren zien een duidelijke rol voor de lokale overheid, bijvoorbeeld: - (financiële) ondersteuning bij de instandhouding van een pand; - meedenken over toekomstplannen; - ondersteuning bij programmering (helpen bij het gevuld krijgen van gebouwen); - ondersteuning bij procedures (vergunningen). Vanuit de interne organisatie zelf komen behoeften en bevindingen naar voren, zoals: - bij herbestemming/nevenbestemming/tijdelijk gebruik aansluiten bij de omgeving waarin de kerk zich bevindt of bij de ambitie/ het beleidsdoel dat de gemeente nastreeft; - verscheidenheid in en afstemming van programmering; - kerkgemeenschappen gebruiken als maatschappelijke partner (en vastgoed). Bureaus die deelonderzoeken hebben uitgevoerd, hebben de volgende aanbevelingen: - prioriteren: bepaal als overheid welk vastgoed je wilt behouden, wat je aan de markt overlaat en waar je nog bij wilt ondersteunen; - geef het goede voorbeeld als overheid door zelf gebruik te maken van religieus erfgoed; - matchmaking: zorg voor verbindingen tussen vraag en aanbod, laat partijen gebruikmaken van het netwerk van de gemeente; - ondersteuning bij procedures; - zet lokale kennis en menskracht in (burgers, instellingen). - een goed overzicht hebben van de opgave, zowel op korte als lange termijn, en weten wat er speelt per kerk; - kerkeigenaren die zichzelf redden (goed onderhouden kerkgebouwen met een gezonde exploitatie) hoeven geen tot weinig verwachtingen te hebben m.b.t. financiële bijdragen; 14 Eindrapportage Lokale Agenda Religieus Erfgoed Deventer

15 4 Mogelijke rollen van de overheid De gemeente, of een andere overheidsinstelling, kan verschillende rollen aannemen bij het voorkomen en het bestrijden van leegstand en onderbenutting. Gezien het grote aantal kerken en de grote onderlinge verschillen is een flexibele opstelling van de gemeente een vereiste. De rol van de gemeente zal iedere keer anders zijn. Overwegingen daarbij zijn onder meer de prioriteit van de opgave en de beschikbaarheid van middelen. Voor de mogelijke rollen en instrumenten is bij het opstellen van de Lokale Agenda Herbestemming Religieus Erfgoed in 2011 een voorzet gedaan. Op basis van de ervaringen die de afgelopen jaren zijn opgedaan is het beeld verder aangescherpt en uitgebreid. Het resultaat staat hieronder. 4.1 Ruimte bieden De gemeente kan her- of nevenbestemming bevorderen door in het bestemmingsplan ruimte te bieden voor nieuw of breder gebruik en door tijdelijk gebruik toe te staan, bijvoorbeeld bij creatieve broedplaatsen en andere samenlevingsinitiatieven die vaak spontaan en bottom-up ontstaan. Daarnaast kan de gemeente ruimte bieden aan ondernemerschap, zodat de vraagkant wordt gestimuleerd. 4.2 Regisseren De gemeente kan herbestemming bevorderen door eisen te stellen, bijvoorbeeld aan nieuwbouw. Wellicht biedt een bestaand pand ook mogelijkheden voor vestiging. Daarnaast kan de gemeente bij het verlenen van vergunningen of subsidies aanvullende eisen stellen, bijvoorbeeld aan het gebruik van een kerkgebouw, waardoor her- of nevenbestemming wordt bevorderd. Regie kent ook een andere benadering. De complexiteit van herbestemmingsvraagstukken vraagt om een interdisciplinaire benadering. De gemeente kan een regisseur aanwijzen die binnen de organisatie zorg draagt voor de coördinatie van een project of vraagstuk. 4.3 Inspireren Door goed ondernemerschap en rentmeesterschap te tonen kan de gemeente met haar vastgoed laten zien wat de mogelijkheden van herbestemming zijn. Als huurder/gebruiker van een ruimte kan de gemeente de voorkeur geven aan erfgoedlocaties. 4.4 Middelen verzorgen en verbinden De gemeente kan subsidies of andere middelen inzetten om her- of nevenbestemming te stimuleren. Daarnaast kan de gemeente een rol spelen in het begeleiden van initiatiefnemers naar subsidies, maar ook naar bijvoorbeeld kennis- en samenwerkingspartners. De gemeente heeft een breed netwerk waarmee een kerkelijke gemeente haar voordeel kan doen. De gemeente heeft hier dus een rol als verbinder en ondersteuner. Mogelijk kan de gemeente deze rol versterken door actief vraag en aanbod bij elkaar te brengen en/of een centraal aanspreekpunt te benoemen, waar eigenaren of andere belanghebbenden terecht kunnen voor informatie en ondersteuning. 