Beeldvorming etnische minderheden op het NOS Journaal

Transcriptie

1 Beeldvorming etnische minderheden op het NOS Journaal Giliam Alberto Masterscriptie Universiteit van Tilburg Februari 2009

2 Beeldvorming etnische minderheden op het NOS Journaal Giliam Alberto Universiteit van Tilburg Masterscriptie Faculteit Geesteswetenschappen Opleiding: Communicatie- en informatiewetenschappen Afstudeerrichting: Interculturele communicatie Universiteit van Tilburg Februari 2009 Begeleider: dr. A. el Aissati Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 2

3 Voorwoord Na mijn HBO studie wilde ik graag doorstuderen, alleen wist ik niet precies in welke richting. Lang heb ik getwijfeld om Internationale Betrekkingen te gaan studeren in Utrecht. Deze studie is uiteindelijk afgevallen, aangezien hij niet aansloot op mijn studie Commerciële Economie, en hierdoor vier jaar in beslag zou nemen. Op de universiteit van Tilburg werden de studies Bedrijfscommunicatie alsook Interculturele communicatie aangeboden. Deze studies sloten wel aan op mijn vooropleiding en zouden twee jaar in beslag nemen. Mijn keuze is uiteindelijk gevallen op Bedrijfscommunicatie, maar het onderwerp van deze scriptie valt onder Interculturele communicatie. Ik interesseer me, misschien door mijn buitenlandse afkomst, voor de manier waarop etnische minderheden in de media neer worden gezet. Ik krijg af en toe het idee dat de media, allochtonen (on)bewust vooral in negatieve context in woord en beeld brengen. Het leek me interessant om te onderzoeken of deze gedachte terecht is. Hiervoor wilde ik van zowel autochtonen als allochtonen weten wat hun mening is in deze kwestie. Het NOS Journaal is een veelbekeken en gerespecteerde nieuwsuitzending en zal dienen als onderzoeksobject. Iedereen die mij heeft geholpen en ondersteund tijdens het schrijven van deze scriptie, wil ik bij deze hartelijk bedanken. In de allereerste plaats dr. A. el Aissati voor zijn goede begeleiding. Dr. J. Schilperoord wil ik bedanken voor zijn raad bij statistieke kwesties. Andries Verheijden wil ik niet alleen bedanken voor zijn gezelschap tijdens het schrijven van de scriptie, maar ook voor de tips. Mijn vader en Peter van Gils wil ik bedanken voor het geven van scherpe feedback. Daarnaast wil ik mijn moeder, broer, zus, vrienden en alle anderen bedanken die mij hebben gesteund tijdens het schrijven van deze scriptie. Giliam Alberto Tilburg, 23 februari 2009 Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 3

4 Inhoudsopgave 1. Inleiding Onderwerp Aanleiding Theoretisch kader Doelgroepen Etnische minderheden Autochtonen Beeldvorming Beeldvorming in de literatuur Shadid (1994) Hendriks (2006) Devroe (2007) Rol media in beeldvorming Multiculturaliteit in de media Media-aanbod Rol overheid met betrekking tot multiculturaliteit in de media Hoofd- en deelvragen Methode Populatie Proefpersonen Methode van verzameling Materiaal Verwerking gegevens Resultaten Betrouwbaarheid Negatieve berichtgeving Passiviteit Individuele instellingen Eenzijdigheid Achtergrondinformatie Relevantie beelden Achtergrondinformatie bij negatieve berichtgeving etnische minderheden Overeenstemming beeld etnische minderheden Beïnvloeding Discussie Literatuur Bijlage: enquête Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 4

5 Samenvatting Wat vinden autochtonen en niet-westerse allochtonen van de beeldvorming van etnische minderheden op het NOS Journaal? Om dit te achterhalen, zijn 97 Nederlandse, 23 Marokkaanse en 22 Turkse studenten geënquêteerd. Deze studenten werden in persoon aangesproken met de vraag aan het onderzoek deel te nemen. Daarnaast werden zij ook via benaderd en konden zij online de enquête invullen. De enquête bestond uit tien vragen en twintig stellingen. De vragen hadden betrekking op demografische gegevens en het kijkgedrag van de respondenten. De stellingen hadden betrekking op de wijze waarop etnische minderheden in het NOS Journaal neer worden gezet. Om antwoord te krijgen op de hoofdvraag, wat voor beeldvorming het NOS Journaal creëert van etnische minderheden, zijn een zestal deelvragen opgesteld. De eerste deelvraag betrof het wel of niet betrouwbaar zijn van het NOS Journaal. Uit de resultaten is gebleken dat autochtonen het NOS Journaal een betrouwbaardere bron achten dan allochtonen. Dit betekent niet dat allochtonen het NOS Journaal per definitie zien als een onbetrouwbare bron. Een onderdeel van de eerste deelvraag, betrof de relevantie van de beelden die worden uitgezonden bij nieuwsitems in het NOS Journaal. Wat betreft relevantie van beelden die worden uitgezonden in berichtgeving omtrent etnische minderheden, verschillen autochtonen alleen met Marokkanen van mening. De laatste groep zegt eigenlijk niet precies te weten of deze beelden relevant zijn, al zijn zij meer van mening dat deze beelden eerder niet dan wel relevant zijn. Autochtonen en allochtonen zijn het wel met elkaar eens dat de beelden in overige berichtgeving wel relevant zijn voor het onderwerp. De tweede deelvraag ging over het verschaffen van achtergrondinformatie in het NOS Journaal. Uit de resultaten kan niet worden opgemaakt of het NOS Journaal wel of geen achtergrondinformatie verschaft bij nieuwsitems. Echter, allochtonen zijn eerder niet dan wel van mening dat het NOS Journaal achtergrondinformatie verschaft bij nieuwsitems. Dit geldt zowel voor nieuwsitems omtrent etnische minderheden als overige nieuwsitems. Autochtonen zijn in tegenstelling tot allochtonen eerder wél dan niet van mening dat het NOS Journaal in beide gevallen, achtergrondinformatie verschaft. De derde deelvraag moest antwoord geven op de vraag of in het NOS Journaal sprake is van oververtegenwoordiging van etnische minderheden in negatieve berichtgeving. Hierbij moet men denken aan misdaadgerelateerde nieuwsitems. Allochtonen zijn onder andere van mening dat het NOS Journaal etnische minderheden vaker in het nieuws brengen in verband met misdaad, dan zij daar in werkelijkheid mee te maken krijgen. Ondanks dat zowel Marokkanen als Turken van mening zijn dat etnische minderheden vooral in negatieve context in het nieuws worden gebracht, is alleen eerstgenoemde groep van mening dat het NOS Journaal ook verantwoordelijk kan worden gehouden voor het aanwakkeren van negatieve beeldvorming omtrent etnische minderheden. De vierde deelvraag betrof de kwestie van ondervertegenwoordiging van etnische minderheden in algemene berichtgeving. Het merendeel van de respondenten vindt dat het NOS Journaal niet verantwoordelijk kan worden gehouden voor het aanwakkeren van negatieve beeldvorming omtrent etnische minderheden. Maar dit wil niet zeggen dat het NOS Journaal hen altijd op een juiste manier neerzet. In tegenstelling tot autochtonen, zijn allochtonen wel van mening dat het NOS Journaal etnische minderheden vooral in negatieve berichtgeving aan het woord laat en in beeld brengt. Als zij niet in negatieve berichtgeving aan bod komen, dan is het alleen in berichtgeving die op hen slaat. Dit vinden zowel autochtonen als allochtonen, etnische minderheden komen niet aan bod in Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 5

