De oranje oplossing? Hoe een vastgoedbank kan omgaan met fundingproblemen die ontstaan door de invoering van Basel III

Transcriptie

1 De oranje oplossing? Hoe een vastgoedbank kan omgaan met fundingproblemen die ontstaan door de invoering van Basel III Naam student: Tessa Kruimer Masterscriptie: Master of Science in Real Estate Begeleider: prof. dr. F. Huibers Tweede lezer: drs. A. Marquard Datum: 10 september 2012

2 VOORWOORD In januari 2010 begon ik aan de MSRE-opleiding bij de Amsterdam School of Real Estate. Ik kijk terug op een plezierige periode, hoewel ik vanaf het begin enorm heb op gezien tegen het schrijven van deze scriptie, die na het volgen van de vakken Marktanalyse, Beleggingsanalyse en Investeringsanalyse, het laatste onderdeel van de studie is. Maar ondanks dat ik het schrijven af en toe niet meer zag zitten, kijk ik uiteindelijk terug op een leerzame ervaring. Ik ben dankbaar voor de begeleiding van de heer Fred Huibers, met zijn praktische en doeltreffende benadering en immer snelle respons. Ook wil ik mijn tweede lezer, Arthur Marquard, dank zeggen voor de tijd die hij voor mijn onderzoek heeft genomen. Tevens wil ik de respondenten danken voor de energie en kostbare tijd die zij hebben vrijgemaakt voor het geven van een interview. Maar ook mijn collega s Rob Wismans en Marieke Meijer wil ik bedanken voor hun inzet, alsmede mijn werkgever die het zowel financieel als operationeel mogelijk heeft gemaakt om deze opleiding te volgen. Uiteraard ook dank aan mijn partner Timmo die me heeft gesteund om het laatste onderdeel van mijn studie tot een goed einde te brengen. Utrecht, september 2012 Tessa Kruimer 2

3 SAMENVATTING Als gevolg van de wereldwijde financiële crisis gaat het Basels Comité de internationale kapitaaleisen voor banken aanscherpen. Voor het eerst wordt de bancaire sector geconfronteerd met liquiditeitseisen. Deze scriptie geeft een inhoudelijk beeld van de nieuwe richtlijnen van Basel III en de mogelijke consequenties die de invoering van deze richtlijnen heeft voor vastgoedbanken. Er wordt met name ingezoomd op de consequenties die de richtlijnen kunnen hebben op het aantrekken van funding of er mogelijkheden zijn in Nederland voor alternatieve manieren om funding aan te trekken. Allereerst is beschreven wat de functie van vermogen is voor een bank. De risico s in de kredietportefeuille van de bank zijn belicht. Er wordt geconcludeerd dat, hoe hoger het risico is, des te meer eigen vermogen een bank dient aan te houden. In hoofdstuk drie is beschreven hoe de Basel regelgeving is ontstaan en wat de nieuwe richtlijnen van Basel III inhouden. Basel III introduceert twee belangrijke nieuwe liquiditeitsratio s. De consequenties die de nieuwe richtlijnen van Basel III mogelijk hebben voor banken, zoals het duurder worden van funding, worden beschreven in hoofdstuk vier. In het literatuuronderzoek is een aantal manieren naar voren gekomen om te kunnen omgaan met de fundingproblemen. Een vastgoedbank kan onder andere funding ophalen bij institutionele beleggers. Het onderzoek is vervolgens toegespitst op het ophalen van funding bij institutionele beleggers. Eerst zijn de bestaande opties om funding aan te trekken onderzocht. Omdat alle bestaande opties om funding aan te trekken nadelen hebben, is onderzocht of er nieuwe manieren zijn om vastgoedbanken te kunnen funden, die tevens interessant zijn voor institutionele beleggers. Het Deens hypotheekmodel is een interessante optie voor institutionele beleggers, alsmede belegging in inflation linked bonds. Er is een vragenlijst ontwikkeld, welke is getest door interviews af te nemen bij diverse institutionele beleggers. In het vijfde hoofdstuk wordt de methodologie behandeld en hoofdstuk zes geeft de analyse weer. Tenslotte wordt in hoofdstuk zeven geconcludeerd dat er interesse is in bovengenoemde opties, maar dat de institutionele beleggers geen specifieke interesse hebben om een vastgoedbank te funden. Soms omdat er überhaupt geen interesse meer is in het beleggen in commercieel vastgoed, maar meer in het algemeen omdat institutionele beleggers zich niet geroepen voelen om het (her)financieringprobleem van banken op te lossen. Ook heeft men een lesje geleerd van de huidige crisis. Maar als het door de betreffende vastgoedbank aangeboden product in het beleid past, een goed rendement heeft, zo eenvoudig en transparant mogelijk is en in zeer 3

