Wegwijs in... DE PREVENTIE VAN DE PSYCHOSOCIALE BELASTING OP HET WERK: STRESS, GEWELD, PESTERIJEN EN ONGEWENST SEKSUEEL GEDRAG.

Transcriptie

1 Wegwijs in... DE PREVENTIE VAN DE PSYCHOSOCIALE BELASTING OP HET WERK: STRESS, GEWELD, PESTERIJEN EN ONGEWENST SEKSUEEL GEDRAG April 2009 Algemene Directie Humanisering van de Arbeid

2 Deze brochure is gratis te verkrijgen: Telefonisch op het nummer Door rechtstreekse bestelling op de website van de Federale Overheidsdienst: Schriftelijk bij de: Cel Publicaties van de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg Ernest Blerotstraat BRUSSEL Fax: Deze brochure is eveneens raadpleegbaar op de website van de FOD Cette brochure peut être également obtenue en français. FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg Alle rechten voorbehouden voor alle landen. Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of enige wijze, zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van de Directie van de communicatie van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg. Indien de verveelvoudiging van teksten uit deze brochure echter strikt niet-commercieel gebeurt, voor informatieve of pedagogische doeleinden, is dit toegestaan met bronvermelding en, in voorkomend geval, met vermelding van de auteurs van de brochure. De redactie van deze brochure werd afgesloten op 15 september 2007 Coördinatie: Directie van de communicatie Redactie: Algemene Directie humanisering van de Arbeid Omslag en grafische leiding: Hilde Vandekerckhove Lay-out: Rilana Picard Omslagachtergrond: Isabelle Rozenbaum Druk: Drukkerij Bietlot Verspreiding: Cel Publicaties Verantwoordelijke uitgever: FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg Wettelijk depot: D/2007/1205/37 MEDEDELING Omwille van de talrijke wijzigingen van de reglementering worden de brochures in de reeks Wegwijs in... nagenoeg jaarlijks bijgewerkt. Indien u een recht of een voordeel wil doen gelden dat in deze brochure vermeld staat, doet u er goed aan navraag te doen of deze brochure wel degelijk de laatste uitgave is. U kunt zich daarvoor wenden tot de Cel Publicaties van de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg. Deze vulgariserende brochure behandelt een reglementering die soms zeer complex is. Het is dan ook mogelijk dat een aantal specifieke gevallen niet aan bod komt. In geval van twijfel of voor bijkomende inlichtingen over de hier behandelde materies kunt u terecht bij de diensten en instellingen vermeld in het laatste deel van de brochure. Let op: op basis van deze brochure kan geen enkel recht geëist worden. De enige basis daarvoor wordt gevormd door de regelgevende teksten. M/V Met de woorden werknemer, werkgever, vertrouwenspersoon en preventieadviseur wordt in deze brochure verwezen naar personen van beide geslachten. Het Europees Sociaal Fonds investeert in uw toekomst

3 Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag Voorwoord In Europa is de voorbije 20 jaar een algemene bewustwording van het fenomeen geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk op gang gekomen. Een aantal auteurs hebben daarnaast ook gewezen op de schade die kan veroorzaakt worden door stress op het werk. De levensomstandigheden en het welzijn op het werk worden niet alleen beïnvloed door de veiligheid en de gezondheid op de arbeidsplaatsen, maar ook door psychosociale factoren zoals de arbeidsbetrekkingen de arbeidsorganisatie. Het was noodzakelijk om te reageren tegen grensoverschrijdende gedragingen die ontelbare psychologische, fysische, sociale en zelfs economische gevolgen bleken te hebben. De eerste regelgevende maatregelen hieromtrent werden meer dan 15 jaar geleden genomen om het ongewenst seksueel gedrag te bestrijden. De notie psychosociale belasting veroorzaakt door het werk werd ingelast in de wet betreffende het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk als domein dat deel uitmaakt van het concept welzijn. In de loop der jaren werd het juridisch arsenaal uitgebreid met preventie- en beschermingsmaatregelen. Vandaag beschikt men over een globaal beleid om het hoofd te bieden aan psychosociale belasting op het werk. De recentste specifieke bepalingen in deze materie zijn twee wetten en een koninklijk besluit, in werking getreden op 16 juni Daaruit vloeit voort dat grensoverschrijdend gedrag en psychosociale belasting niet van elkaar kunnen gescheiden worden: geweld, pesterijen en ongewenst seksu- 3

4 Wegwijs in... Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag eel gedrag op het werk maken integraal deel uit van de psychosociale belasting. De werkgever moet de maatregelen inzake grensoverschrijdend gedrag integreren in een beleid ter preventie van psychosociale belasting. Hij moet dus niet alleen aandacht besteden aan de gedragingen van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag maar ook aan alle andere situaties die eveneens een psychosociale belasting veroorzaken (zoals stress, conflicten ). Met deze regelgeving bevindt België zich in de kopgroep van Europese naties die psychosociale belasting op het werk bestrijden. Deze strijd kadert volledig in de Europese bezorgdheid om te investeren in de kwaliteit van de tewerkstelling. Om deze regelgeving beter te leren kennen, omschrijft deze brochure eerst de noties van psychosociale belasting op het werk. De verschillende elementen voor de invoering van een preventiebeleid worden in detail besproken. Verder komen de actiemiddelen aan bod voor de personen die menen een psychosociale belasting op het werk te ondervinden. De brochure wordt afgesloten met een lijst van nuttige instrumenten en adressen. De brochure is in de eerste plaats bestemd voor de actoren van ondernemingen, zowel de interne als de externe. Ze richt zich meer in het bijzonder tot de verantwoordelijken van ondernemingen die bepaalde maatregelen moeten nemen ter uitvoering van de regelgeving. 4