6 overige berichtgeving. Volgens autochtonen betekent dit niet dat etnische minderheden vaker aan het woord moeten komen, allochtonen zijn het tegenovergestelde van mening. Allochtonen kunnen zich niet vinden in het beeld dat het NOS Journaal schept van etnische minderheden. Dit beeld komt volgens hen niet overeen met het beeld dat zij zelf hebben van etnische minderheden. Autochtonen zeggen niet zeker te weten of het beeld van etnische minderheden op het NOS Journaal, klopt met het beeld die zij van hen hebben. Hiermee is een antwoord gegeven op de vijfde deelvraag, of het beeld van etnische minderheden in het NOS Journaal overeenstemt met die van de kijker. Speelt het NOS Journaal een rol in de beeldvorming betreffende etnische minderheden? Het antwoord op de zesde deelvraag is dat zowel autochtonen als allochtonen zeggen zich niet door het NOS Journaal te laten beïnvloeden bij het vormen van een beeld omtrent etnische minderheden. Uit beantwoording van de deelvragen kan worden opgemaakt dat het NOS Journaal een passief en eenzijdig beeld creëert van etnische minderheden. Zo worden zij vaak in verband gebracht met misdaad en komen zij alleen aan bod in berichtgeving die aan hen gerelateerd is. Maar er kan niet worden geconcludeerd dat etnische minderheden in stereotypen neer worden gezet. De manier waarop etnische minderheden in het NOS Journaal neer worden gezet, is echter wel voor verbetering vatbaar. Maar ondanks dat de beeldvorming die gecreëerd wordt, eenzijdig en passief is, kan niet worden gesteld dat deze beeldvorming per definitie negatief en slecht is. Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 6

7 1. Inleiding 1.1 Onderwerp Deze scriptie heeft als onderwerp: Het beeld van zowel autochtonen als niet-westerse allochtonen ten aanzien van de beeldvorming van etnische minderheden op het NOS Journaal. Hoe staan deze twee groepen tegenover het beeld wat van etnische minderheden wordt gecreëerd op het NOS Journaal? Onder allochtonen vallen een grote groep mensen, ook bijvoorbeeld Belgen en Duitsers die in Nederland wonen. Deze laatstgenoemde groepen allochtonen staan in grote lijnen dicht bij de autochtone Nederlandse bevolking, qua uiterlijke kenmerken en deels ook qua gewoontes. In dit onderzoek zal echter met het begrip allochtoon worden verwezen naar niet-westerse allochtonen. Deze groep mensen verschillen, op papier althans, resoluut van autochtone Nederlanders, qua uiterlijke kenmerken alsook cultuur. 1.2 Aanleiding Al vanaf de 16e eeuw vestigden zich immigranten in Nederland. Het waren toen vooral Joden van Spaanse en Portugese afkomst, die op de vlucht waren voor de Inquisitie. Vanaf de jaren 40 van 20e eeuw, kwamen velen Indonesiërs en Molukkers naar Nederland toe om hier een nieuw bestaan op te bouwen. Vanaf de jaren 50 kwam een arbeidsmigratie op gang, aanvankelijk werden arbeidskrachten geworven in Spanje en Italië, later vooral in Turkije en Marokko. Nederland telt begin ,5 miljoen inwoners, waarvan er ongeveer 3,2 miljoen allochtoon zijn. De allochtonen die in Nederland wonen, kan men onderverdelen in allochtonen van Westerse en niet-westerse afkomst, respectievelijk 1,4 en 1,8 miljoen (CBS). Deze cijfers wijzen uit dat in Nederland sprake is van een multiculturele samenleving, immers éénvijfde van de bevolking is van buitenlandse komaf. Allochtonen kunnen ook worden aangeduid met de term etnische minderheden. Zij kunnen te maken krijgen met vooroordelen die over hen bestaan. Volgens Shadid (1995) is een vooroordeel een vooringenomen houding ten opzichte van andere groepen die niet op feiten is gebaseerd. Vooroordelen bestaan al sinds mensenheugenis en het is de vraag of ze ooit ophouden te bestaan. Volgens Shadid (1995) zijn er een viertal redenen aan te wijzen voor het ontstaan van vooroordelen. Vooroordelen kunnen ontstaan door direct of indirect contact met mensen van een bepaalde groepering. Daarnaast kunnen ze ook ontstaan wanneer een bepaalde groep als een bedreiging voor de eigen groep wordt gezien. Waarnemings- en attributiefouten kunnen ook vooroordelen in de hand werken. Waarnemingsfouten ontstaan wanneer onjuiste informatie van een bepaalde groepering wordt verstrekt. Attributiefouten ontstaan wanneer ongewenst gedrag bij leden van de eigen groep wordt gezocht in externe factoren, waar ongewenst gedrag bij leden van andere groepen wordt gezocht in interne factoren. Als laatste speelt het socialisatieproces een rol, dominante waarden van de samenleving worden thuis en op school meegegeven, zo ook historische vooroordelen. Naast redenen voor het ontstaan van vooroordelen geeft Shadid (1995) ook aan waarom mensen de behoefte hebben om vooroordelen te hebben ten aanzien van andere groeperingen. Ten eerste is het van belang voor de eigen identificatie, wij tegen zij. Daarnaast is in een kwaad daglicht zetten van anderen positief voor de eigen identiteit. Tenslotte kunnen mensen vooroordelen ook gebruiken om zichzelf tegen eigen tekortkomingen te beschermen. In het geval van het vooroordeel negers zijn agressief, wil de groep die dit vooroordeel in het leven heeft geroepen de indruk wekken dat zij van nature niet agressief zijn. Wanneer allerlei vooroordelen over groepen mensen samen worden genomen, kan een stereotype beeld van deze groepen mensen ontstaan. Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 7