4 grote hoeveelheden beschikbaar is, dan heeft men wel interesse. Door deze voorwaarden wordt het voor een stand alone vastgoedbank zo goed als onmogelijk om aan de vraag te voldoen. Het is dus de vraag of een stand alone vastgoedbank nog wel bestaansrecht heeft. 4

5 Inhoudsopgave VOORWOORD... 2 SAMENVATTING INLEIDING Aanleiding Doelstelling Maatschappelijk en economisch belang Afbakening Opbouw onderzoek HET BELANG VAN VERMOGEN VOOR EEN BANK De rol van banken in de economie Vermogen Economic Capital Regulatory Capital Toetsingsvermogen Fundingbronnen Vermogensmarkt Securitisatie Risico s Kredietrisico Marktrisico Renterisico Liquiditeitsrisico De relatie tussen risico, vermogen en rendement Toezicht Samenvatting DE BASELSE AKKOORDEN Het ontstaan van de Baselse akkoorden Basel I Basel II Basel III Liquidity Coverage Ratio

6 3.6 Net Stable Funding Ratio Samenvatting DE EFFECTEN VAN DE INVOERING VAN BASEL III Discussie over de effecten Effecten op pricing Effecten op kredietverlening Effecten van de LCR Effecten van de NSFR De NSFR van een vastgoedbank Berekening NSFR voor een fictieve, Nederlandse vastgoedbank Effecten op het aantrekken van funding Alternatieve fundingbronnen Welke alternatieven zijn er nu? Welke nieuwe alternatieven zijn er? De nieuwe fundingbronnen Past het funden van vastgoedbanken in de strategie van institutionele beleggers? Koppeling strategie institutionele beleggers en alternatieve fundingbronnen Samenvatting : METHODOLOGIE Verantwoording onderzoeksmethode Populatie Opzet ANALYSE Interesse om een vastgoedbank te funden Mogelijkheden om te funden Open vragen Samenvatting CONCLUSIE EN AANBEVELING Conclusie Reflectie Aanbevelingen voor vervolgonderzoek LITERATUURLIJST BIJLAGE I

7 BIJLAGE II BIJLAGE III BIJLAGE IV BIJLAGE V BIJLAGE VI

8 1. INLEIDING 1.1 Aanleiding Gedurende de financiële crisis, die zich de afgelopen jaren heeft ontwikkeld, is gebleken dat banken elkaar geen geld meer wilden lenen, waardoor de prijs van funding steeg. Banken kwamen hierdoor in de problemen. Tevens is gebleken dat een aantal banken te kleine liquiditeitsbuffers had en te kort gefinancierd was om een onverwachte uitstroom van geld te kunnen opvangen, waardoor overheidsingrijpen noodzakelijk was. Om te voorkomen dat banken in de toekomst weer in de problemen zouden kunnen raken, waardoor ze niet meer in staat zijn aan hun verplichtingen te voldoen, heeft het Basels Comité eind 2009 voorstellen gedaan om de regels van kapitaalakkoord Basel II aan te scherpen. Deze voorstellen zijn bekend onder de naam Basel III. In dit voorstel wordt voor het eerst eisen gesteld aan de liquiditeitspositie van banken. Er worden twee ratio s geïntroduceerd waar banken minimaal en continu aan moeten voldoen. Deze nieuwe liquiditeitseisen kunnen een grote impact hebben op het aantrekken van funding, omdat de stabiele middelen die voor kredietverlening worden vereist schaars en dus duur zijn. Door de invoering van de strengere regels van Basel III kan kredietverlening daarom afnemen. In deze scriptie wordt onderzocht of er negatieve effecten zijn voor vastgoedbanken met betrekking tot het aantrekken van funding als gevolg van de invoering van Basel III en of er mogelijkheden zijn in Nederland voor alternatieve manieren van funding. 1.2 Doelstelling Bovenstaande heeft geleid tot de volgende probleemstelling: Hoe kan een Nederlandse vastgoedbank omgaan met de fundingproblemen die mogelijk ontstaan door Basel III? Om een antwoord te krijgen op de probleemstelling, is een aantal noodzakelijke subvragen geformuleerd: Wat is de functie van vermogen van een bank? Hoe trekt een vastgoedbank kapitaal aan? Wat zijn de concrete afspraken in het kader van Basel III? Wat zijn de verwachte effecten van Basel III op het aantrekken van funding? 8