4.5 Bespreken en adviseren De gemeente kan een belangrijke gesprekspartner zijn voor kerkgenootschappen. Op basis van wederzijds vertrouwen kunnen de partijen structureel met elkaar in gesprek gaan (en blijven) over kwesties die spelen. Deze gesprekken bieden de gemeente de kans om kerken te adviseren, bijvoorbeeld over het toekomstgerichte proces dat de kerken doormaken. 4.6 Agenderen Kerken en kerkgenootschappen zijn niet standaard in beeld als mogelijke ruimtebieder en maatschappelijke partner. Ook is de context waarin kerken opereren niet algemeen bekend. De gemeente kan een duidelijke rol spelen door de problematiek, de ambities en de agenda s van de kerken te agenderen. Dit geldt voor de interne organisatie, de buitenwereld, maar ook bij provinciale en landelijke contacten. 15

16 5 De Deventer conclusies Het project Herbestemmingsagenda Religieus Erfgoed` was erop gericht te komen tot een Lokale Agenda Herbestemming Religieus Erfgoed, die als beleidsinstrument kon dienen voor de aanpak van (dreigende) leegstand en herbestemming. Gedurende het project en zeker tijdens de afronding is steeds meer de vraag ontstaan of agenda en herbestemming op dit moment wel de juiste termen zijn. Deze woorden suggereren dat er concrete acties worden uitgevoerd in een bepaalde volgorde, met als resultaat een herbestemd (kerk)gebouw. De ervaring leert echter dat het zo niet werkt, in ieder geval niet in Deventer. Toch is er wel een aantal conclusies te trekken specifiek voor Deventer. De gemeente is zich bewust van de complexe context waarbinnen geloofsgemeenschappen zich bevinden. Daarom wil de gemeente zich sterk maken om kerken te ondersteunen als ze zich melden met een initiatief. Er zijn mogelijke rollen en taken die de overheid kan vervullen, maar ook hier is maatwerk het toverwoord. Naar aanleiding van dit project is er geen algemeen actieplan voor de kerken en wordt er op voorhand geen prioritering toegekend. De wereld is op dit moment teveel in beweging om hele harde kaders neer te leggen met het risico dat hiermee kansen niet benut worden en processen niet optimaal zijn. Het zou bovendien veronderstellen dat alles te sturen is, terwijl tijdens dit project naar voren is gekomen dat dat juist niet zo is. Flexibiliteit, maatwerk en gerichte actie zijn nodig. Zodat er zowel intern als extern tijdig ingespeeld kan worden op mogelijke ruimtelijke economische ontwikkelingen en relevante beleidsvorming. De rol van de gemeente voor de komende tijd kan in drie termen worden samengevat: agenderen, verbinden en programmeren. Agenderen (en elkaars agenda kennen) Door van elkaar te weten wat de ambities en de agenda s zijn, kunnen verbindingen sneller ontstaan en kan er ingesprongen worden worden op ontwikkelingen. Er is een bepaalde basis gecreëerd van waaruit zaken sneller opgepakt kunnen worden. Daarnaast is het van groot belang deze kennis te delen met anderen, zowel intern als extern, en te zorgen dat het op de juiste plaatsen aanwezig is. Religieus erfgoed moet in beeld komen bij de grotere gemeentelijke visies en programma s, bijvoorbeeld door aan te haken bij de discussie over maatschappelijk vastgoed en bij de gemeentebrede erfgoedpresentatie. De opgedane kennis kan input zijn voor nieuwe visies, zoals de structuurvisie ruimtelijk erfgoed. De opgedane kennis bevat veel waardevolle en nuttige informatie. Verbinden De gemeente is bij uitstek een partij die verbindingen kan leggen. Op verschillende vlakken komen informatie en netwerken samen, die elkaar kunnen versterken als ze gekoppeld worden. Een goed voorbeeld is de website voor vraag en aanbod. Omdat het om complexe opgaven gaat en er van nature een zeker wederzijds wantrouwen bestaat tussen overheid en kerk is het van groot belang dat partijen in gesprek gaan en blijven. Het verschaft inzicht in elkaars agenda