8 Van zowel etnische minderheden als autochtonen bestaan er stereotype beelden. Een stereotype is een teken en in de regel heeft het een onveranderlijke betekenis. Volgens Wikipedia is een stereotype een overdreven beeld van een groep mensen dat niet klopt met de werkelijkheid en is het vaak een vooroordeel dat wordt gebruikt als rechtvaardiging voor discriminerende acties. In dit onderzoek wordt onder stereotypering ook (on)bewust een onjuist beeld creëren van een groep mensen verstaan. Een stereotype kan ook positief van aard zijn, in dit onderzoek ligt de nadruk op negatieve stereotypering. Indien stereotiepe beeldvorming niet wordt bijgesteld, kan worden gesproken van verstarde beeldvorming (Smelik, 1999). Zij stelt dat het bij stereotiepe beeldvorming meestal draait om in- en uitsluiting, mensen wel of niet (discrimineren) in de groep opnemen. Degene die in de groep opgenomen wil worden, moet voldoen aan een bepaalde norm. De norm is in de regel een witte, middenklasse, heteroseksuele man in de leeftijd van 25 tot 55 jaar, zonder zichtbare handicap (Smelik, 1999). Het begrip stereotype komt van oudsher uit de boekdrukkunst en betekent een afgietsel (Smelik, 1999). Bij stereotype in de letterlijke betekenis van het woord worden dus zaken in een bepaalde vorm gegoten. De betekenis van stereotype die tegenwoordig gehanteerd wordt, staat nog redelijk dicht bij de oorspronkelijke betekenis. Alleen worden nu niet tastbare objecten in een vorm gegoten, maar mentale beelden. Bovendien zijn die mentale denkbeelden net zo moeilijk te veranderen als de tastbare objecten die vroeger werden gegoten. Die mentale denkbeelden kunnen zowel positief als negatief zijn. Zo kan men bijvoorbeeld Chinezen zien als hardwerkende mensen en Antillianen als lui. Smelik (1999) stelt dan ook de vraag of stereotypen per definitie problemen met zich meebrengen. Stereotypen helpen de mens om op een snelle manier betekenis te geven aan de wereld om hem heen en het is haast onmogelijk alle stereotiepe denkbeelden overboord te gooien. Stereotypen worden pas gevaarlijk, wanneer ze in verband worden gebracht met waardeoordelen, meestal het geval bij negatieve vooroordelen. Wanneer die negatieve vooroordelen worden gekoppeld aan biologische eigenschappen van een groep, kan worden gesproken van racistische stereotypen (Smelik, 1999). Leden van een bepaalde groep, bijvoorbeeld een etnische minderheidsgroep, worden door (negatieve) stereotypering niet als individu gezien, maar als een homogene groep (Hartmann et al., 1974; Staes & Lerouge,1994). Volgens D Haenens, Beentjes en Bink (2000) vervullen de media een belangrijke rol bij de integratie van etnische minderheidsgroepen. In de media zou men dus geen stereotype beeld van etnische minderheden moeten geven. De media zorgen als agendasetters ervoor dat het thema integratie aandacht krijgt en toegankelijk is voor het grote publiek. Bovendien geven zij oplossingen voor problemen die het minderhedenvraagstuk aangaan. Daarentegen worden de media in het minderhedendebat toch vaak beschuldigd van het versterken van vooroordelen en racisme, door het verstrekken van gemanipuleerde, onjuiste of onvolledige informatie (Bedrijfsfonds voor de Pers, 2000). Er zijn in de loop der jaren vele onderzoeken verricht naar de beeldvorming van etnische minderheden(allochtonen) in de media. Zo blijkt uit onderzoek van D Haenens & Koeman (2005) dat volgens allochtonen, de media hen vooral met negatieve zaken associëren en dat dit geen weerspiegeling is van de werkelijkheid. Dit onderzoek zal vooral kwantitatief van aard zijn, de data zal worden verzameld aan de hand van enquêtes. Zoals in de eerste paragraaf van dit hoofdstuk staat aangegeven, zal in dit onderzoek het beeld van zowel autochtonen als niet-westerse allochtonen ten aanzien van etnische minderheden op het NOS Journaal worden achterhaald. Hendriks (2006) heeft ook al onderzoek op dit gebied verricht, maar waar zij in haar onderzoek gebruik maakte van diepteinterviews, zal ik in mijn onderzoek gebruik gaan maken van enquêtes. Daarnaast zal ik niet alleen niet-westerse allochtonen in mijn onderzoek betrekken, maar ook autochtonen. Op deze manier kan een vergelijking worden gemaakt tussen het beeld die deze twee groepen hebben van de Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 8

9 beeldvorming van etnische minderheden op het NOS Journaal. De reden waarom voor het NOS Journaal is gekozen, is dat het NOS Journaal, vooral het bulletin van 20:00 uur, een van de best bekeken programma s van Nederland is (kijkonderzoek.nl). Met dit onderzoek wil ik achterhalen wat de autochtone en niet-westerse allochtone bevolking van Nederland vindt van de beeldvorming van etnische minderheden(allochtonen) op het NOS Journaal. Wat zijn de verschillen en overeenkomsten in hun beeldvorming en waar liggen deze? Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 9

10 2. Theoretisch kader In dit hoofdstuk zal een overzicht worden gegeven van de onderwerpen die van theoretisch belang zijn voor dit onderzoek. In de eerste paragraaf zullen de doelgroepen worden besproken en zal dieper worden ingegaan op het begrip etnische minderheden. In de tweede paragraaf zal beeldvorming in het algemeen worden besproken en in paragraaf drie beeldvorming in de literatuur. In de derde paragraaf zal dan eerder onderzoek op het gebied van beeldvorming omtrent etnische minderheden worden besproken. De rol die media spelen in beeldvorming zal in de vierde paragraaf aan bod komen. In de vijfde paragraaf zal multiculturaliteit in de media worden besproken en ook de rol die de overheid hierin speelt. De hoofd- en deelvragen komen in de zesde paragraaf aan bod. 2.1 Doelgroepen In deze paragraaf zullen de verschillende doelgroepen die aan dit onderzoek deelnemen besproken worden alsook wat onder de begrippen etnische minderheden en autochtonen wordt verstaan. Het onderzoek wordt afgenomen onder specifieke groepen mensen, die onder etnische minderheden en autochtonen vallen. Deze groepen zullen aan het einde van deze paragraaf besproken worden. Zoals in de inleiding staat aangegeven, zullen aan dit onderzoek zowel autochtonen als nietwesterse allochtonen deelnemen. Onder het begrip autochtoon verstaat het CBS een persoon wiens beide ouders zijn geboren in Nederland. Dit zou betekenen dat een Marokkaanse jongen, wiens beide ouders in Nederland zijn geboren, officieel een autochtoon zou moeten zijn. Het is echter de vraag of hij door iedereen ook als autochtoon wordt gezien. Het definiëren van allochtoon is ook geen eenvoudige taak. Volgens het CBS is een allochtoon een persoon van wie tenminste één ouder in het buitenland geboren is. Hierbij maakt het CBS een onderscheid tussen mensen die in het buitenland zijn geboren, de eerste generatie, alsook mensen die geboren zijn in Nederland, de tweede generatie. Ondanks het onderscheid tussen eerste en tweede generatie allochtonen, blijft deze definitie van het CBS te breed. Veel Nederlanders zouden volgens deze definitie allochtoon zijn, zo ook koningin Beatrix en prins Willem-Alexander (Art1.nl). Om meer duidelijkheid te creëren, maakt het CBS ook een onderscheid tussen westerse en niet-westerse allochtonen. Onder niet-westerse allochtonen vallen Turken, Afrikanen, Latijns-Amerikanen en Aziaten, op Japanners en Indonesiërs na. De laatst genoemde twee groepen vallen vanwege hun sociaal-economische en sociaal-culturele positie, niet onder de groep niet-westerse allochtonen (CBS.nl). Zij vallen net als bijvoorbeeld een etnische Duitser onder de groep westerse allochtonen. In het alledaagse taalgebruik wordt met het begrip allochtoon meestal verwezen naar niet-westerse allochtonen, die op zijn minst qua uiterlijk duidelijk verschillen van etnische Nederlanders. Vandaar dat in dit onderzoek specifiek aan niet-westerse en niet ook aan westerse allochtonen, wordt gevraagd wat zij vinden van de beeldvorming van etnische minderheden op het NOS Journaal. Etnische minderheden vallen immers onder de groep niet-westerse allochtonen Etnische minderheden Etnische minderheden zijn een groep mensen die qua cultuur maar soms ook qua uiterlijk, verschillen van mensen die van oudsher in een bepaald gebied of land wonen. In Nederland behoren bijvoorbeeld Turken, Marokkanen en Antillianen tot etnische minderheden. De term etniciteit hangt nauw samen met kleur, wanneer over etnische minderheden(allochtonen) wordt gesproken, speelt de term een nadrukkelijke rol. Meestal wordt een onderscheid gemaakt tussen zwart en wit, waarbij men respectievelijk refereert naar allochtonen en autochtonen. In haar onderzoek wijst Van der Graaf (2002) er terecht op dat met de term wit niet zozeer wordt verwezen naar huidskleur, maar dat het vaak gebruikt wordt als politieke term die naar een bevoorrechte positie van blanke mensen in de Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 10