9 Wat kunnen alternatieve manieren zijn om funding aan te trekken en in hoeverre wordt hier nu al gebruik van gemaakt? Welke partijen kunnen geïnteresseerd zijn om een vastgoedbank te funden? Welke voorwaarden stellen partijen aan het funden van vastgoedbanken? Wat is in de praktijk mogelijk? 1.3 Maatschappelijk en economisch belang Banken vervullen een centrale rol in de economie. Daarom worden, als banken in de problemen raken, vrijwel alle sectoren van de economie geraakt. Basel III moet de kans op een nieuwe financiële crisis verkleinen en kan daarmee bijdragen aan het herstel van het vertrouwen in de financiële sector. Maar Basel III kan ook negatieve effecten hebben, aangezien de bereidheid tot kredietverstrekking onder druk kan komen te staan. Kredietverlening wordt duurder en de omvang van kredietverlening kan afnemen. Omdat de commerciële vastgoedsector (institutionele beleggers niet meegerekend) over het algemeen gebruik maakt van een hoge leverage, is deze sector bijzonder gevoelig voor regels in de bancaire sector. Indien banken ervoor kiezen om de leverage te verlagen, waardoor de financierbaarheid van vastgoed moeilijker wordt, dan kan dit direct effect hebben op de vastgoedsector. 1.4 Afbakening Het onderzoek is gericht op de mogelijk negatieve effecten die de invoering van Basel III kan hebben op het aantrekken van funding van Nederlandse vastgoedbanken en de mogelijkheden voor dit type bank om alternatieve funding aan te trekken in Nederland. Het uitgangspunt is een Nederlandse, stand alone vastgoedbank. Hierdoor ontstaat een theoretische situatie, want in Nederland zijn er in de praktijk geen stand alone vastgoedbanken meer. Vastgoedfinancieringen worden of verstrekt door een vastgoedbank, die onderdeel is van een groter geheel, of door een specialistische afdeling van een algemene bank. Overige effecten die de invoering van Basel III mogelijk kan hebben en andere factoren die invloed kunnen hebben op het aantrekken van funding, zoals de huidige crisis, worden buiten beschouwing gelaten. 1.5 Opbouw onderzoek In het tweede hoofdstuk treft u een beschrijving aan van de functie van banken, hun risico s, vermogen en kapitaalbehoefte en een beschrijving van het toezicht op banken. In hoofdstuk 9

10 drie wordt ingezoomd op de Baselse akkoorden, op de inhoud van de akkoorden en op de voorgestelde wijzigingen van Basel III. De mogelijke effecten van de invoer van Basel III op banken voor wat betreft de funding, pricing en kredietverlenging worden beschreven in hoofdstuk vier. Tevens worden in dit hoofdstuk alternatieve manieren van funding onderzocht. Hoofdstuk vijf geeft een verantwoording weer van de gebruikte onderzoeksmethode. In de literatuur is onderzocht wat de mogelijke effecten zijn van Basel III op het aantrekken van funding door banken en welke alternatieven atieven er zijn voor funding. Vervolgens is bij een aantal partijen getoetst of er interesse is om een vastgoedbank te funden en op welke wijze. De uitkomsten van de interviews treft u aan in het zesde hoofdstuk. Het laatste hoofdstuk sluit af met een conclusie, reflectie en aanbeveling. Schematische weergave van de onderzoeksopzet. 10

11 2. HET BELANG VAN VERMOGEN VOOR EEN BANK Dit hoofdstuk heeft als doel inzage te geven in het belang van vermogen van een bank. In de eerste paragraaf wordt de rol van banken in de economie beschreven, vervolgens wordt er ingegaan op het vermogen van een bank. In de derde paragraaf worden de kapitaalbronnen van banken beschreven, de risico s die een bank loopt worden in de vierde paragraaf benoemd. Vervolgens wordt er in de vijfde paragraaf een verband gelegd tussen de risico s die een bank loopt en het belang van vermogen. Tenslotte wordt in paragraaf zes het toezicht op banken behandeld. De afsluitende paragraaf is een korte samenvatting. 2.1 De rol van banken in de economie Banken vervullen een belangrijke rol in de economie, zij spelen een centrale rol in het betalingsverkeer, kredietverlening en het faciliteren van spaarrekeningen. Vragers en aanbieders van geld vinden elkaar via banken, waarbij de bank optreedt als intermediair. Door via een bank transacties aan te gaan, kan fors worden bespaard op diverse kosten, zoals transactie-, zoek-, screening- en monitoringkosten. Banken hebben schaalvoordelen, waardoor zij kosten kunnen uitsmeren over veel leningen. Het is voor de economie daarom goedkoper om een bank te gebruiken als tussenpersoon voor vraag en aanbod van geld. Banken hebben tevens een transformatiefunctie: geld van spaarders omzetten naar kredieten met andere eigenschappen, zoals looptijd, valuta, omvang en liquiditeit. Banken maken winst met deze transformatiefunctie, omdat de vergoeding voor korte looptijden lager is dan de vergoeding voor langere looptijd. De transformatiefunctie brengt risico s met zich mee en om die risico s te kunnen absorberen, heeft een bank vermogen en liquiditeit nodig (Doff, 2004, p ). 2.2 Vermogen Een bank houdt eigen vermogen aan om onverwachte verliezen te kunnen absorberen en om haar continuïteit te kunnen waarborgen. Het aanhouden van eigen vermogen kost meer geld voor banken dan andere typen funding, daarom houden banken een zo klein mogelijk eigen vermogen aan. Het vermogen moet net voldoende zijn om onverwachte verliezen op te kunnen vangen. De hoge leverage van banken is een incentive om excessieve risico s te nemen. Deze incentive wordt gereduceerd als banken extra vermogen moeten aanhouden voor het nemen van bepaalde, excessieve risico s. Er is zowel een interne minimale vermogenseis, het Economic Capital, als een minimale vermogenseis uit hoofde van de toezichthouder, het Regulatory Capital. Deze vermogenseisen worden vastgesteld aan de hand van risico s die 11