5 Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag Inhoudstafel Voorwoord Inhoudstafel Definities en toepassingsgebied vande wetgeving Definities Psychosociale belasting veroorzaakt door het werk Stress Geweld op het werk Ongewenst seksueel gedrag op het werk Pesterijen op het werk De betrokken personen De werknemers Beoogde werkgevers Derden Opmerkingen betreffende de preventie van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk Preventiebeleid Personen betrokken bij het preventiebeleid De werkgevers Het comité voor preventie en bescherming op het werk (CPBW) De preventieadviseur gespecialiseerd in de psychosociale aspecten van het werk (psychosociale preventieadviseur) De vertrouwenspersoon Leden van de hiërarchische lijn De werknemers Risicoanalyse en preventiemaatregelen A priori A posteriori Specifieke bepalingen betreffende de preventie van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk

6 Patrick Sheándell O Carroll

7 Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag 2.3 Specifieke bepalingen voor de stresspreventie Toepassingsgebied van de verschillende reglementaire bepalingen Inhoud Informatie en advies van het CPBW Preventiedocumenten Informatie en vorming van de werknemers Gespecialiseerde preventieadviseur Aanwijzingsprocedure In de ondernemingen met minder dan 50 werknemers In de ondernemingen met minstens 50 werknemers Opleiding Onverenigbaarheid Rol van de preventieadviseur Juridische bescherming Beroepsgeheim De vertrouwenspersoon Aanduiding Intern of extern Procedure Opleiding Onverenigbaarheden Rol van de vertrouwenspersoon Autonomie Bescherming Beroepsgeheim Middelen Bescherming van de werknemers Interne procedure Personen die tussenkomen Verloop van de interne procedure Einde van de interne procedure Het individueel klachtendossier Toegang van de partijen tot documenten Rechtstreeks beroep op het Toezicht op het Welzijn op het Werk Procedure voor de bevoegde rechtbank Burgerlijke procedure

8 Wegwijs in... Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag Strafrechtelijke procedure Administratieve procedure Keuze van de actiemogelijkheden Interne procedure vordering bij de arbeidsrechtbank Klacht bij de arbeidsauditeur klacht bij het Toezicht op het Welzijn op het Werk Bescherming tegen ontslag Beschermde personen Aard van de bescherming Procedure Psychologische ondersteuning Bescherming van de werkgevers en derden Actiemogelijkheden van de werkgevers Actiemogelijkheden voor derden Sancties Ten aanzien van de werkgever als verantwoordelijke voor het preventiebeleid Ten aanzien van de leden van de hiërarchische lijn in hun hoedanigheid van verantwoordelijke voor de uitvoering van het preventiebeleid Ten aanzien van de werknemer bij misbruik van de klachtenprocedure Ten aanzien van de dader van geweld, pesten en ongewenst seksueel gedrag op het werk Disciplinaire sancties Strafrechtelijke sancties Brochures, werkinstrumenten en referentieteksten Brochures Werkinstrumenten Referentieteksten Nuttige adressen

9 Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag 1 Definities en toepassingsgebied van de wetgeving 1.1 Definities Psychosociale belasting veroorzaakt door het werk Het gaat om elke belasting van psychosociale aard die haar oorsprong vindt in de uitvoering van het werk of die voorkomt naar aanleiding van de uitvoering van het werk en die schadelijke gevolgen heeft voor de lichamelijke of psychische gezondheid van de persoon. Deze gevolgen kunnen zich bijvoorbeeld uiten in slaapproblemen, hoge bloeddruk, ademhalingsmoeilijkheden, hoofdpijnen, spijsverteringsstoornissen, op psychisch vlak kan het gaan om depressie, gebrek aan motivatie, angst en zelfmoordgedachten Stress te wijten aan de arbeidsvoorwaarden, relationeel leed bij bepaalde interpersoonlijke of groepsconflicten evenals geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk creëren een psychosociale belasting. 9

10 Wegwijs in... Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag Stress Stress als oorzaak van een psychosociale belasting is een door een werknemer of groep van werknemers als negatief ervaren toestand die gepaard gaat met klachten of disfunctioneren in lichamelijk, psychisch en/of sociaal opzicht en die het gevolg is van het feit dat werknemers niet in staat zijn om te voldoen aan de eisen en verwachtingen die hen vanuit de werksituatie gesteld worden Geweld op het werk Geweld op het werk wordt gedefinieerd als elke feitelijkheid waarbij een persoon psychisch of fysiek wordt bedreigd of aangevallen bij de uitvoering van het werk. Geweld op het werk uit zich hoofdzakelijk door handelingen die op een bepaald ogenblik gesteld worden zoals bedreigingen, fysieke agressie (directe slagen maar ook bedreigingen bij een gewapende overval, ) of verbale agressie (beschimpingen, beledigingen, plagerijen, ). Deze gedragingen kunnen hun oorsprong vinden in een discriminatiegrond zoals godsdienst, overtuiging, handicap, leeftijd, seksuele geaardheid, het geslacht, etnische oorsprong Ongewenst seksueel gedrag op het werk Ongewenst seksueel gedrag op het werk wordt gedefinieerd als elke vorm van ongewenst verbaal, niet-verbaal of lichamelijk gedrag met een seksuele connotatie dat als doel of gevolg heeft dat de waardigheid van een persoon wordt aangetast of een bedreigende, vijandige, beledigende, vernederende of kwetsende omgeving wordt gecreëerd. Ongewenst seksueel gedrag op het werk kan zich op verschillende wijzen uiten, zowel fysiek als verbaal: het kan zowel gaan om lonken of wellustige blikken, dubbelzinnige opmerkingen of insinuaties, tonen van pornografisch materiaal (foto s, teksten, video s ), compromitterende voorstellen ; het kan ook gaan om aanrakingen, slagen en verwondingen, verkrachting 10