11 samenleving verwijst (Van der Graaf, 2002). De term zwart daarentegen, verwijst naar een etnische minderheidspositie. Met kleur kan echter wel degelijk worden verwezen naar de huidskleur van mensen. Negatieve vooroordelen kunnen worden toegeschreven aan mensen met een donkere huidskleur, bijvoorbeeld negers zijn agressief. Kleur speelt dus nog steeds een rol in de samenleving, Appiah & Gutman (1996) duiden dit aan met de term colour conscious. Volgens Appiah & Gutman verloopt het bepalen van ras op grond van uiterlijke kenmerken naar culturele kenmerken volgens een bepaald schema. Naarmate men het schema afgaat, wordt steeds minder waarde gehecht aan het belang van kleur. Wanneer men ras bepaalt op grond van biologische kenmerken, is er sprake van race consciousness. Bij colour consciousness wordt verschil tussen rassen ontkend en acht men het niet relevant om mensen op basis hiervan in te delen. Iedereen in de maatschappij zou gelijk moeten zijn en hierdoor ook gelijke kansen moeten krijgen. Wanneer deze gelijkheid is bereikt, is er sprake van color blindness. In deze fase wordt aan kleur helemaal geen waarde meer gehecht. Een etnische minderheidsgroepering hoeft overigens niet altijd uit het buitenland afkomstig te zijn. De indianen in de Verenigde Staten zijn een etnische minderheid, maar wonen veel langer in dat gebied dan de blanke meerderheid. Zoals in de vorige paragraaf staat aangegeven, vallen onder niet-westerse allochtonen Turken, Afrikanen, Latijns-Amerikanen en Aziaten, gezamenlijk ongeveer 1,8 miljoen mensen. De grootste groepen niet-westerse allochtonen in Nederland zijn Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen. De drie eerstgenoemde groepen maken ieder ongeveer twintig procent uit van de totale niet-westerse allochtone bevolking, laatstgenoemde een kleine acht procent. Na deze vier groepen neemt het aantal niet-westerse allochtonen per herkomstland sterk af (rivm.nl). Uit de groep nietwesterse allochtonen zullen alleen Turken en Marokkanen in dit onderzoek worden opgenomen. Het is haast onbegonnen werk om van alle niet-westerse allochtonengroeperingen in Nederland een persoon in het onderzoek op te nemen. Turken en Marokkanen vormen de grootste groepen nietwesterse allochtonen in Nederland, vandaar de keuze om hen in het onderzoek op te nemen. Om het geheel nog specifieker af te bakenen zullen alleen Turkse en Marokkaanse HBO en WO studenten worden geënquêteerd. Zij zijn over het algemeen de Nederlandse taal machtig en taal zal hierdoor geen obstakel moeten vormen gedurende het onderzoek Autochtonen Onder autochtonen worden etnische Nederlanders verstaan, ongeacht of zij wel of niet in Nederland zijn geboren. Een Nederlander die bijvoorbeeld op de Nederlandse Antillen is geboren en later naar Nederland emigreert, is een autochtoon. In de enquête is overigens expliciet gevraagd naar de etnische achtergrond van de respondent. Net als bij de groep niet-westerse allochtonen, zullen ook alleen HBO en WO studenten uit de populatie autochtonen worden geënquêteerd. 2.2 Beeldvorming In deze paragraaf zullen de betekenis alsook de elementen en processen waaruit beeldvorming bestaat worden behandeld. Daarnaast zal ook aandacht worden geschonken aan de wijze waarop beeldvorming kan ontstaan. Volgens Van Dale betekent beeldvorming, het laten ontstaan van een idee, een indruk. In dit onderzoek zal deze definitie van beeldvorming worden aangehouden. Beeldvorming is een beeld, een indruk die mensen van iets willekeurigs kunnen hebben. Men kan een indruk hebben van bepaalde landen of streken, maar ook van individuen of groepen personen. Die indruk kan ontstaan door eigen ervaringen met het desbetreffende land of persoon, maar dit hoeft niet altijd het geval te zijn. Ervaringen van andere mensen met bepaalde zaken kunnen bewust of onbewust door anderen in de eigen beeldvorming worden meegenomen. Bij beeldvorming spelen enkele elementen een rol: een Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 11

12 actieve connotatie: het proces van beeldvorming en een statische: het beeld zoals dat nou eenmaal bestaat (Top, 2001). Met actieve connotatie wordt bedoeld dat eer een beeld waargenomen kan worden, deze eerst gevormd moet worden. Volgens Top (2001) doen wij als mens, misschien in ons onderbewustzijn, aan beeldvorming. Er is altijd wel een basis voor een beeld, los van extreme situaties, zoals bewuste propaganda en pure misleiding. Het derde element zit in de hoofden van de mediaconsumenten, deze houden namelijk aan bepaalde gebeurtenissen herinneringen over. Smelik (1999) hakt het begrip beeldvorming ook als het ware in tweeën. Beeldvorming is een proces, het is iets dat ontstaat, maar het is ook een mentaal proces; het is iets dat iemand voor de geest staat (Smelik, 1999). Volgens haar is in de literatuur tot nu toe vooral aandacht geschonken aan de psychologische kant van beeldvorming en niet aan de materiële kant. Met de materiële kant wordt gedoeld op beelden en teksten die van invloed kunnen zijn op de beeldvorming van mensen. Om beeldvorming eens niet te bekijken van de mentale kant, maar van de materiële kant, onderscheiden Smelik et al. (1999) drie niveaus binnen het proces van beeldvorming. Ten eerste materialiteit (beeld en tekst), ten tweede het effect (het ontstaan van mentale beelden) en ten derde beïnvloeding (verandering beeldvorming). In het dagelijks leven kan men niet om beelden en teksten heen, overal om ons heen worden ze waargenomen. Beeldvorming ontstaat wanneer deze beelden en teksten in wisselwerking treden met mentale denkbeelden. Mentale denkbeelden zijn beelden die al in de gedachten van de mens zitten. Door de wisselwerking tussen beelden en teksten enerzijds en mentale denkbeelden anderzijds, kan nieuwe beeldvorming ontstaan of oude beeldvorming worden bevestigd. Beelden en teksten kunnen bewust of onbewust betekenissen overdragen, vooral beelden en teksten aangaande sekse en etniciteit (Smelik, 1999). De beeldvorming hieromtrent is vaak eentonig en wordt niet bijgesteld. Men kan zelfs stellen dat verschillen tussen mensen zo essentieel zijn in een cultuur, dat beelden en teksten daar eigenlijk altijd wel betekenis aan geven (Smelik, 1999). In beelden en teksten zit dus altijd een verborgen boodschap, die verschillen tussen mensen aanduiden. Dit alles leidt tot het ontstaan van beeldvorming. Voor het ontstaan van beeldvorming zijn producenten van beelden, bemiddelaars van beelden: media bijvoorbeeld en consumenten van beelden nodig. In de wetenschap vraagt men zich al enige tijd af wie of wat verantwoordelijk is voor de beeldvorming van een beeld of tekst. Is het de producent, zit het in de beelden en teksten zelf of ontstaat beeldvorming bij de ontvanger? Smelik et al. (1999) stellen dat laatstgenoemde drie allen verantwoordelijk kunnen worden gehouden. De producent heeft een beeldvorming die het wil verwerken in een beeld of tekst. De ontvanger interpreteert op zijn beurt de beelden en teksten en vormt zodoende een eigen beeldvorming. In de meest ideale situatie is er een soort balans tussen het beeld dat wordt geproduceerd en het beeld dat wordt geconsumeerd. Helaas is hiervan doorgaans geen sprake. Dit kan verschillende oorzaken hebben, een daarvan is de rol die de media spelen. Een voorbeeld: wanneer moslims, waar dan ook ter wereld, negatief in het nieuws komen, worden moslims die woonachtig zijn in Nederland, hierop aangesproken. Niet alleen moslims met kennis van zaken, zoals bijvoorbeeld bepaalde publieke figuren, maar ook de doorsnee moslim. Doorsnee moslims worden in en door de media ten onrechte aangesproken op allerlei internationale kwesties, terwijl dat niet gebeurt bij leden van de autochtone bevolking. De beelden die in de media bij bepaalde berichten worden gebruikt, zijn niet altijd gelukkig gekozen. Wanneer verslag wordt gedaan van een terroristische aanslag gepleegd door moslimfundamentalisten, worden beelden geschoten bij een moskee (Van den Bos, 2002) Dit kan ten onrechte het beeld creëren dat terrorisme en de islam synoniem zijn. Een andere reden voor het gebrek aan balans tussen het beeld dat wordt geproduceerd en geconsumeerd, is in deze paragraaf al besproken, namelijk omgevingsfactoren. Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 12