12 een bank loopt. In de praktijk blijkt dat banken vaak vrijwillig meer kapitaal aanhouden dan de minimumeis van de toezichthouder (Allen, 2009, p ) Economic Capital Banken verwerken verwachte kredietverliezen (Expected Loss, EL ) via risico-opslagen in hun tarieven. Het verwachte kredietverlies wordt bepaald op basis van het langjarige gemiddelde en wordt voorzien in de winst- en verlies rekening. Over de lange termijn wordt op deze wijze verlies op een juiste manier gecompenseerd, maar het verlies kan in een bepaald jaar in werkelijkheid groter zijn. De afwijking op het gemiddelde verlies wordt het onverwachte verlies (Unexpected loss, UL ) genoemd. Een bank moet voldoende vermogensbuffer hebben om dit onverwachte verlies te kunnen opvangen en de buffer moet voldoende groot zijn om vreemd vermogensverschaffers buiten schot te houden. Het is niet economisch rendabel om alle mogelijke verliezen op te vangen, daarom staat de bank zichzelf toe dat er verliezen ontstaan waaraan zij failliet kan gaan in een zeer extreme situatie. De kans hierop is zeer klein en hangt af van de rating van de bank. Aan de hand van de ratingdoelstelling van een bank wordt een betrouwbaarheidsinterval gekozen. Een AAArating heeft bijvoorbeeld een betrouwbaarheidsinterval van 99,99%. Samengevat is Economic Capital de minimale vermogensbuffer die nodig is om alle onverwachte verliezen op te kunnen vangen die kunnen worden veroorzaakt door de diverse risico s waaraan een bank is blootgesteld, binnen een gestelde tijdsperiode en het betrouwbaarheidsinterval dat correspondeert met de interne ratingdoelstelling (Doff, 2004, p ) Regulatory Capital Een bank houdt ook vermogen aan, omdat financiële toezichthouders een minimale vermogensbuffer eisen. Dit vermogen wordt het Regulatroy Capital genoemd. Regulatory Capital ( vermogensbeslag ) is een minimale vermogensbuffer, die is bedoeld om het economisch systeem te bewaken en volgt uit de functie van de toezichthouder om een systeemcrisis te voorkomen en om individuele spaarders te beschermen. Sinds 1988 zijn er internationale standaarden om Regulatory Capital te bepalen. Deze standaarden zijn opgesteld in de Baselse akkoorden. Er is een aantal verschillen tussen Regulatory Capital en Economic Capital: - Economic Capital houdt rekening met kredietrisico, operationeel risico, marktrisico, renterisico, landenrisico, bedrijfsrisico en verzekeringsrisico. Regulatory Capital houdt alleen rekening met kredietrisico, operationeel risico en marktrisico; 12