11 Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag Die gedragingen kunnen eveneens gepaard gaan met de dreiging van represailles (ontslag, weigering van een loonsverhoging ) of met het voorstel om in ruil voordelen te geven (belofte van een promotie, loonsverhoging ) Pesterijen op het werk Pesterijen op het werk worden gedefinieerd als meerdere gelijkaardige of uiteenlopende onrechtmatige gedragingen, buiten of binnen de onderneming of instelling, die plaats hebben gedurende een bepaalde tijd die tot doel of gevolg hebben dat de persoonlijkheid, de waardigheid of de fysieke of psychische integriteit van een persoon bij de uitvoering van het werk wordt aangetast, dat zijn betrekking in gevaar wordt gebracht of dat een bedreigende, vijandige, beledigende, vernederende of kwetsende omgeving wordt gecreëerd dat zich inzonderheid uit in woorden, bedreigingen, handelingen, gebaren of eenzijdige geschriften. Deze gedragingen kunnen inzonderheid verband houden met godsdienst of overtuiging, handicap, leeftijd, seksuele geaardheid, geslacht, etnische afstamming. De constitutieve elementen van pesterijen op het werk zijn het onrechtmatig karakter van de gedragingen, de herhaling ervan in de tijd en hun gevolgen. Het hoeft niet noodzakelijk te gaan om hetzelfde gedrag dat zich herhaalt. Het is voldoende dat de gedragingen zelfs van verschillende aard zich voordoen gedurende een bepaalde tijd. De normale gezagsuitoefening van een werkgever kan niet gelijkgesteld worden met pesten zelfs al worden bepaalde situaties slecht beleefd door de werknemer, rekening houdend met zijn subjectiviteit en gevoeligheid. Om vast te stellen of er misbruik is, moet eerst bepaald worden waarin de normale uitvoering van het recht op handelen bestaat. Dit wil zeggen dat men zich dient af te vragen hoe een normaal voorzichtig en waakzaam persoon zou reageren in dezelfde omstandigheden en analyseren in welke mate dit gedrag is overschreden. Het feit dat de persoon die zich slachtoffer voelt het gedrag als onrechtmatig ervaart, wil niet zeggen dat het dat ook is. De dader moet niet noodzakelijk opzettelijk hebben gehandeld. Het volstaat dat zijn gedrag een impact heeft op de persoon, zelfs als de dader deze gevolgen niet gewenst heeft. De gevolgen kunnen zich voordoen op het vlak 11

12 Wegwijs in... Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag van de persoon zelf (aantasting van zijn persoonlijkheid, waardigheid, ), van zijn werk (de betrekking van de werknemer wordt in gevaar gebracht ) of van de omgeving (deze wordt bedreigend, vijandig, beledigend, ). Pesterijen op het werk kunnen zich op verschillende manieren uiten: Isoleren van de persoon door hem te negeren en niet meer met hem te praten, hem apart te houden van zijn collega s, geen aandacht te besteden aan zijn aanwezigheid, door voor onenigheid te zorgen tussen deze persoon en zijn collega s, door aan zijn collega s te verbieden met hem te praten, door zijn uurrooster te wijzigen, hem niet uit te nodigen op vergaderingen Verhinderen dat de persoon zich uitdrukt door hem voortdurend te onderbreken, en systematisch te bekritiseren; De persoon in diskrediet brengen door hem geen enkele taak te geven, geen rekening te houden met zijn mening, hem zijn verantwoordelijkheden te ontnemen, hem slechts nutteloze en absurde taken te doen uitvoeren of hem taken te doen uitvoeren die niet overeenstemmen met zijn functie of die onmogelijk kunnen uitgevoerd worden, hem de nodige informatie voor de uitoefening van zijn functie onthouden, hem te overladen met werk, te verhinderen dat hij op professioneel vlak vooruitgang boekt, hem de nodige arbeidsmiddelen niet ter beschikking te stellen, hem tegenstrijdige of vage instructies te geven voor de uitvoering van het werk, hem op onbillijke wijze te evalueren, hem niet dezelfde voordelen toe te kennen als aan de andere werknemers De persoon van iemand als individu aantasten door hem te kleineren, hem belachelijk te maken, door roddels over hem te verspreiden, kritiek te uiten op zijn religieuze overtuiging, zijn afkomst, zijn privéleven, door te spotten met zijn uiterlijk, door hem te intimideren... De gezondheid van de persoon in het gedrang brengen door hem te verplichten gevaarlijk werk uit te voeren, zijn arbeidsmiddelen en zijn persoonlijke bezittingen te beschadigen, door zijn gezondheidsproblemen te miskennen De daden en handelingen van de persoon controleren, zijn telefoonverkeer controleren, het gaan en komen registreren, laden en tassen inkijken, 12