en achtergronden, zorgt voor wederzijds begrip en maakt het mogelijk bij ontwikkelingen sneller te schakelen en elkaar te adviseren. Op deze wijze kan vroegtijdig en preventief aan vraagstukken worden gewerkt, waardoor rigoureuze en ingrijpende maatregelen in een later stadium kunnen worden beperkt. Binnen de gemeente is verbinden en samenwerken van groot belang, want een ontwikkeling rondom een kerk staat nooit op zichzelf. Afdelingen als vastgoed, ruimtelijke ontwikkeling en gebiedsontwikkeling kunnen van wezenlijk belang zijn bij de uitwerking van een initiatief. Daarnaast kan religieus erfgoed bijdragen aan grotere ambities, visies en beleid binnen een gemeente, bijvoorbeeld op het gebied van milieu, welzijn, toerisme of economie. Programmeren Zoals te zien is op de kaart van het stadscentrum is er behoefte aan functies om de vele vastgoedobjecten te vullen. Naast het religieus erfgoed is er nog veel ander maatschappelijk vastgoed, zoals de bibliotheek, het theater en de diverse culturele instellingen. De markt is niet zo groot en als iedereen zich op dezelfde markt richt ontstaat er een concurrentiestrijd. Er is zeker winst te behalen door in te zetten op een goede programmering, bijvoorbeeld door te kijken naar welke ruimten waar het meest geschikt voor zijn en aan de andere kant actief op zoek te gaan naar programma s. Daarmee kan binnenstadbreed een aantrekkelijker programma worden gerealiseerd en hopelijk ondersteuning worden geboden aan de te vullen ruimtes. De gemeente ziet dit onderdeel niet direct als een gemeentelijke rol, maar onderzoekt wel de mogelijkheden tot regie in dit proces. Het is uiteraard mogelijk dat - als de economie weer aantrekt, er financiële middelen komen of er zich kansen voordoen - de gemeente meer regie oppakt. Maar dan wel met de opgedane kennis, het kennen van elkaars agenda, weet hebben van elkaars ambitie en het overzien van het grotere geheel. 16 Eindrapportage Lokale Agenda Religieus Erfgoed Deventer

17 Bijlage 1: Toelichting activiteiten In deze bijlage zijn de verschillende activiteiten omschreven. Alle activiteiten zijn opgenomen, dus ook de activiteiten die in de Lokale Agenda Herbestemming Religieus Erfgoed zijn genoemd, maar niet zijn uitgevoerd. In dat geval is beschreven wat daarvan de reden is. Gedurende de uitvoering van de activiteiten kwamen ook nieuwe ideeën en initiatieven bovendrijven. Deze zijn getoetst aan de doelstellingen van de Lokale Agenda en vervolgens in uitvoering genomen. Ook deze activiteiten zijn in de bijlage opgenomen. Symposium herbestemming Uitvoering: September 2011 Vergroten van kennis en bewustwording over de opgave van leegstand en herbestemming. Symposium Het monument van de toekomst vond plaats op 9 september 2011 in de voormalige synagoge, in het kader van de Open Monumentendag. Het symposium trok circa 120 bezoekers. De kerkeigenaren zijn individueel benaderd om het symposium te bezoeken. Sprekers is verzocht vanuit een bijzondere invalshoek en visie naar de opgave te kijken. Inventarisatie en beschrijving religieuze gebouwen in Deventer Uitvoering: Ontwikkelen en ontsluiten van kennis over het religieuze erfgoed in de gemeente. Er is onderzoek gedaan naar alle cultuurhistorisch waardevolle religieuze gebouwen in de gemeente. Er is een overzicht opgesteld (beschrijving en foto s) dat via Reliwiki beschikbaar is gesteld. Uitvoering: Ontwikkeling van een herbestemmingsteam dat zich inzet voor de bevordering van herbestemming in de gemeente n.v.t. Actieve inzet op bevordering van herbestemming en bestrijding van leegstand door opgaven te signaleren, vraag en aanbod bij elkaar te brengen, eigenaren te stimuleren tot investeringen, etc. Dit initiatief is niet uitgevoerd door een vast team. De belangrijkste reden hiervoor is dat elke herbestemmingopgave maatwerk is. Het blijkt veel efficiënter te zijn om, als een gerichte casus zich voordoet, vanuit de verschillende disciplines collega s te laten aanhaken (soort projectgroep). Intern is gewerkt aan de bewustwording van de noodzakelijke