13 - Economic Capital is gebaseerd op de rating van de bank, terwijl Regulatory Capital is gebaseerd op de gemiddelde rating van alle internationale banken; - in de berekening van Economic Capital wordt risicodiversificatie meegenomen. Voor zowel Regulatory Capital als Economic Capital geldt dat hoe lager het risico is, hoe lager het benodigde vermogen Toetsingsvermogen Tenslotte is er nog het toetsingsvermogen. Dit is een aantal balansposten, dat kan worden gebruikt voor het opvangen van onverwachte verliezen. De internationale richtlijnen van het Basels Comité bepalen welke posten tot het toetsingsvermogen horen. Het toetsingsvermogen kan worden ingedeeld in drie categorieën die variëren in kwaliteit: het Tier 1, 2 en 3 vermogen: - het Tier-1 vermogen heeft de hoogste kwaliteit. Hiertoe behoren onder andere gestort aandelenkapitaal, aandelen- en winstreserves en hybride structuren; - Tier-2 vermogen is iets minder hoogwaardig vermogen en bestaat uit onder andere cumulatief preferente aandelen, herwaarderingsreserves en achtergestelde leningen met een oorspronkelijke looptijd van meer dan 5 jaar; - Tier-3 vermogen is volledig achtergesteld vreemd vermogen met een resterende looptijd langer dan twee jaar. Over het algemeen hebben banken een groter eigen vermogen dan minimaal vereist, maar mocht dit niet het geval zijn, dan hebben banken een aantal mogelijkheden om weer aan de minimale eis te voldoen. Er kan kapitaal worden aangetrokken of het risicoprofiel van de bank kan worden verlaagd, bijvoorbeeld door de loan-to-value van financieringen te verlagen (Doff, 2004, p ). 2.3 Fundingbronnen Banken trekken funding aan middels spaardeposito s. Deze manier van funding aantrekken biedt meestal te weinig middelen voor banken om hypotheken te verstrekken en het bedrijfsleven te financieren. Er is sprake van een depositofinancieringsgat. Banken proberen daarom ook op andere manieren gelden aan te trekken, bijvoorbeeld op de vermogensmarkt of via securitisatie. In de volgende subparagrafen komen diverse fundingbronnen aan de orde 13

14 2.3.1 Vermogensmarkt De kapitaalmarkt en de geldmarkt zijn onderdelen van de vermogensmarkt. Financiële instrumenten met een looptijd korter dan één jaar worden op de geldmarkt verhandeld. Partijen die hun liquide middelen ter beschikking stellen, krijgen daarvoor een rentevergoeding. Het aanbod van beschikbare liquide middelen en de vraag naar deze middelen bepalen de hoogte van de rente op zowel de geldmarkt als de financiële markt. Banken brengen elkaar rente in rekening voor interbancaire deposito s en hanteren darvoor twee tarieven: EURIBOR, voor een looptijd variërend van één week tot één jaar en EONIA, daggeld. De tarieven die banken elkaar in rekening brengen voor de diverse looptijden, de interbancaire tarieven, gelden als de geldmarktrentes en zijn het richtpunt voor alle andere geldmarkttarieven. Bovenop de rente brengen banken elkaar liquiditeitsopslagen in rekening. De hoogte van de liquiditeitsopslag hangt af van de inschatting van de kredietwaardigheid van de bank, die het geld leent. Geldmarkt Banken zijn de belangrijkste spelers op de geldmarkt. Zij zetten doorlopend geld uit en sluiten leningen af, om hun liquiditeitsposities te reguleren, maar ook om rentewinst te behalen. Ook overheden en centrale banken opereren op de geldmarkt. Centrale banken oefenen hun beleid uit op de geldmarkt door te zorgen voor (kunstmatige) tekorten aan liquiditeiten voor banken en het creëren van mogelijkheden voor banken om tekorten aan te vullen, waarbij de hoogte van de rente afhangt van de economische situatie. De hoogte van de commerciële tarieven van banken volgt over het algemeen de hoogte van de tarieven van de centrale bank. Het niveau van economische groei en de inflatie worden beïnvloed door de tarieven die banken hun relaties in rekening brengen (Besuijen, 2011, p ). Liquiditeiten, zoals commercial papers, waardepapieren van overheden en deposito s, behoren tot de geldmarkt. Kapitaalmarkt Financiële instrumenten met een looptijd langer dan één jaar worden op de kapitaalmarkt verhandeld. De kapitaalmarkt bestaat uit twee deelmarkten: de markt voor vastrentende waarden en de aandelenmarkt. Vastrentende waarden zijn verhandelbare schuldbekentenissen, uitgegeven door een geldvrager. Meestal worden vastrentende waarden uitgegeven via de beurs, wat de verhandelbaarheid gemakkelijker maakt, maar soms worden ze ook rechtstreeks geplaatst bij (institutionele) beleggers. Banken geven diverse vastrentende waarden uit, zoals obligaties, bank- en spaarbrieven en Medium Term Notes (Besuijen, 2011, p ). 14