13 Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag 1.2 De betrokken personen De werknemers De wettelijke bepalingen inzake welzijn op het werk gelden voor alle werknemers. Onder de term werknemers wordt verstaan de personen die zich ertoe hebben verbonden om in het kader van een arbeidsovereenkomst tegen een loon arbeid te verrichten onder het gezag van een andere persoon. Met werknemers zijn eveneens gelijkgesteld: De personen die, anders dan krachtens een arbeidsovereenkomst, arbeid verrichten onder het gezag van een ander persoon. Bijvoorbeeld, de ambtenaren van alle openbare diensten die in statutair verband werken, de personen die activiteiten verrichten in het kader van een plaatselijk werkgelegenheidsagentschap (binnen bepaalde grenzen : zie punt 1.2.4), de gevangenen die arbeid verrichten ; De personen die een beroepsopleiding volgen waarvan het studieprogramma voorziet in een vorm van arbeid die al dan niet in de opleidingsinstelling wordt verricht. Het gaat hier bijvoorbeeld om mindervaliden verbonden door een speciale leerovereenkomst voor beroepsopleiding of omscholing ; De personen die verbonden zijn door een leerovereenkomst; De stagiairs; De leerlingen en studenten wanneer zij een vorm van arbeid verrichten in de onderwijsinstelling zoals voorzien in hun opleidingsprogramma Beoogde werkgevers Alle werkgevers van de privé- en overheidssector zijn betrokken bij de preventie van de psychosociale belasting veroorzaakt door het werk. De werkgever is de persoon in wiens dienst de werknemer zich ertoe verbindt gedurende een bepaalde periode onder het gezag van die werkgever arbeid tegen loon te verrichten. Met werkgevers worden gelijkgesteld de personen die de met de werknemers gelijkgestelde personen tewerkstellen (zie punt 1.2.1). 13

14 Wegwijs in... Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag Derden Derden zijn personen die geen werknemers van de onderneming zijn maar die met hen contact hebben bij de uitvoering van hun werk, bijvoorbeeld de klanten, de leveranciers, de dienstverleners, de leerlingen en de studenten (die niet gelijkgesteld worden met werknemers), de personen die uitkeringen genieten, de werknemers van de ondernemingen van buitenaf. De werkgever moet bijzondere aandacht besteden aan de psychosociale belasting die door deze derden wordt veroorzaakt Opmerkingen betreffende de preventie van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk Zowel de personen die verklaren het voorwerp te zijn van geweld, pesterijen of ongewenst seksueel gedrag op het werk als de aangeklaagden kunnen werknemers zijn, werkgevers of derden. Er moet nochtans een onderscheid gemaakt worden tussen de hypothese waarin de derde aangeklaagde is van pesterijen en geweld en de hypothese waarin hij verklaart het voorwerp te zijn van deze feiten. Er dient eveneens gewezen te worden op de specifieke situatie van de dienstboden en ander huispersoneel (gouvernantes, huisleraars, persoonlijke verplegers, au-pairmeisjes evenals de personen die bij privé-personen activiteiten verrichten in het kader van een plaatselijk werkgelegenheidsagentschap ) op wie bepaalde maatregelen tot bescherming tegen geweld, pesterijen of ongewenst seksueel gedrag van toepassing zijn (beroep op de rechter, ontslagbescherming). De preventiemaatregelen daarentegen, zoals de toegang tot de gespecialiseerde preventieadviseur, zijn niet op hen van toepassing. 14

15 Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag 2 Preventiebeleid 2.1 Personen betrokken bij het preventiebeleid De werkgevers De werkgevers moeten alle maatregelen treffen die nodig zijn om een preventiebeleid op te zetten. De werkgever is verantwoordelijk voor de goede werking van zijn onderneming, niet enkel op economisch en financieel vlak, maar ook op sociaal vlak. Wanneer hij bewust of uit nalatigheid toelaat dat er in zijn onderneming een psychosociale belasting veroorzaakt door het werk ontstaat, zonder dat hij maatregelen neemt, schiet hij tekort in zijn verplichtingen van de bescherming van het welzijn van zijn werknemers, en zou hij gerechtelijk vervolgd kunnen worden. 15

16 Wegwijs in... Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag Het comité voor preventie en bescherming op het werk (CPBW) Het CPBW is een paritair orgaan dat is samengesteld uit vertegenwoordigers van de werkgever en vertegenwoordigers van de werknemers en dat bevoegd is om adviezen te geven, voorstellen te doen of een akkoord te geven over bepaalde maatregelen inzake welzijn op het werk, en dus ook inzake de preventie van psychosociale belasting veroorzaakt door het werk De preventieadviseur gespecialiseerd in de psychosociale aspecten van het werk (psychosociale preventieadviseur) De psychosociale preventieadviseur is een deskundige die een adviserende bevoegdheid heeft ten opzichte van de werkgever en de werknemers. Hij staat de werkgever en de werknemers bij in de uitwerking en toepassing van het preventiebeleid. Hij behoort tot de interne dienst voor preventie en bescherming op het werk of tot een externe dienst voor preventie en bescherming op het werk. De werkgevers zijn verplicht om een psychosociale preventieadviseur aan te duiden die zich zal bezig houden met de preventie van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk. Over het algemeen zal dezelfde persoon de werkgever bijstaan voor de preventie van de psychosociale belasting veroorzaakt door het werk in het algemeen. Het profiel, de wijze van aanduiden en de rol van de gespecialiseerde preventieadviseur worden behandeld in hoofdstuk De vertrouwenspersoon De vertrouwenspersonen vervullen een belangrijke rol in de preventie van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk. Hun aanwezigheid en interventie bij het informeel zoeken naar een oplossing laat toe het aantal met redenen omklede klachten te beperken en leidt er toe dat problemen opgelost worden die op zich geen geweld, pesterijen of ongewenst seksueel gedrag op het werk vormen, maar die wel psychosociale belasting bij een persoon veroorzaken. De vertrouwenspersonen zijn vooral van belang voor de eerste-lijnsinterventie. Hoewel de aanduiding van deze personen niet verplicht is wordt ze wel sterk aanbevolen.