13 2.3 Beeldvorming in de literatuur In deze paragraaf zullen resultaten uit eerder onderzoek op het gebied van beeldvorming omtrent etnische minderheden besproken worden. Het eerste onderzoek is van Shadid (1994), waarbij hij gebruik maakte van publicaties van immigranten die al enige tijd in Nederland wonen alsook publicaties van autochtone hulpverleners. Shadid geeft echter aan dat de data niet op wetenschappelijke wijze zijn verkregen. De laatste twee onderzoeken die besproken zullen worden, betreffen de representatie van etnische minderheden in het nieuws. Het eerste onderzoek is uitgevoerd in Nederland, het tweede in Vlaanderen Shadid (1994) Allochtonen dichten autochtonen vooral negatieve eigenschappen toe. Nederlanders zijn over het algemeen niet spontaan, onvriendelijk, koud en emotieloos. Een van die zaken waar allochtonen niet over te spreken zijn, is de relatie tussen ouders en kinderen. Deze is volgens allochtonen niet optimaal en wordt als zakelijk bestempeld. Die zakelijkheid leidt uiteindelijk tot eenzaamheid en een gebrek aan normen en waarden. Niet alleen de relatie tussen ouder en kind is zakelijk, ook die tussen huwelijkspartners. De vrouw is degene die in veel huwelijken de dienst uitmaakt en krijgt daarnaast in de maatschappij ook steeds meer macht. De Nederlander wordt ook verweten zuinig te zijn, zo zou men zal niet gauw een deel van de maaltijd afstaan aan een gast. Hoewel een groot gedeelte van de Nederlandse bevolking niet achter racisme en discriminatie staat, heeft een eveneens grote groep niet veel goede woorden over voor etnische minderheden. Nederlanders die tot die laatste groep behoren, achten zichzelf superieur ten opzichte van etnische minderheden. Wat opvalt is dat Nederlanders niet als individualistisch gezien worden. Zij proberen zich zo goed mogelijk aan de regels te houden en wel of niet slagen in het leven hangt niet alleen van henzelf af. Op hun beurt spreken autochtone Nederlanders ook vooral in negatieve termen over allochtonen. Zo zouden zij een cultuur hebben die inferieur is aan de Nederlandse en vormen zij tevens een gevaar voor alles waar Nederland voor staat. Vooral moslims moeten het ontgelden, de islam wordt gezien als een tijdbom onder de Nederlandse samenleving (Shadid, 1994). Autochtonen leveren ook commentaar op de gezinssituaties, van met name allochtonen uit het gebied rond de Middellandse Zee. Er zou geen echte liefde bestaan tussen huwelijkspartners en vriendschappen worden gesloten met mensen van hetzelfde geslacht. Waar allochtonen de autochtone vrouw veel macht toedichten, wordt de allochtone vrouw uit het Middellandse zeegebied gezien als onderdanig. De relatie tussen ouders en kinderen is ook niet zoals het volgens de autochtone Nederlanders hoort. Volgens hen is bij Marokkanen en Turken geen band tussen ouders en kind. Ouders houden niet van kinderen die hun eigen weg gaan, maar alleen van kinderen die gehoorzamen. Over het algemeen is de manier waarop allochtonen hun kinderen opvoeden niet goed voor hun persoonlijke ontwikkeling. Turken en Marokkanen apart genomen, worden verweten een collectivistische instelling te hebben en niet te streven naar verbetering van de eigen maatschappelijk positie omdat hun wel en wee door hogere machten worden bepaald (Shadid, 1994) Hendriks (2006) Hendriks (2006) heeft onder allochtonen een receptieonderzoek uitgevoerd naar de representatie van etnische minderheden in het NOS Journaal. Hiervoor legde zij twee aan etnische minderheden gerelateerde fragmenten uit het NOS Journaal, voor aan een vijftal studenten van allochtone komaf. Naar eigen zeggen sluiten de resultaten uit haar onderzoek, wat betreft algemene representatie van etnische minderheden, aan op resultaten uit het onderzoek van D Haenens & Koeman (2005). Nieuws en actualiteitenrubrieken zijn wat betreft berichtgeving eenzijdig en zoeken altijd naar afwijkende, problematische berichten (Hendriks, 2006). Haar respondenten denken die eenzijdige berichtgeving te kunnen verklaren vanuit een gebrek aan verscheidenheid van allochtone Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 13

14 groepen in de media en onvoldoende kennis over die allochtonen bij de mediamakers (Hendriks, 2006). Het nieuws is niet alleen eenzijdig in diens berichtgeving, er zit ook weinig variatie in de bronnen die worden gebruikt. Hendriks heeft de kijkervaringen van haar respondenten getoetst aan de elementen die volgens Mastro & Greenberg (2003) een rol spelen bij de perceptie van verschillende etniciteiten. Die elementen zijn: blootstelling aan verschillende soorten programma s, de frequentie en duur of hoeveelheid van de blootstelling, in welke mate de tv-inhoud wordt gezien als een weerspiegeling van het alledaagse leven en in hoeverre er een overeenkomst is tussen tvrepresentaties en ervaringen van de kijker (Hendriks, 2006). Hieruit is gebleken dat niet-westerse allochtonen zich niet kunnen vinden in het beeld dat van etnische minderheden wordt geschapen. De respondenten beoordeelden de representatie van etnische minderheden in de twee fragmenten uit het NOS Journaal echter positiever dan de representatie van allochtonen in het algemeen. Een selectief geheugen, waarbij negatieve herinneringen naar boven drijven alsook vooroordelen over de media, zouden dit verschil volgens Hendriks kunnen verklaren. Hendriks heeft haar resultaten ook getoetst aan theorie van Klein & Naccarato (2003). Zij beweren dat televisie door het niet in een bepaalde context plaatsen van berichten, zorgt voor angst onder kijkers. Dit blijkt ook uit het onderzoek van Hendriks, sommige van haar respondenten spraken zelfs uit eigen ervaring. Zij werden op agressieve wijze benaderd door autochtonen naar aanleiding van berichten in het nieuws. Volgens haar respondenten hebben de media wel degelijk invloed op de beeldvorming over niet-westerse allochtonen (Hendriks, 2006) Devroe (2007) Devroe (2007) heeft met behulp van een kwantitatieve inhoudsanalyse nieuwsberichten in Vlaanderen onderzocht. Zij analyseerde hiervoor de binnenlandse berichtgeving tussen 2002 en 2004 van zeven Vlaamse kranten en 19:00 uur journaals van de zenders VTM en VRT. Devroe wilde met haar onderzoek geen uitspraken doen over de effecten van de geanalyseerde nieuwsberichten, maar achterhalen hoe etnische minderheden in het nieuws gerepresenteerd worden. Haar onderzoek toont dan ook enige gelijkenis met dit onderzoek, het achterhalen van de beeldvorming van etnische minderheden op het nieuws. Alleen berichten waarin over etnische minderheden werd gesproken of waarin etnische minderheden zelf aan het woord kwamen werden geanalyseerd. Voor de analyse van de kranten en nieuwsuitzendingen werden twee codeboeken opgesteld, die deels overeenkwamen. De selectie van het materiaal en het coderen van de krantenartikelen en nieuwsuitzendingen werd gedaan door studenten Communicatiewetenschappen aan de Universiteit van Gent. De resultaten uit het onderzoek zullen hier in het kort worden besproken. Uit het onderzoek is gebleken dat etnische minderheden niet uitsluitend negatief in het nieuws komen. Allochtone politici komen regelmatig aan bod en bij sommige berichten wordt zelfs achtergrondinformatie gegeven. Daarnaast bleek ook dat etnische minderheden op beeldmateriaal niet in stereotypen worden geportretteerd en dat niet gesproken kan worden van een wij/zij stelling in het nieuws. Er zijn ook wat minder positieve zaken uit het onderzoek naar voren gekomen. Het blijkt dat etnische minderheden minder vaak dan autochtonen als expert of deskundige in het nieuws komen. Devroe stelt dan ook dat met meer inspanning meer variatie in nieuwsbronnen kan worden aangebracht. Er dient echter te worden opgemerkt dat het aantal allochtone journalisten werkzaam in Vlaanderen, zeer laag is. Het meest alarmerende is dat etnische minderheden vaak met misdaad in verband worden gebracht. In haar onderzoek heeft Devroe geen vergelijkend onderzoek gedaan tussen misdaadberichtgeving over autochtonen en allochtonen. Er is echter gebleken dat etnische minderheden meer met misdaadgerelateerde berichten in verband worden gebracht dan dat er misdaadberichten aanwezig zijn in het nieuws. Men is tot deze conclusie gekomen door hun cijfers van etnische minderheden te vergelijken met het aandeel van het misdaadnieuws in het totale Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 14