15 Op de kapitaalmarkt opereren partijen die kasoverschotten of -tekorten hebben. Banken zijn zowel vragers als aanbieders van vermogen en treden op als intermediairs. Institutionele beleggers (verzekeraars, pensioenfondsen), zijn aanbieders van vermogen. Zij hebben veel vermogen, ontstaan uit de premies die zij ontvangen. Dit vermogen dient te worden belegd, zodat op termijn de verplichtingen kunnen worden voldaan. Ook vermogensbeheerders en beleggingsmaatschappijen zijn aanbieders op de kapitaalmarkt (Besuijen, 2011, p ) Securitisatie Banken kunnen ook geld ophalen door een deel van hun kredietportefeuille te verkopen aan een Special Purpose Vehicle ( SPV ). De SPV geeft vervolgens verschillende typen rentedragende waardepapieren, zoals aandelen, achtergestelde obligaties en obligaties, uit om aan vermogen te komen. Elk type waardepapier heeft een ander risico/rendementprofiel. Dit proces heet securitisatie. De kasstromen worden gewaarborgd door de onderliggende leningen en de rente- en aflossingverplichtingen kunnen worden betaald uit de inkomsten van de gekochte kredietportefeuille. Daarom worden deze waardepapieren ook wel collateralized debt obligations (CDO) genoemd. Afhankelijk van het type activa dat wordt verkocht krijgen de door de SPV uitgegeven waardepapieren een naam, bijvoorbeeld Residential Mortgage Backed Securities (RMBS) en Commercial Mortgage Backed Securities (CMBS). De binnenkomende kasstromen worden via een cashflow waterfall verdeeld: de houders van de minst risicovolle waardepapieren krijgen als eerste betaald, vervolgende de houders van de op één na minst risicovolle waardepapieren, enzovoorts. Voor banken is securitisatie een manier om de kapitaalreserves en liquiditeitsverhoudingen te verbeteren (Besuijen, 2011, p ). Het nadeel van securitisatie is dat het gaat om ondoorzichtige constructies, met hoge transactiekosten. 2.4 Risico s Een bank loopt risico s bij het transformeren van middelen. Dit zijn bancair specifieke risico s. Voorbeelden van bancair specifieke risico s zijn krediet- en renterisico. Daarnaast zijn er nog andere risico s die banken lopen, omdat zij een bedrijf uitoefenen. Dit zijn algemene risico s, die elk bedrijf kan lopen. Deze risico s worden niet nader toegelicht. 15

16 Risico Bancair-specifiek risico Algemeen risico Krediet- risico Markt- risico Rente- risico Bedrijfsrisico Liquiditeitsrisico Operationeel risico Bron: Doff (2004, p.19) Kredietrisico Het verstrekken van kredieten brengt risico s met zich mee, bijvoorbeeld het tegenpartijrisico. Dit is het risico dat de kredietnemer niet in staat is om aan zijn verplichtingen ten opzichte van te bank te voldoen. Het kan gaan om een lening, maar ook een marginverplichting uit hoofde van een derivatentransactie. Banken proberen dit risico te mitigeren door screening vooraf (Customer Due Diligence), het periodiek monitoren van de kredietnemer (reviseren) en bijzonder beheer bij probleemkredieten. Het is belangrijk dat de bank de kredietwaardigheid van de tegenpartij en de eventuele schade die een bank kan verwachten in geval de tegenpartij in gebreke blijft (Default) goed kan prognosticeren. Het prognosticeren van de kredietwaardigheid van de tegenpartij gebeurt op basis van een analyse van de tegenpartij. De balans, winst- en verliesrekening, diverse ratio s (solvabiliteit, rentedekking en dergelijke), evenals het management en de bedrijfsvoering worden daarbij geanalyseerd. Tegenpartijen krijgen vervolgens een interne rating van de bank. De omvang van het verlies dat de bank kan krijgen bij een Default situatie hangt af van een drietal factoren: PD: EAD: LGD: De kans op een Default, (Probability of Default). De PD hangt af van de rating. De omvang van de vordering bij een Default situatie (Exposure at Default), bij leningen wordt deze in de regel gelijk gesteld aan de uitstaande hoofdsom vermeerderd met drie tot twaalf maanden rente. Het deel van de vordering dat niet geïnd kan worden bij een Default situatie (Loss Given Default). 16