integrale aanpak en is er proefondervindelijk gewerkt met de casussen die zich voordeden gedurende het project. Ontwikkelen website voor matchen vraag en aanbod. De website dient als portal voor mensen of organisaties die in de gemeente Deventer zoeken naar een unieke locatie voor trouwen, rouwen, concerten e.d. Uitvoering: Stimulering (neven)gebruik religieus- en eventueel ander gebouwd erfgoed. In het voorjaar van 2013 is de website in concept afgerond en besproken met de verschillende deelnemende kerkeigenaren. Daarnaast is gekeken hoe de website zich verhoudt tot andere initiatieven binnen de gemeente. De website wordt nu gevuld en gezamenlijk wordt bekeken welke informatie noodzakelijk of wenselijk is. 17

18 Ondersteuning drietal kerken in kleine kernen bij de verbreding van (neven)functies Uitvoering: Veel kerken focussen op het verbeteren van de exploitatie door neveninkomsten te genereren. Er is een adviseur beschikbaar gesteld die in nauw overleg met de kerken in Okkenbroek, Diepenveen en Bathmen op zoek is gegaan naar de mogelijkheden van nevenactiviteiten en wat daar allemaal bij komt kijken. Okkenbroek: deze kerk is tot de conclusie gekomen dat kerkelijk gebruik niet meer vol te houden is. Er is een Stichting Vrienden van de Kerk opgericht om het gebouw in de toekomst te exploiteren. Ze bezinnen zich nu op nieuwe activiteiten en slimme samenwerkingen met andere organisaties in de kern. De ondersteuning was vooral als sparringpartner tijdens het proces van het beëindigen van kerkelijk gebruik. Bathmen: vanuit de kerk is aangegeven dat er behoefte bestaat aan ondersteuning, maar intern is er nog veel verdeeldheid over de aanpak. Het proces heeft zich vooral gericht op het bevorderen van bewustwording/ overtuiging. Diepenveen: de dorpskerk streeft naar een goede balans tussen kerkelijk gebruik en nevenactiviteiten. De ondersteuning is met name gebruikt als klankbord en meedenkkracht. Gaandeweg bleek de kerk veel waarde te hechten aan een goede website. Deze is vervolgens ontwikkeld, waarbij een extra site is toegevoegd voor het nevengebruik. Uitvoering: Faciliteren gezamenlijk programmeren en samenwerking van de kerken in de stad n.v.t. Organiseren en stimuleren van samenwerking en afstemming tussen de kerken in de stad Deventer, wat betreft programmering, personele inzet, inkoop, etc. Hierdoor kan inefficiëntie en ongewenste concurrentie worden voorkomen. In het kader van de agenda is gebleken dat er op dit moment onvoldoende draagvlak bestaat om tot afstemming of samenwerking te komen. Achter de schermen is er van alles gaande, maar een proactieve inzet was niet aan de orde. Uitvoering: Het ondersteunen van de Protestantse Gemeente Deventer bij de verkoop van de locaties Van Vlotenhof en Open Hof n.v.t. Het genereren van middelen t.b.v. de instandhouding van de andere kerken in bezit van de Protestantse Gemeente. Deze ondersteuning is niet verleend, met name vanwege het feit dat de keuze vanuit de Protestantse Gemeente voor al dan niet afstoten nog niet was uitgekristalliseerd. Duurzaamheidsonderzoeken en maatwerkadviezen religieus erfgoed Uitvoering: 2012 Kerken zijn over het algemeen niet de meest energiezuinige gebouwen. Toch valt er winst te halen door duurzaamheidsmaatregelen toe te passen. Tijdens dit onderzoek zijn kerken gescand op energieverbruik, -lekken en -problemen en wordt er binnen de grenzen van de monumentenzorg aangegeven waar verbetermogelijkheden liggen. Daarnaast zijn de resultaten van waarde voor een landelijke studie naar een goede duurzaamheidsmeter voor monumenten. Er is een zestal scans uitgevoerd: dorpskerk Diepenveen, Johannes Vianneykerk, Penninckshoek, Van Vlotenhof, Ichthuskerk en Mariakerk. Uit de scans volgen relevante inzichten, zowel algemeen als specifiek voor de kerken zelf. Er is een scala aan mogelijkheden te geven voor verbetering (van klein naar groot). De vertaling naar concrete toepassingen is in deze onzekere tijden echter lastig. Elke kerk heeft een rapport met bevindingen en aanbevelingen ontvangen. Tijdens een netwerkbijeenkomst heeft Nibe de resultaten gedeeld met alle kerkeigenaren. 18 Eindrapportage Lokale Agenda Religieus Erfgoed Deventer