15 nieuwsaanbod (Devroe, 2007). Daarnaast is gebleken dat de afkomst van een allochtone dader expliciet wordt vermeld en dat de experts die in die berichtgevingen worden geraadpleegd, doorgaans autochtoon zijn. Volgens Devroe kan dit het beeld creëren dat autochtonen goed zijn en etnische minderheden slecht. Zij geeft dan ook aan dat dit probleem kan worden opgelost door het vermelden van de afkomst van de daders te beperken. Wanneer het berichtgeving betrof aangaande allochtonenthema s, werden meer autochtonen dan allochtonen geïnterviewd. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat meer autochtonen dan allochtonen expert zijn op het gebied van deze thema s. Na deze negatieve bevindingen is het vreemd te moeten opmerken, dat in tegenstelling tot andere landen, racisme en discriminatie in het Vlaamse nieuws geen belangrijke thema s blijken te zijn (Devroe, 2007). Devroe concludeert over het algemeen dat het beeld dat van etnische minderheden wordt gegeven, niet correct is. Zij stelt dat het geven van een volledig betrouwbaar beeld van de werkelijkheid onmogelijk is, maar dat journalisten wel hiernaar moeten streven. 2.4 Rol media in beeldvorming In deze paragraaf zal de rol die media spelen in beeldvorming van mensen worden besproken. Daarnaast zal worden gekeken of de media bij het vormen van die beelden, de werkelijkheid waarheidsgetrouw kan weerspiegelen. In het verleden is meermaals onderzoek gedaan naar de rol die de media spelen in de beeldvorming van mensen. De resultaten van onderzoeken naar de rol van de media in beeldvorming zijn niet eenduidig. Volgens Wagner (1983) kan men de resultaten onderverdelen in drie categorieën. In de eerste categorie vallen onderzoeken die stellen dat media wel een effect hebben op de beeldvorming van mensen, maar de resultaten uit deze onderzoeken zijn niet op geheel wetenschappelijke wijze verkregen. In de tweede categorie vallen onderzoeken die stellen dat de media geen invloed hebben op de beeldvorming van mensen. Deze onderzoeken zijn wel wetenschappelijk van aard, net als onderzoeken uit de derde categorie. Resultaten uit onderzoeken van de derde categorie stellen dat media wel degelijk een specifiek effect hebben. Uit Wagners eigen onderzoek blijkt overigens ook dat media in bepaalde omstandigheden zeker effect hebben op specifieke groepen mensen. Wanneer mensen bloot worden gesteld aan verschillende media kan dit een consistent en systematisch effect hebben op de publieke opinie, ook wanneer rekening wordt gehouden met opleiding, klasse en interesse in publieke kwesties. (Pedagogiek.net) De media kunnen wel degelijk invloed hebben op de beeldvorming van mensen, ook al wordt het niet door alle onderzoeken bevestigd. Van de media wordt overigens ten onrechte verwacht dat zij een weerspiegeling moeten geven van de werkelijkheid, deze eis is niet realiseerbaar. De illusie de werkelijkheid te moeten weergeven heeft te maken met fotografie, met een foto kan men een plaatje maken van dingen in de wereld. Een foto kan echter vanuit verschillende standpunten worden genomen en worden bewerkt met allerlei technieken. Een foto of film wil de illusie wekken dat diens weergave één-op-één staat met de werkelijkheid. Beeldvorming geeft echter de werkelijkheid alleen maar vorm en creëert als het ware een eigen werkelijkheid. Het woord beeldvorming zegt het zelf eigenlijk al, het gaat om het vormgeven en niet het weerspiegelen. Om het probleem van de illusie die foto en film willen wekken te doorzien, is het raadzaam het beeld als teken meer op de voorgrond te plaatsen (Smelik, 1999). Indien men zich realiseert dat beelden op vele manieren kunnen worden bewerkt, is het makkelijk door de illusie heen te prikken die beelden willen wekken. De instrumenten waarmee de media werken, beletten hen om beelden van de werkelijkheid te maken die een weerspiegeling vormen van de werkelijkheid. Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 15

16 2.5 Multiculturaliteit in de media Het onderwerp van deze scriptie betreft beeldvorming omtrent etnische minderheden in de media. In deze paragraaf zal dan ook worden besproken hoe deze beeldvorming tot stand komt. Hoe berichten de media over etnische minderheden en hoe staat het met het programma-aanbod voor etnische minderheden? In paragraaf 1.2 staat dat de media een rol spelen bij de integratie van groepen in de samenleving. In paragraaf wordt gekeken in hoeverre de media deze rol daadwerkelijk naleven. Daarnaast zal ook worden besproken wat voor maatregelen de overheid treft om de media een juiste weerspiegeling te laten zijn van de multiculturele samenleving. De media zijn niet geheel secuur wanneer het aankomt op berichtgeving betreffende mensen uit andere culturen, zoals etnische minderheden. Uit onderzoek van Entman & Rojecki (2000) en Devroe & Saeys (2002) is gebleken dat autochtonen veel vaker aan het woord komen dan etnische minderheden. Etnische minderheden halen vooral het nieuws als het om misdaad draait (Hartmann et al, 1974; Van Dijk, 1983, 1991, 1993; Troyna, 1981; Entman & Rojecki, 2000; Ter Wal, 2004; Staes & Lerouge, 1994; Devroe & Saeys, 2002). Wanneer etnische minderheden niet in het nieuws komen met betrekking tot misdaad, is het vaak met betrekking tot typische allochtonenthema s, zoals integratie en de multiculturele samenleving (Devroe, 2002; Leurdijk, 1999; Law, 2002). Top (2001) maakt een onderscheid tussen onaangename en onjuiste berichtgeving over etnische minderheden in de media. Hij geeft aan dat aandacht voor problemen die worden veroorzaakt door etnische minderheden noodzakelijk en nuttig is. Maar hij zegt daarbij ook meteen dat het soms te ver gaat, er zijn een aantal processen aan de gang die stigmatisering in de hand werken (Top, 2001). Een stigma kan men zien als een soort vooroordeel. Een synoniem voor stigma is brandmerk, wanneer men een groepering stigmatiseert, worden aan die groep negatieve kenmerken toegedicht (Wikipedia). Een van de processen die bijdragen aan de stigmatisering is verbijzondering: hiervan is sprake wanneer iets algemeens wordt gepromoveerd tot iets bijzonders. Bepaalde acties van leden uit een etnische minderheidsgroepering, die ook onder de autochtone bevolking voorkomen, worden bijvoorbeeld verklaard vanuit de cultuur van die etnische minderheidsgroepering. Een tweede proces is uitvergroting, van iets kleins iets groot maken. Aan bepaalde incidenten waarbij etnische minderheden negatief betrokken zijn wordt te zwaar getrokken. De media besteden er dan onevenredig veel tijd aan. Thematische vernauwing is het derde proces dat gaande is, wat ooit begon als een brede discussie, vernauwt zich steeds meer tot iets concreets. Top (2001) geeft het voorbeeld van de discussie over normen en waarden in Nederland. Dat debat ging aanvankelijk over de negatieve effecten van het gedogen van normafwijkend gedrag en of gedragsregels ingevoerd moesten worden in de multiculturele samenleving. Nu is het accent komen te liggen op de vraag in hoeverre allochtonen zich moeten aanpassen, heel de discussie over normen en waarden is nu dus gefocust op allochtonen. De media doen ook olie op het vuur door ten onrechte te doen alsof er nog een taboe heerst met betrekking tot het negatief spreken over etnische minderheden. Mensen die negatief spreken over etnische minderheden worden niet gedemoniseerd en op de achtergrond gedrukt, maar zijn juist graag geziene gasten op de televisie. Er kan worden gesteld dat taboes met betrekking tot het negatief spreken over etnische minderheden allang zijn doorbroken. Volgens Top (2001) blijven sommige media pretenderen alsof hieromtrent nog steeds sprake is van een enorm taboe. Commerciële redenen kunnen volgens hem daarbij doorslaggevend zijn. Etnische minderheden worden overigens niet uitsluitend negatief in de media geportretteerd. Succesvolle allochtonen komen wel degelijk in beeld, maar dit is ook een vorm van verbijzondering (Entman & Rojecki, 2000; Ter Wal, 2004; D Haenens & Koeman, 2005). Het heeft geen zin goede en slechte allochtonen tegenover elkaar te zetten. Net als de autochtone Nederlandse Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 16