17 Eric Audras

18 Wegwijs in Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag Het profiel, de wijze van aanduiden en de rol van de vertrouwenspersoon worden behandeld in hoofdstuk Leden van de hiërarchische lijn De leden van de hiërarchische lijn, d.w.z. de personen van hoog tot laag in de onderneming of instelling die op een of andere wijze gemachtigd zijn om bevelen te geven aan de werknemers, vervullen in het kader van de preventie van de psychosociale belasting veroorzaak door het werk eenzelfde rol als in het kader van het algemene preventiebeleid. Het zijn die personen die elk binnen hun bevoegdheid en op hun niveau het beleid van de werkgever in dit verband uitvoeren. Zij dienen dan ook voorstellen en adviezen te formuleren aan de werkgever in het kader van de totstandkoming en de implementatie van de preventiemaatregelen. Binnen het kader van hun algemene taken kunnen zij het beleid van de werkgever ondersteunen door: tijdig het advies in te winnen van de (psychosociale) preventieadviseur; te controleren of de verdeling van taken zodanig gebeurt dat ze worden uitgevoerd door werknemers die de daartoe vereiste bekwaamheid hebben en de vereiste opleiding en instructies hebben ontvangen; te waken over de naleving van de instructies die werden gegeven aan de werknemers; zich ervan te vergewissen dat de werknemers de inlichtingen die zij gekregen hebben goed begrijpen en in praktijk brengen; het onthaal van elke beginnende werknemers organiseren door het aanduiden van een ervaren werknemer die belast is met de begeleiding. De leden van de hiërarchische lijn kunnen gerechtelijk vervolgd worden indien ze hun verplichtingen die voortvloeien uit de welzijnswet niet nakomen. De leden van de hiërarchische lijn kunnen een belangrijke rol vervullen in de preventie van psychosociale belasting. Een goede leiderschapsstijl, aandacht voor de werknemers en de organisatie van het werk kan heel wat stress en conflicten voorkomen. Leidinggevenden vervullen ook een voorbeeldfunctie en het minste wat er van hen verwacht kan worden is dat ze geen misbruik maken van hun gezag en dus ook niet overgaan tot pesterijen.

19 Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag De werknemers De werknemers moeten samenwerken met de werkgever en de preventieadviseur bij de uitwerking en toepassing van het preventiebeleid in de onderneming. Ze moeten de procedures en instructies naleven. In het kader van de preventie van psychosociale belasting kan dit zich uiten in het meedelen aan de preventieadviseur van stressfactoren waarmee ze geconfronteerd worden en zal het zich ook uiten in het gedrag dat de werknemer zelf aanneemt ten opzichte van conflictuele situaties. In het kader van de preventie van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag hebben de werknemers de volgende verplichtingen: Op positieve wijze bijdragen tot het preventiebeleid; Zich onthouden van elke daad van geweld, pesterijen of ongewenst seksueel gedrag op het werk; Zich onthouden van elk wederrechtelijk gebruik van de klachtenprocedure (zie punt 7.3). 2.2 Risicoanalyse en preventiemaatregelen De risicoanalyse bestaat er in: de gevaren te identificeren, d.w.z. identificeren wat mogelijkerwijze schade aan de gezondheid van de werknemer kan inhouden; de risicofactoren te identificeren, d.w.z. de collectieve of individuele factoren die een dergelijke invloed uitoefenen op het gevaar dat ze de kans op het zich voordoen van de schade verhogen of verkleinen; de risico s evalueren, d.w.z. vaststellen wat de kans is op schade en de omvang ervan. De preventiemaatregelen zullen vastgesteld worden op basis van deze risicoanalyse. De werkgever is verantwoordelijk voor de uitvoering van de risicoanalyse maar ze zal in de praktijk gerealiseerd worden in samenwerking met de psychosociale preventieadviseur. 19

20 Wegwijs in... Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag A priori De risicoanalyse bestaat er in dat de werkgever de situaties zal identificeren die aanleiding kunnen geven tot het ontstaan van een psychosociale belasting veroorzaakt door het werk. De risicoanalyse wordt gewoonlijk uitgevoerd vooraleer een dergelijke belasting ontstaat. Om deze situaties te identificeren zal hij rekening houden met: de arbeidsinhoud: de complexiteit van het werk, de autonomie van de werknemers, de overbelasting, het tempo de arbeidsvoorwaarden: de werktijden, de mogelijkheid om opleiding te volgen, de verloningsvoorwaarden de arbeidsomstandigheden: de arbeidsmiddelen, lawaai, fysieke belasting de arbeidsverhoudingen: de participatie van de werknemers aan het beslissingsproces, de ondersteuning, het sociaal overleg De werkgever moet in het bijzonder aandacht besteden aan de situaties waarin de werknemers in contact komen met derden bij de uitvoering van hun werk. 20 Patrick Sheándell O Carroll