19 Uitvoering: Bevordering van onderhoudsplannen door advies en ondersteuning te bieden bij de ontwikkeling van planmatig onderhoud n.v.t. Het bevorderen van planmatig onderhoud, waardoor kostenbesparing op onderhoud op kan treden. Vanuit de doelgroep bleek, na inventarisatie, geen behoefte te bestaan aan ondersteuning op dit gebied. De meeste kerken worden reeds ondersteund door professionele organisaties, zoals de Monumentenwacht. Uitvoering: Financiële maatwerkadviezen n.v.t. Het bieden van advies op maat voor kerkelijke organisaties om hun exploitatie te verbeteren door op een efficiëntere manier om te gaan met beheer- en exploitatielasten en inkomsten. Vanuit de doelgroep bleek, na inventarisatie, geen behoefte te bestaan aan ondersteuning op dit gebied. Studies naar de (on)mogelijkheden van herbestemming of nevenbestemming Uitvoering: Door onderzoek ontstaat inzicht in de mogelijkheden en beperkingen van her- of nevenbestemming, waardoor afgewogen besluiten kunnen worden genomen over de toekomst van het onderzochte kerkgebouw. Ten behoeve van de Johannes Vianneykerk en de Muntentoren zijn studies uitgevoerd. Het onderzoek naar de Johannes Vianneykerk, die nog in gebruik is als kerk, is opgedeeld in een bouwhistorische verkenning, een bouwtechnisch onderzoek, een quickscan ruimtelijke en beleidsmatige analyse, een kostenraming cascorestauratie en stichtingskostenopzet. Gedurende het proces is een mogelijke gebruiker in beeld gekomen, een ander kerkgenootschap. Hiermee kon de praktische opgedane kennis uit het haalbaarheidsonderzoek direct ingezet worden en bijdragen aan de besluitvorming van de mogelijke koper. De Apostolische Gemeenschap is in januari 2012 gestopt met kerken in de Muntentoren. Het gebouw staat leeg en men bezint zich op toekomst. In dat kader is er een verkenning uitgevoerd naar de mogelijkheden voor dit gebouw. Gedurende het proces kwam er een serieuze gegadigde in beeld, waarvoor gekeken is naar een sluitende businesscase. Dit bleek helaas niet haalbaar. De resultaten van de verkenning worden nu ingezet om gerichter op zoek te gaan naar een nieuwe eigenaar of huurder. Organiseren van (netwerk)bijeenkomsten Uitvoering: Doel van de netwerkbijeenkomsten is het delen van kennis en ervaringen, bijvoorbeeld op het gebied van beheer, onderhoud en exploitatie. Daarnaast biedt het de mogelijkheid om resultaten en bevindingen, die voortkomen uit de activiteiten van de Lokale Agenda, met elkaar te delen. Er is een tweetal netwerkbijeenkomsten georganiseerd. Deze zijn over het algemeen redelijk bezocht door de verschillende kerkeigenaren en kerkbesturen. Duidelijk werd dat de kerkbesturen vooral bezig zijn met hun eigen problematiek en er weinig wordt gekeken naar hoe anderen met vergelijkbare opgaven omgaan. De bijeenkomsten hebben geleid tot meer inzicht en begrip in elkaars problematiek. Daarnaast is de kloof tussen de kerkeigenaren en de gemeente verkleind. Men weet nu waar men terecht kan met vragen aangaande behoud en gebruik van de kerkgebouwen. Vanuit de deelnemende kerken is enthousiast gereageerd op de bijeenkomsten en collectief is besloten dit voort te zetten. 19

20 Uitvoering: Gezamenlijk bezoek aan een kerk die multifunctioneel wordt gebruikt n.v.t. Door middel van het tonen van referentieprojecten met een geslaagde exploitatie worden de kansen en mogelijkheden concreet inzichtelijk gemaakt. Deze activiteit is tot op heden niet uitgevoerd. Op basis van de netwerkbijeenkomsten kon geconcludeerd worden dat de geesten nog niet rijp waren voor een gezamenlijke excursie. In het kader van het traject rondom de Lebuinus- en Mariakerk is een voorbeeld in Amersfoort bezocht. Eindpresentatie van resultaten project Uitvoering: 10 oktober 2013 Het overdragen van resultaten van het project. Op 10 oktober 2013 is de eindbijeenkomst Religieus Erfgoed, tussen hemel en aarde gehouden in de Penninckshoek te Deventer. Hier