17 bevolking is een etnische minderheidsgroepering divers en bestaat ze uit mensen uit verschillende lagen van de bevolking. Het is niet terecht een etnische minderheidsgroepering als uniform te bestempelen. Maar helaas blijkt dat de media bij verslaggeving over allochtonen, vaak gebruik maken van stereotypen (Brants, Crone en Leurdijk, 1997). Zij zijn tot deze conclusie gekomen na een inventarisatie te hebben gemaakt van onderzoek naar media en etnische minderheden. Door herhaaldelijk gebruik te blijven maken van die stereotypen, worden die stereotypen ook versterkt bij autochtonen in de gemeenschap. Verder stelt men ook dat het relatief weinig aantal werkzame allochtonen in de media, debet is aan die slechte beeldvorming. Doordat niet veel mensen van allochtone afkomst werkzaam zijn bij de media, kunnen zij ook geen stempel drukken op de programma s die gemaakt worden Media-aanbod Normaliter zou het media-aanbod moeten zijn afgestemd op de samenleving, in het geval van Nederland, een multiculturele samenleving. De media dienen in een multiculturele samenleving een goede weergave te geven van de verschillende bevolkingsgroepen. Hierbij moeten zij er ook voor zorgen dat er mensen met een etnische minderheidsachtergrond, zowel voor als achter de schermen, werkzaam zijn. Men kan verschillende soorten media onderscheiden, zoals multiculturele en doelgroepenmedia. Van de multiculturele media wordt verwacht dat zij programma s maken over zaken die spelen bij verschillende bevolkingsgroepen. Zij dienen daarbij de juiste vertaalslag te maken, zodat de programma s ook aanslaan bij mensen die zich interesseren in andere culturen. De doelgroepenmedia moeten ervoor zorgen dat hun positionering aansluit op de specifieke doelgroepen die zij bedienen (Leurdijk, 2008). Het blijkt echter dat de media als het ware achter lopen op de processen van multiculturalisering (Sterk, Top & Doppert, 2000). Zo komen etnische minderheden in vergelijking met autochtonen veel minder aan bod in zowel geschreven als gesproken media (Wilson, Gutierrez & Chao, 2003; Entman & Rojecki, 2000) Daarnaast wordt in het nieuws vooral bericht vanuit een blank, oftewel autochtoon perspectief (Devroe, 2007). Dit blijkt onder andere uit verschillende onderzoeken van Van Dijk (1983, 1991, 1993) alsook onderzoek van Richardson (2004). Etnische minderheden kunnen zich niet identificeren met het beeld dat van hen in de media gegeven wordt. Daarnaast blijkt dat geen aandacht wordt geschonken aan hun kijk op de samenleving alsook onderwerpen die zij van belang achten (Wilson, Gutierrez & Chao, 2003; Entman & Rojecki, 2000) Uit onderzoek van Leurdijk (2008) blijkt ook dat op het gebied van multiculturaltiteit in de media, nog het een en ander schort. De NPO (Nederlandse Publieke Omroep) streeft er wel naar de programmering beter af te stemmen op de multiculturele samenleving, dit stond in ieder geval in de meerjarenbegroting van oktober 2007 (Leurdijk, 2008). De publieke omroep zendt verschillende programma s uit die zijn toegespitst op de multiculturele samenleving, zoals Raymann is Laat en Premtime (NPS) en Spoorloos (KRO). Programma s als deze moeten voor een evenwichtigere afspiegeling van de samenleving in de media zorgen (Stoa, 1998). De NPS en KRO geven met het uitzenden van zojuist genoemde programma s een goed voorbeeld, maar dit voorbeeld wordt niet door alle zenders van de publieke omroep gevolgd Rol overheid met betrekking tot multiculturaliteit in de media Bink (1995) onderkent het belang van objectieve berichtgeving met betrekking tot etnische minderheden, de verantwoordelijkheid van de media wat betreft de (re)presentatie van etnische minderheden is groot: de media bepalen voor een groot deel de publieke opinievorming over zaken met betrekking tot de multiculturele samenleving. Zij beschrijft in haar werk onder andere de rol die de overheid in de afgelopen decennia speelde, in het bevorderen van een juiste afspiegeling van de multiculturele samenleving in de media. De overheid hamerde vooral eind jaren negentig op het bevorderen van deze evenwichtige afspiegeling. In de Nederlandse media ziet men tegenwoordig Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 17