17 Het verwachte verlies, de EL, wordt berekend door de PD, EAD en LGD met elkaar te vermenigvuldigen en wordt doorberekend bij kredietnemers middels de risico-opslag. Daarnaast is er de Unexpected Loss, wat de standaarddeviatie van kredietverliezen is. Onverwachte verliezen worden ten laste gebracht van het vermogen. Als zowel de UL als de EL bekend zijn, dan kan het aan te houden kapitaal, het Economic Capital, berekend worden Marktrisico Marktrisico is het risico op waardeveranderingen in de handelsportefeuille die kunnen optreden als gevolg van prijsveranderingen in de markt. Banken hebben een Asset and Liability Committee ( ALCO ), die voor alle producten en risicocategorieën een limiet vaststelt, om te voorkomen dat handelaars ongeoorloofde posities innemen. Deze limieten worden uitgedrukt in Value at Risk, de maximale waardeverandering van een bepaalde positie als gevolg van veranderingen, gegeven een bepaalde holdingperiode (de periode die nodig is om een bepaalde positie in de markt te kunnen afwikkelen) en een bepaalde betrouwbaarheid (Doff, 2004, p ). Bij het bepalen van Value at Risk wordt uitgegaan van normale omstandigheden op financiële markten. Banken voeren vervolgens stress tests uit, om het maximaal mogelijke verlies te kunnen bepalen in crisissituaties. Het Economic Capital voor marktrisico wordt afgeleid van de Value at Risk Renterisico Renterisico is het gevolg van de transformatiefunctie van banken. Er zijn verschillende soorten renterisico. In het kader van rentetypische looptijd is renterisico de kans op een sterk fluctuerend resultaat als gevolg van renteontwikkelingen, in combinatie met de samenstelling van de balans (rente-mismatch). Ook is er het risico dat er onverwachte veranderingen optreden in de termijnstructuur van de rente (de yield curve). Normaal gesproken is de lange termijn rente hoger dan de korte termijn rente, maar in extreme situaties kan de korte rente duurder worden dan de lange rente (inverse yield curve) en kan de bank renterisico lopen. Tenslotte zijn er nog het basisrisico en het optierisico. De eerste ontstaat als activa en passiva niet aan dezelfde rentecurve worden gekoppeld, wat kan leiden tot schommelingen in het resultaat. Optierisico ontstaat door opties die zijn ingebouwd in producten, bijvoorbeeld de optie dat er vervroegd afgelost mag worden. Uit oogpunt van financiële stabiliteit is het voor een bank van belang om de mogelijke uitslagen in de resultaatontwikkeling beperkt te houden. Door de sturing van het renterisico wordt enerzijds bereikt dat het renterisico binnen de limieten van de renterisicoregeling blijft en anderzijds dat de bank, gegeven de gekozen 17

18 renterisicopositie, een optimaal renteresultaat behaalt. De ALCO bepaalt binnen een bank het beleid ten aanzien van renterisico. Omdat de rentepositie een belangrijk onderdeel is van het risico van een bank, moet dit risico opgenomen worden in het Economic Capital Model. De berekening van renterisico is gebaseerd op een methode gebaseerd op het maximale waardeverlies van de bank. Het Economic Capital wordt gesteld op het verschil tussen het huidige eigen vermogen en het eigen vermogen in een worst case-scenario (Doff, 2004, p.56-63) Liquiditeitsrisico Liquiditeitsrisico betreft het risico dat op enig moment geen nieuwe middelen beschikbaar zijn of dat de prijs van nieuwe middelen niet of onvoldoende in de uitzettingen kan worden verwerkt. Het gevolg kan zijn dat de groei van activa, het uitlenen van geld, niet kan worden gefund, of dat terugbetalingsverplichtingen niet tijdig kunnen worden voldaan (Doff, 2004, p ). De kredietcrisis van 2008 heeft aangetoond dat liquiditeit een belangrijk onderwerp is geworden en heeft geleid tot sterk oplopende kostprijzen voor het aantrekken van lange funding op professionele markten. Banken willen gezien de hoge kostprijs de afhankelijkheid van de professionele markten verkleinen door meer middelen op te halen via retailmarkten. Liquiditeitsrisico kan bankspecifiek zijn, het zogenaamde funding liquiditeitsrisico, of marktbreed, het zogenaamde marktliquiditeitsrisico, en kan onderscheiden worden in korte termijn liquiditeitsrisico, bijvoorbeeld een bankrun, en in lange termijn liquiditeitsrisico. Liquiditeitsrisico wordt beheerst door een bepaald percentage van de activa aan te houden in snel in liquiditeiten om te zetten passiva, zoals staatsleningen. Liquiditeitsrisico wordt niet opgenomen in het Economic Capital, omdat het vermogen niet van belang is voor het aanwezig zijn van voldoende liquide middelen (Doff, 2004, p ). 2.5 De relatie tussen risico, vermogen en rendement Economic Capital is de minimale vermogensbuffer die een bank aanhoudt om onverwachte verliezen op te vangen. Voor de risico s van een bank wordt Economic Capital bepaald, maar Economic Capital wordt niet alleen gebruikt voor het optimaliseren van de vermogenspositie. In de praktijk houden banken een hoger vermogen aan dan het vereiste minimum en wordt Economic Capital gebruikt als meetmethode, zodat risico s onderling kunnen worden vergeleken, om risicolimieten te bepalen, voor prestatiebeoordeling en voor vermogensallocatie. Economic Capital is de maatstaf voor het gelopen risico en voor de 18