21 Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag Indien er wordt vastgesteld dat er zich een psychosociale belasting door het werk zou kunnen voordoen, moeten er preventiemaatregelen getroffen worden op het niveau van de organisatie in zijn geheel, op het niveau van elke groep van werkposten of functies en op het niveau van het individu. Deze maatregelen hebben tot doel de situaties die psychosociale belasting kunnen veroorzaken weg te werken (maatregelen van primaire preventie) of er voor te zorgen indien dergelijke uitschakeling niet mogelijk is dat zij geen schadelijke effecten hebben (maatregelen van secundaire preventie) A posteriori A. Incidenten die zich bij herhaling voordoen Indien er zich, ondanks de preventiemaatregelen, incidenten van psychosociale aard voordoen, moet de werkgever eveneens een risicoanalyse uitvoeren wanneer deze incidenten zich herhalen. Hij moet de collectieve en individuele factoren die een invloed hebben gehad op het ontstaan ervan onderzoeken en de preventiemaatregelen vaststellen die op het niveau van de organisatie in zijn geheel, op het niveau van elke groep van werkposten of functies en op het niveau van het individu moeten getroffen worden om te voorkomen dat deze incidenten zich opnieuw voordoen. De psychosociale preventieadviseur zal kennis krijgen van deze feiten via de werknemers die hem om advies hebben gevraagd, via de leden van de hiërarchische lijn die eveneens zijn advies kunnen vragen rekening houdend met de gebeurtenissen die zij meegemaakt hebben in hun dienst, via de vertrouwenspersonen die hem de gegevens moeten meedelen van de incidenten die zich bij herhaling voordoen en die ze hebben behandeld, via het register van feiten van derden (zie punt 2.2.3). B. Incidenten waarover de preventieadviseur een advies heeft gegeven Deze risicoanalyse gebeurt eveneens in de adviezen die uitgebracht zijn door de psychosociale preventieadviseur aan de werkgever. Wanneer een werknemer psychosociale belasting ondervindt van het werk, kan hij een beroep doen op de psychosociale preventieadviseur die, eventueel, een advies zal verstrekken aan de werkgever. 21

22 Wegwijs in... Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag Daarnaast kan ook de werkgever het advies van de preventieadviseur vragen over dergelijke incidenten. In deze adviezen zullen er preventiemaatregelen opgenomen worden die zich situeren op het niveau van de organisatie in zijn geheel, op het niveau van elke groep van werkposten of functies en op het niveau van het individu en die niet alleen tot doel hebben een einde te stellen aan de eventuele psychosociale belasting maar eveneens tot doel hebben te voorkomen dat ze zich herhaalt. De algemene risicoanalyse zal ook op grond van deze adviezen worden aangevuld. De Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg beschikt over verschillende brochures en werkinstrumenten die nuttig kunnen zijn voor de personen die betrokken worden bij deze problematiek (zie punt hoofdstuk 8) Specifieke bepalingen betreffende de preventie van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk 22 A. Register van feiten door derden De werkgever beschikt over een bijkomend instrument om de risicoanalyse van feiten veroorzaakt door derden te maken, nl. het register van feiten door derden. Dit register is een preventiedocument dat eigen is aan de materie van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk. Wanneer een werknemer meent het slachtoffer te zijn van geweld, pesterijen of ongewenst seksueel gedrag vanwege een derde (zie punt 1.2.3) moet hij een verklaring kunnen laten opnemen in het register. Deze verklaring vermeldt een beschrijving van de feiten en de data van die feiten. De werknemer mag niet verplicht worden om zijn identiteit mee te delen. Hij moet daarenboven geïnformeerd worden over de mogelijkheid een verklaring op te nemen in dit register. Dit register wordt ofwel bijgehouden door de vertrouwenspersoon ofwel door de psychosociale preventieadviseur indien deze intern is. Het wordt bijgehouden door de preventieadviseur veiligheid indien er geen vertrouwenspersoon is aangeduid en de psychosociale preventieadviseur extern is.

23 Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag De werkgever en het Toezicht op het Welzijn op het Werk hebben toegang tot dit register. De inschrijving van de feiten van geweld of pesterijen in het register van feiten van geweld staat niet gelijk met het indienen van een met redenen omklede klacht. Ze heeft dus niet tot gevolg dat de werknemer beschermd is tegen ontslag uit repressaille. B. Interne procedure In elke onderneming moet er verplichtend een specifieke preventiemaatregel uitgewerkt worden. Het gaat om de interne procedure die in de onderneming van toepassing is wanneer een werknemer meent het voorwerp te zijn van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk. De bepaling van de modaliteiten van deze procedure vereist het voorafgaandelijk akkoord van het Comité voor preventie en bescherming op het werk. De modaliteiten van de interne procedure die van toepassing is in de onderneming en de coördinaten van de gespecialiseerde preventieadviseur en de eventuele vertrouwenspersonen moeten ingelast worden in het arbeidsreglement. Wanneer een werknemer meent dat hij een psychosociale belasting ondervindt met als oorzaak een uiting van geweld, pesten of ongewenst seksueel gedrag, kan hij deze specifieke procedure gebruiken. Wanneer hij in dit verband een gemotiveerde klacht indient moet de preventieadviseur een risicoanalyse maken van de feiten die in de klacht vermeld worden. Het resultaat van deze analyse moet opgenomen worden in een verslag voor de werkgever (zie punt 5.1). C. Organisatorische preventiemaatregelen De wetgeving benadrukt eveneens het belang van organisatorische maatregelen. Men mag immers de invloed die de organisatie heeft op het ontstaan van onrechtmatig gedrag niet miskennen. De rechtspraak erkent de volgende elementen als een oorzaak van relationele spanningen: de zware arbeidsdruk, het feit dat de werknemer de opleiding die nodig is om het gevraagde werk uit te voeren niet heeft ontvangen, een ongelijke verdeling van de werkdruk, een gebrek aan opvolging van de beslissing, een gebrek aan structurele communicatie, een beleid gesteund op wantrouwen 23