zijn de resultaten van het project gepresenteerd. Tevens is de middag gebruikt om aan de hand van prikkelende sprekers feedback te krijgen op de ideeën over de rol van de overheid. Alle Overijsselse en de grote monumentengemeenten (landelijk) waren uitgenodigd. Na de pauze sloten de kerkelijke eigenaren en andere belanghebbenden aan om het project feestelijk af te ronden. Alle resultaten zijn beschikbaar gesteld op een website en daarnaast is er publiciteit gegenereerd via de pers en artikelen in vakbladen. Toekomstverkenning Lebuïnuskerk en Mariakerk Uitvoering: De NV Bergkwartier, de Protestantse Gemeente Deventer en de gemeente Deventer zijn eigenaar van de met elkaar verbonden Mariakerk, Lebuinuskerk en -toren. De gebouwen en de partijen hebben verschillende maar ook gezamenlijke problemen, kansen en belangen. Voor een toekomstig (financieel) gezond en duurzaam gebruik van dit belangrijke gebouwencomplex is door de drie partijen uitgesproken zaken gezamenlijk te verkennen en in kaart te brengen. De Protestantse Gemeente had reeds een herinrichtingsplan ontwikkeld voor de Lebuïnuskerk waarvan een deel al in uitvoering was, maar voor de Mariakerk, die nauwelijks gebruikt werd, waren er slechts ideeën. Tijdens het verkenningsproces is vooral ingezoomd op de mogelijkheden voor de Mariakerk en de mogelijkheden tot samenwerking en afstemming met de Lebuïnuskerk. Door de onderlinge overleggen en het aantrekken van dezelfde architect voor de planvorming rondom de Mariakerk is zowel de herbestemming van de Mariakerk bespoedigd als ook het gezamenlijk kijken naar de toekomst. Voor de Mariakerk is gekozen voor een tijdelijke oplossing waarbij met een paar eenvoudige ingrepen de kerk geschikt is gemaakt voor breder gebruik (tentoonstellingen, exposities). Dit vormt de opmaat voor een meer structurele bestemming in de toekomst. 20 Eindrapportage Lokale Agenda Religieus Erfgoed Deventer

21 Marktonderzoek en ondersteuning kerk Graaf van Burenstraat Uitvoering: 2012 De kerk in de Graaf van Burenstraat is niet meer in gebruik als kerk, maar is een aantal jaren geleden gekocht door een particulier. Het was de bedoeling hier een veilinghuis in te vestigen. Dit initiatief is inmiddels gestopt en verkoop of verhuur is noodzakelijk. De ondersteuning is gelegen in het goed in beeld brengen van de mogelijkheden van de kerk voor potentiële kopers en huurders, een marktverkenning en aansluitend een actieve benadering van mogelijke geïnteresseerden. Er is een flyer gemaakt met veel impressies van mogelijkheden en er is een oriënterende markt- en functieverkenning gedaan evenals een quickscan van de ruimtelijke mogelijkheden. Met de opgedane kennis is vervolgens een aantal gerichte gesprekken gevoerd met mogelijke belangstellenden. Dit heeft geleid tot meer belangstelling voor de functie als woonhuis. In de tussentijd is er een detailhandelsfunctie in de kerk gevestigd waarmee de huidige eigenaar tijdelijk een oplossing heeft gevonden voor de leegstand. Dit neemt niet weg dat verkoop prioriteit heeft. Met de aangeboorde contacten, de flyer en de onderliggende verbeeldingen zet de makelaar nu actief in op het vinden van een koper. Onderzoek verbreding tentoonstellingsmogelijkheid Bergkerk Uitvoering: De Bergkerk wordt al veelvuldig gebruikt voor tentoonstellingen. Voor het tentoonstellen van bepaalde collecties gelden echter hogere eisen met betrekking tot veiligheid en klimaat. Het onderzoek bekijkt de huidige klimatologische condities en veiligheidsomstandigheden van de Bergkerk en de mogelijkheden tot verbetering daarin. Door verbeteringen wordt een bredere inzet van de kerk mogelijk. Het onderzoek is afgerond. Inmiddels is de eerste concrete aanpassing gerealiseerd. In de Bergkerk is een hoogwaardig beveiligingssysteem (beveiligingsklasse 4) geïnstalleerd. Daardoor kon van 3 oktober t/m 6 oktober 2013 de 5e Kunstbeurs Bergkerk Deventer georganiseerd worden. Voorheen werd hiervoor uitgeweken naar een andere, beter beveiligde, locatie. De kunstbeurs heeft 5000 bezoekers getrokken. 21