19 minimale hoeveelheid vermogen die dient te worden aangehouden als buffer voor onverwachte verliezen. Door het Economic Capital concept kunnen alle soorten risico s op één noemer worden gebracht, waardoor het onderling vergelijken van verschillende risicoprofielen mogelijk wordt. Ook prestaties van verschillende bedrijfsonderdelen kunnen met elkaar worden vergeleken. De kern is dat het rendement wordt gecorrigeerd voor risico. Banken gebruiken hier meestal de Risk-Adjusted-Return-On-Capital (RAROC) methode voor. Bron: Rabobank Raroc maakt het mogelijk om in de prestatiebeoordeling te corrigeren voor het gelopen risico via het Economic Capital. Banken gebruiken een hurdle rate om rendement te corrigeren voor de kosten van de vermogensbuffer. De hurdle rate is de minimale RAROC die een activiteit moet opbrengen om de kosten van de vermogensbuffer te compenseren. Risico en rendement worden tegen elkaar afgewogen en risico s worden in de tarieven verwerkt (risk based pricing). De bank kan zich zo richten op de risico s die het meeste opbrengen en kan andere risico s afbouwen (Doff, 2004, p ). 2.6 Toezicht Banken vervullen door hun transformatiefunctie een centrale rol in de economie. Daarom worden, als banken in de problemen raken, vrijwel alle sectoren van de economie geraakt. Dit is niet het geval als een niet-financiële instelling failliet gaat. Werknemers, toeleveranciers, enzovoorts worden dan weliswaar geraakt, maar als een bank failliet gaat, verliezen spaarders hun spaargeld (Doff, 2004, p. 15). Het is dus van belang dat wordt voorkomen dat een bank failliet gaat door het risico dat zij heeft gelopen. Het bankwezen is daarom onder een streng toezichtregime geplaatst, dat is gebaseerd op twee aspecten. Het eerste aspect is het voorkomen van een systeemcrisis, waarbij het faillissement van één bank meerdere banken in financiële problemen brengt. Banken hebben over het algemeen niet voldoende kasmiddelen om alle spaargelden direct terug te betalen, waardoor er een acuut betaalprobleem bij de bank ontstaat als er een bank run plaatsvindt, omdat spaarders het vertrouwen in de bank verloren hebben. Het tweede aspect is het beschermen van spaarders door het risicoprofiel van de bank 19

20 te bewaken (Doff, 2002, p ). In Nederland wordt spaargeld, net als in de meeste landen, beschermd door het depositogarantiestelsel, welke wordt onderschreven door veilige, grote banken met als achtervang de Nederlandse staat. Daarnaast zijn er internationale akkoorden, genaamd de Baselse akkoorden, die onder andere eisen stellen aan de solvabiliteit van banken. In Nederland zijn er twee toezichthouders: De Nederlandsche Bank N.V. ( DNB ) en de Autoriteit Financiële Markten ( AFM ). DNB is verantwoordelijk is voor het prudentieel toezicht en houdt zich bezig met het toezicht op de solvabiliteit en liquiditeit van banken en de stabiliteit van het financiële systeem als geheel. De AFM is verantwoordelijk voor gedragstoezicht. De bevoegdheden van DNB en AFM zijn vastgelegd in de Wet op financieel toezicht (Wft). In de Wft staan de eisen voor solvabiliteit en liquiditeit. Deze zijn afgeleid uit de Baselse akkoorden, die nader worden toegelicht in hoofdstuk Samenvatting Banken spelen een centrale rol in het betalingsverkeer, kredietverlening en het faciliteren van spaarrekeningen. Daarnaast hebben banken een transformatiefunctie: het omzetten van spaarmiddelen naar kredieten. Deze transformatiefunctie brengt risico s met zich mee, zoals krediet-, markt-, rente- en liquiditeitsrisico. Uit deze risico s kunnen zowel verwachte als onverwachte risico s voortvloeien. De verwachte risico s worden doorberekend aan kredietnemers middels een risico-opslag in het tarief. Voor onverwachte risico s moeten banken kapitaal aanhouden, het Economic Capital. De eisen voor het eigen vermogen van banken zijn vastgesteld in de Baselse akkoorden, die in het volgende hoofdstuk worden toegelicht. 20