24 Wegwijs in... Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag 2.3 Specifieke bepalingen voor de stresspreventie Toepassingsgebied van de verschillende reglementaire bepalingen De preventie van stress wordt beoogd door het koninklijk besluit van 17 mei 2007 betreffende de preventie van psychosociale belasting. Dit besluit behandelt immers alle situaties die een psychosociale belasting op het werk creëren. Voor de inwerkingtreding van dit besluit werden de principes van de wetgeving inzake welzijn op het werk in het domein van de stress toegepast door de collectieve arbeidsovereenkomst nr. 72 van 30 maart 1999 betreffende het beheer van de preventie van stress veroorzaakt door het werk. Deze collectieve arbeidsovereenkomst, nog steeds van kracht, is enkel van toepassing op de werkgevers van de privé-sector. Deze principes kunnen dus niet opgelegd worden aan de werkgevers van de openbare sector. Het koninklijk besluit van 17 mei 2007 daarentegen is van toepassing op de privé-sector en de openbare sector. Daarenboven behandelt de collectieve arbeidsovereenkomst stress vanuit collectief oogpunt, terwijl het koninklijk besluit ook de individuele stressproblemen behandelt Inhoud De collectieve arbeidsovereenkomst, in tegenstelling tot het koninklijk besluit, benadrukt expliciet de rol van de ondernemingsraad in de preventie van stress die gevolgen kan hebben voor de arbeidsorganisatie en de arbeidsomstandigheden. Behoudens deze bijzonderheid past de CAO, zoals het koninklijk besluit, de principes toe van de wet van 4 augustus 1996 met betrekking tot het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk: De stressproblematiek integreren in het preventiebeleid; Een risicoanalyse voeren door het opsporen van risico's, de evaluatie ervan, en door het nemen van preventiemaatregelen met de medewerking van de dienst voor preventie en bescherming op het werk (en meer in het bijzonder de psychosociale preventieadviseur sedert de inwerkingtreding van het koninklijk besluit) en met de tussenkomst van de overlegorganen (comité); Het informeren en opleiden van de werknemers; De werknemers verplichten mee te werken aan het preventiebeleid.

25 Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag 2.4 Informatie en advies van het CPBW Indien uit de risicoanalyse die a priori werd uitgevoerd blijkt dat het noodzakelijk is maatregelen te treffen, heeft het CPBW toegang tot de resultaten van deze risicoanalyse en moet het een voorafgaand advies geven over deze maatregelen, vooraleer zij kunnen geïmplementeerd worden. Wat betreft de risicoanalyse van de incidenten die zich bij herhaling voordoen, dient het comité eveneens een voorafgaand advies te verstrekken over de preventiemaatregelen die moeten getroffen worden. Wat betreft de resultaten van deze risicoanalyse heeft het comité slechts toegang tot de collectieve en anonieme gegevens. Het comité heeft dus geen toegang tot de identiteit van de betrokken personen. Wanneer de preventieadviseur een advies heeft gegeven over een individueel geval, kan het CPBW geen advies geven over de maatregelen die moeten getroffen worden om een einde te stellen aan de psychosociale belasting, daar de leden van het comité geen informatie mogen bekomen over identificeerbare personen. Het comité zal dus slechts een voorafgaand advies kunnen geven over de maatregelen die moeten getroffen worden om dergelijke belasting in de toekomst te voorkomen. Maar in dat geval kan het CPBW enkel inzage krijgen in de collectieve en anonieme gegevens van de resultaten van de risicoanalyse. In de praktijk zullen deze adviezen over het algemeen worden gegeven op het ogenblik dat de psychosociale preventieadviseur verslag doet over de activiteiten inzake psychosociale belasting van het afgelopen jaar. Wat het specifieke domein van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk betreft, vereist één preventiemaatregel het voorafgaand akkoord van het CPBW (en dus niet alleen het voorafgaand advies). Het gaat om de vaststelling van de regels betreffende de interne procedure wanneer de feiten gemeld zijn. Het akkoord is vereist daar deze procedure de sluitsteen vormt van het beschermingssysteem van de werknemers in de onderneming en zal ingelast worden in het arbeidsreglement. Indien er binnen het comité PBW geen akkoord wordt bereikt, moet de werkgever een beroep doen op het Toezicht op het Welzijn op het Werk. Indien deze interventie niet tot een akkoord leidt, neemt de werkgever een beslissing op voorwaarde dat ten minste twee derde van de leden die de werknemers vertegenwoordigen in het CPBW hun akkoord hebben gegeven. 25

26 Wegwijs in... Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag 2.5 Preventiedocumenten Om de preventiemaatregelen te concretiseren in de onderneming, moet men de prioriteiten vaststellen, de middelen bepalen die moeten gebruikt worden om deze prioriteiten te realiseren, de methodes, de verantwoordelijke personen Het globaal preventieplan is een document dat de doelstellingen bepaalt en het programma vaststelt van de activiteiten die over een termijn van 5 jaar moeten ontwikkeld worden. Het jaarlijks actieplan daarentegen stelt de preventieactiviteiten van het komende jaar vast. Bij het vaststellen van dit programma moet eveneens rekening gehouden worden met de preventieactiviteiten inzake psychosociale belasting Om het preventiebeleid te kunnen evalueren zal de werkgever gebruik maken van de resultaten van de risicoanalyse bedoeld in punt 2.2 en de statistische gegevens die opgenomen zijn in het jaarverslag van de interne dienst. Dit verslag moet inlichtingen bevatten betreffende de preventie van de psychosociale belasting veroorzaakt door het werk, met name : de preventiemaatregelen die het afgelopen jaar werden getroffen, de statistische gegevens over de incidenten die zich bij herhaling voordoen, de formele en informele interventies van de psychosociale preventieadviseur en de vertrouwenspersonen en de verklaringen die zijn opgetekend in het register van feiten door derden. De gespecialiseerde preventieadviseur en de vertrouwenspersoon moeten de interne dienst voor preventie en bescherming op het werk de nodige gegevens bezorgen voor het opstellen van dit verslag Informatie en vorming van de werknemers Voor alle domeinen van het welzijn op het werk heeft de werkgever een informatieplicht naar de werknemers toe betreffende de genomen preventiemaatregelen in de onderneming. Het gaat om informatie die de werknemers nodig hebben om hun taken uit te voeren of om hun veiligheid of gezondheid te beschermen. Dit geldt eveneens voor de maatregelen inza-