18 meer kleurlingen dan enkele decennia geleden, maar helaas blijkt dat de media heden ten dage nog steeds geen afspiegeling zijn van de multiculturele samenleving, zowel qua personeel als het aanbod van programma s. In overeenstemming met eerder onderzoek, blijkt dat etnische minderheden nog steeds weinig aan het woord komen. De overheid heeft ook zijn verantwoordelijkheid de media meer open te stellen voor etnische minderheden en stelt dan ook maatregelen om dit te bewerkstelligen. Ten tijde van het paarse kabinet had toenmalig staatssecretaris Rick van der Ploeg, een aantal richtlijnen opgesteld wat betreft de zendtijd die de publieke omroepen moeten besteden aan multiculturele programma s (Leurdijk, 2008). Leurdijk behandelt in haar onderzoek deze richtlijnen uit de nota Media en minderhedenbeleid. Een van de richtlijnen is dat de publieke omroep ieder jaar een verslag moet uitbrengen van de mate waarin hun programma s cultureel divers zijn. Daarnaast dienen lokale omroepen er zorg voor te dragen dat zij een goede afspiegeling zijn van de bevolking. Dit alles zou dan moeten doorwerken in het programma-aanbod. SAMEN, Stimulering Arbeidsdeelname Minderheden (Art1.nl), een wet opgericht ter bevordering van de arbeidsparticipatie van allochtonen in het algemeen, moest zorgen voor meer allochtoon personeel in de mediasector. De staatssecretaris stelt tenslotte dat de raad van bestuur van de publieke omroep meer geld uit het programmaversterkingsbudget kan besteden aan onderdelen van de programmering die niet goed uit de verf komen. Met maatregelen als deze hoopt de overheid zijn steentje bij te dragen aan een evenwichtigere afspiegeling van de samenleving van de media. De tijd zal leren in hoeverre de maatregelen van de overheid hun vruchten zullen afwerpen, maar het politieke klimaat is in de loop der jaren sterk veranderd. Het toenmalige paarse kabinet stond nog positief tegenover culturele diversiteit, wat niet gezegd kan worden van de kabinetten Balkenende I, II en III. Wanneer wordt gesproken over culturele diversiteit in de media, is het doel een goede weergave te geven van de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij. Daarnaast moeten zowel vóór als achter de camera meer mensen met een etnische minderheidsachtergrond werkzaam zijn. Echter, door internationale ontwikkelingen, zoals de aanslagen van 11 september 2001, wordt culturele diversiteit door de regering niet langer vanuit een positief perspectief bekeken. De aandacht wordt vooral gevestigd op alle negatieve bijwerkingen die de multiculturele samenleving in Nederland met zich meebrengt. Doelgroepenmedia en specifieke voorzieningen voor multiculturele media, worden door politici vaak slechts gezien als een noodzakelijk kwaad gedurende een overgangsperiode (Leurdijk, 2008). Zij gaan er vanuit dat wanneer de integratie een feit is en de media multicultureel zijn, een apart beleid voor culturele diversiteit in de media overbodig is en de facto multiculturele programma s overbodig zijn. Leurdijk (2008) plaatst enkele kanttekeningen bij deze redenering. Ten eerste wordt geen rekening gehouden met de manier waarop integratieprocessen verlopen, zich verbonden voelen met de eigen groep en het vaderland kan samengaan met integratie. Ten tweede blijven ontwikkelingen zich voordoen in de media, ook bij doelgroepen- en multiculturele media. Leurdijk geeft aan dat bepaalde zenders of programma s die aanvankelijk in het leven werden geroepen om een bepaalde doelgroep te dienen, nu een veel breder publiek aanspreken. Waar het paarse kabinet uitging van een doelgroepenbeleid in de media, is integratie is het credo geworden van de daaropvolgende kabinetten. Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 18

19 2.6 Hoofd- en deelvragen Uit de literatuurstudie is gebleken dat de media invloed kunnen uitoefenen op de beeldvorming van mensen. Er is gekeken hoe zij berichten over etnische minderheden en of de berichtgeving op een juiste manier verloopt. Het blijkt dat de media niet altijd secuur te werk gaan bij het portretteren van etnische minderheden. Om te achterhalen hoe etnische minderheden op het NOS Journaal worden geportretteerd, zijn de volgende hoofd- en deelvragen geformuleerd. Hoofdvraag Wat voor beeldvorming creëert het NOS Journaal van etnische minderheden? Deelvragen 1. Is het NOS Journaal een betrouwbare bron van informatie? 1a. Worden nieuwsitems in het NOS Journaal voorzien van beelden die relevant zijn voor het onderwerp? 2. Worden nieuwsitems in het NOS Journaal voorzien van achtergrondinformatie? 3. Is in het NOS Journaal sprake van oververtegenwoordiging van etnische minderheden in negatieve berichtgeving? 4. Is in het NOS Journaal sprake van ondervertegenwoordiging van etnische minderheden in algemene berichtgeving? 5. Stemt het beeld van etnische minderheden in het NOS Journaal overeen met die van de kijker? 6. Speelt het NOS Journaal een rol in de beeldvorming betreffende etnische minderheden? Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 19

20 3. Methode In dit hoofdstuk zal de opzet van het onderzoek worden behandeld. In de eerste paragraaf zal de populatie worden besproken en in de tweede paragraaf de proefpersonen. In de derde paragraaf zal de manier waarop de data werden verzameld besproken en in de vierde het materiaal. In de vijfde en laatste paragraaf van dit hoofdstuk zal de verwerking van de gegevens aan bod komen. 3.1 Populatie De populatie van het onderzoek bestaat uit alle autochtonen en niet-westerse allochtonen in Nederland, die gemiddeld meer dan een keer per week naar het NOS Journaal kijken. Dit is een grote, zeer diverse groep en daardoor is besloten alleen één specifieke groep uit deze populatie te onderzoeken. De keuze is gevallen op studenten, HBO en WO studenten welteverstaan. De nietwesterse allochtone bevolking van Nederland is eveneens zeer divers, met zeer veel verschillende etnische achtergronden. Om een goed beeld te krijgen van wat niet-westerse allochtonen vinden van de beeldvorming omtrent etnische minderheden op het NOS Journaal, dienen leden van alle nietwesterse etnische minderheidsgroeperingen in Nederland te worden opgenomen in het onderzoek. Het is echter een vrijwel onmogelijke opgave om uit al die groeperingen respondenten voor het onderzoek te werven. Bij gemeenten kunnen lijsten worden opgevraagd van inwoners met een etnische minderheidsachtergrond. Dit kost echter veel tijd, daar Nederland 443 gemeenten telt (CBS) en het zal niet altijd het gewenste resultaat opleveren, daar gemeenten een andere definitie van etnische minderheden hanteren dan in dit onderzoek. Er is er dan ook voor gekozen alleen bepaalde etnische minderheidsgroepen in het onderzoek op te nemen. Zoals in paragraaf 2.1 staat aangegeven, vormen Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen samen de vier grootste etnische minderheidsgroepen in Nederland. Turken en Marokkanen zijn hieruit weer de grootste groepen en zullen in dit onderzoek de stem van de niet-westerse allochtoon vertegenwoordigen. De respondenten zijn voornamelijk studenten uit de provincie Brabant, studerende aan de Universiteit van Tilburg en Avans Hogeschool te Breda. In het onderzoek werd geen onderscheid gemaakt in het studiejaar van de studenten. 3.2 Proefpersonen In totaal namen 142 studenten deel aan het onderzoek, zij varieerden qua leeftijd tussen de 17 en 38 jaar, met een gemiddelde leeftijd van 22,77 jaar (SD = 3.02). Aan het onderzoek namen 89 mannen (63%) en 53 vrouwen (37%) deel. Op het gebied van etniciteit zijn de respondenten onder te verdelen in 97 Nederlanders (68%), 23 Marokkanen (16%) en 22 Turken (16%) en op het gebied van opleiding in 87 HBO (61%) en 55 WO (39%) studenten. Het merendeel van de studenten zegt tussen de één à twee dagen (32,4%) of drie à vier dagen (32,4%) in de week af te stemmen op het NOS Journaal. Het NOS Journaal wordt door eenderde van de studenten (35,2%) meer dan vijf dagen in de week bekeken. Turkse studenten blijken de meeste dagen in de week naar het NOS Journaal te kijken. Maar liefst 40,9% van hen gaf aan alle dagen in de week naar het NOS Journaal te kijken. Onder Marokkaanse studenten ligt dit percentage op ongeveer de helft (21,7%). Het merendeel van de Nederlandse studenten (41,2%) blijkt maar één à twee dagen in de week af te stemmen op het NOS Journaal, waar ongeveer één tiende (11,3%) iedere dag in de week kijkt. Eenmaal afgestemd op het NOS Journaal, blijkt tweederde (66,0%) van de Nederlandse studenten de gehele uitzending af te kijken. Turkse studenten blijken niet alleen de meeste dagen in de week naar het NOS Journaal te kijken, de meeste van hen (77,3%) bekijkt ook de gehele uitzending. Nog geen derde (30,4%) van de Marokkaanse studenten, kijkt de gehele uitzending van het NOS Journaal. Over alle studenten gezien, Masterscriptie beeldvorming etnische minderheden 20