27 Patrick Sheándell O Carroll

28 Wegwijs in... Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag ke de preventie van de psychosociale belasting. De werkgever heeft ook een verplichting op het vlak van de vorming. Wat betreft geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk: Moeten de werknemers geïnformeerd worden over de mogelijkheid om een verklaring op te nemen in het register van feiten door derden en over de verplichting om zich te onthouden van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag. De werkgever kiest zelf de geschikte communicatiemiddelen. Moet het arbeidsreglement verplichtend de coördinaten van de psychosociale preventieadviseur en van de eventuele vertrouwensperso(o)n(en) vermelden. (identiteit + telefoonnummer + eventueel ) evenals de nadere regels van de interne procedure die van toepassing is in de onderneming. Deze vermeldingen worden in het arbeidsreglement opgenomen volgens de vereenvoudigde procedure. Dit betekent dat de voorafgaande raadpleging van de ondernemingsraad niet noodzakelijk is en dat de procedure met betrekking tot het opstellen of wijzigen van het arbeidsreglement, wanneer er geen ondernemingsraad is, niet moet worden gevolgd. Op het vlak van vorming, moeten de werknemers uitleg krijgen over de procedures en instructies, het onrechtmatig gedrag ter sprake brengen in een discussie en vragen kunnen stellen. 28

29 Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag 3 Gespecialiseerde preventieadviseur 3.1 Aanwijzingsprocedure In de ondernemingen met minder dan 50 werknemers De werkgevers die minder dan 50 werknemers tewerkstellen moeten een beroep doen op een psychosociale preventieadviseur van een externe dienst voor preventie en bescherming op het werk (EDPBW). Het is in de kleinere ondernemingen immers vrij moeilijk zo niet onmogelijk om zelf intern over de nodige deskundigheid te beschikken. Bovendien kunnen de nauwe interpersoonlijke relaties die er binnen een KMO bestaan een hindernis vormen voor de goede uitoefening van de opdrachten van de preventieadviseur indien hij tot de interne dienst behoort. De externe dienst PBW zal deze zijn waarop de werkgever reeds een beroep doet voor de uitvoering van opdrachten in het kader van het algemeen welzijnsbeleid, zoals bijvoorbeeld de uitoefening van het gezondheidstoezicht. De opdrachten van deze dienst worden verruimd tot de preventie van de psychosociale belasting veroorzaakt door het werk, waaronder de preventie van geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk. Dit blijkt onder meer uit de overeenkomst die de werkgever met deze dienst gesloten heeft. De keuze van de preventieadviseur gebeurt door de bestuursorganen van de EDPBW, maar het geheel van de werknemers(vertegenwoordigers), tewerkgesteld door de werkgever, kunnen vragen om deze persoon te doen vervangen, wanneer ze er geen vertrouwen in hebben. 29

30 Wegwijs in... Wegwijs in de preventie van de psychosociale belasting op het werk: stress, geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag In de ondernemingen met minstens 50 werknemers Bij de werkgevers die minstens 50 werknemers tewerkstellen behoort de psychosociale preventieadviseur ofwel tot de interne dienst voor preventie en bescherming op het werk, ofwel tot de externe dienst voor preventie en bescherming op het werk. Deze beslissing wordt genomen na het voorafgaand advies van het CPBW. Indien de werkgever beslist om een beroep te doen op een interne preventieadviseur, moet hij het voorafgaand akkoord bekomen van het geheel van de leden van de werknemersvertegenwoordiging in het CPBW over de aanduiding van deze preventieadviseur. Indien dit akkoord niet bereikt wordt, moet de werkgever de interventie vragen van het Toezicht op het Welzijn op het Werk dat eerst zal trachten de partijen te verzoenen en die als dit niet lukt een advies zal verstrekken, dat door de werkgever moet meegedeeld worden aan het CPBW. Indien er dan nog geen akkoord bereikt wordt, moet de werkgever een beroep doen op een psychosociale preventieadviseur van een externe dienst voor preventie en bescherming op het werk. De keuze van de preventieadviseur gebeurt door de bestuursorganen van de EDPBW, maar het geheel van de werknemersvertegenwoordigers in het CPBW kunnen vragen om deze persoon te doen vervangen, wanneer ze er geen vertrouwen in hebben. Indien de werkgever beslist om een beroep te doen op een externe dienst neemt het aantal opdrachten van de dienst waarbij hij reeds aangesloten is toe of moet hij zich aansluiten bij een dergelijke dienst (volgens de regels bepaald in de artikelen 2 en 3 van het KB van 27 maart 1998 betreffende de EDPBW). De keuze van de preventieadviseur gebeurt door de bestuursorganen van de externe dienst PBW, maar het geheel van de werknemersvertegenwoordigers in het comité PBW kunnen vragen om deze persoon te doen vervangen, wanneer ze er geen vertrouwen in hebben. 30