cultuur nieuwe stijl

Transcriptie

1 cultuur sikko cleveringa nieuwe stijl praktijkboek community arts en nieuwe cultuurfuncties Handleiding voor de projectscan en landelijke databank voor culturele interventies in maatschappelijke ontwikkeling sociale cohesie gemeenschap publieke beel zelforganisatie sociale infrastructuur publ produ creatiere sociale deelname erfgoed & e persoonlijke o brongr laboratorium voor kunst & samenleving 1

2 cultuur nieuwe stijl sikko cleveringa

3 praktijkboek community arts + nieuwe cultuurfuncties Handleiding voor de projectscan en landelijke databank voor culturele interventies in maatschappelijke ontwikkeling

4 inhoud ➍ voorwoord ➏ inleiding ➑h1cultuur nieuwe stijl essays: de pioniers - fase voorbij + kunst als waardemaker h2projectscan en creatie regie handleiding databank

5 praktijken vijf voorbeelden h3sociaalartistieke h4nieuwe cultuurfuncties essay: het arnhems model welzijn nieuwe stijl colofon verantwoording & credits cal to go

6 4

7 In werkproces mininaa 1 demonstreert Sikko Cleveringa hier als coach een fractie van de veelheid aan gereedschappen die elk van ons overal en altijd voor handen heeft in het dagelijkse van het publieke leven. Hij neemt de beschouwer mee in een scheppende sculptuur van ritueel ritmisch roteren, daarna haast haaks terug- en weer herboren hellend voort, wisselend geladen en gelaten, man is nothing if not an actor Voorwoord door Adriaan Nette, kunstenaar in even- en tegenwicht naar naadloos netwerken en motorisch meanderen. Tussen lichaam en geest, in presentie en absentie, na ontwaren en ontwarren, voorbij moeten en ontmoeten. Tussen hemel en aarde, in het hier en nu, vanuit een waanzinnig complex coloriet, vindt men zich terug in zijn eigen kleur, ja, zo lijkt het, men is niets, indien niet een acteur! 1 Men Is Nothing If Not An Actor ; citaat van Casanova Giacomo De foto s zijn van de openingshandeling van Nijmegen Exposeert waar Adriaan en Sikko de selectie en intervisie van de deelnemende kunstenaars hebben begeleid. 5

8 6

9 inleiding Dit praktijkboek trapt af met een reflectie op actuele ontwikkelingen in kunst en samenleving en geeft een toelichting op het begrip Cultuur nieuwe stijl. In hoofdstuk twee worden de projectscan en creatieregie geïntroduceerd als hulpmiddelen voor doelmatig werken aan sociaalartistieke praktijken. Beide hulpmiddelen vormen bovendien een inhoudelijke handleiding voor het gebruik van de landelijke projectendatabank voor culturele interventies in maatschappelijke ontwikkelingen. De projectscan is een conceptueel model dat inzichtelijk maakt hoe culturele interventies werken in maatschappelijke ontwikkeling. Het is een krachtig instrument dat bijdraagt aan het professionaliseren en legitimeren van community arts. Aan de hand van vijf voorbeeldprojecten in hoofdstuk drie krijgen eerder gepresenteerde concepten verder vorm. Het vierde hoofdstuk is een informatieve tekst over de missie, visie en positie van cultuuraanjagers in een poging direct betrokkenen meer grip te geven op deze nieuwe cultuurfuncties. Het boek besluit met een overzicht van de ondersteuning die beleidsmakers en professionals in culturele en maatschappelijke sectoren kunnen krijgen van Cal-xl. Op de websites van Cal-xl en Cultuurnetwerk Nederland is een landelijke databank van community arts projecten actief. Gebruikers kunnen onder andere projecten en programma s bekijken, checklists downloaden en toegang vinden tot relevante sociale media netwerken. Met een inlogcode kunnen makers eigen projecten invoeren en vergelijken met andere projecten. We wensen iedereen veel leesplezier en hopen onze lezers te ontmoeten in het netwerk van makers, aanjagers en partners in community arts en Cultuur nieuwe stijl. Namens Cal-xl en het Landelijk Platform Cultuuraanjagers, Sikko Cleveringa 7

10 hoofdstuk 1 cultuur nieuwe stijl In Nederland heeft zich de afgelopen tien jaar een belangrijke transformatie voltrokken in de relatie tussen kunst en samenleving. Daar is een lang traject van pionieren aan voorafgegaan en daar zal naar verwachting een lang traject van bestendiging op volgen. Anno 2011 zit de relatie tussen kunst en samenleving in een turbulente fase. Deze publicatie heeft als ambitie de basisprincipes van deze Cultuur nieuwe stijl te ontrafelen en toegankelijk te maken voor beleidsmakers en professionals in zowel de cultuursector als andere maatschappelijke sectoren. Een groep die de komende jaren samen deze nieuwe relatie tussen kunst en samenleving verder vorm gaat geven. 8

11 Cocreatie heeft de toekomst Dat elk hoger gezag vandaag terrein lijkt te verliezen op het eigen gelijk van de burger, hoeft niet enkel cultuurpessimisme op te roepen. In community arts hebben kunstenaars al langer begrepen dat samen creëren met burgers een stuk vruchtbaarder voelt. Niet hun artistieke autoriteit geven ze op, wel hun maatschappelijke isolement. Steeds meer jonge artiesten beseffen: cocreatie heeft de toekomst. Religie en natiestaat vormen niet langer de bindende factor van weleer. De globalisering, met haar migratiestromen, resulteert in een postmoderne situatie waarin een hoop subculturen naast elkaar bestaan zonder nog langer betekenis te ontlenen aan één canon. Ook kunst vertolkt niet langer de betekenisgevende rol die ze ooit had. Met de ontzuiling neemt de overheid de taak op zich om kunstenaars te ondersteunen en daarmee wordt kunst een specialisme binnen de gelaagdheid van de samenleving. De kunst viert haar autonomie en zelfreflexiviteit. En zingt zichzelf los. Deze ontwikkeling is in Nederland statistisch vastgesteld: de meeste kunst- en cultuurconsumptie vindt plaats binnen de hogere sociaaleconomische strata. Voornamelijk hoog opgeleiden met modale en bovenmodale inkomens identificeren zich met de gevestigde canon. Lagere klassen verbinden zich daar niet mee. Zij stemmen met hun voeten en blijven weg uit de cultuurtempels. Kunst, kortom, heeft geen betekenis in hun dagelijkse werkelijkheid. Kunst wordt door grote groepen in de samenleving geassocieerd met een andere, elitaire wereld. Het begin van dit hoofdstuk is geschreven in samenspraak met Wouter Hillaerts en deels gepubliceerd in Rekto Verso, Belgisch tijdschrift voor cultuur en kritiek. Nieuwe bronnen van verbeelding Uit ongenoegen met die geïsoleerde maatschappelijke positie zoeken kunstenaars in de jaren zestig van de vorige eeuw opnieuw verbindingen met die lagere sociaaleconomische strata. Hoe krijgt kunst weer betekenis? Beeldend kunstenaars als Adriaan Nette, Ida van der Lee en Jeanne van Heeswijk, en theatermakers als Peter van de Hurk (het Rotterdams Wijktheater) en Titia Bouwmeester (5eKwartier) draaien de klassieke verhoudingen om. Terwijl in de oude natiestaat het volk wordt opgevoed tot de culturele canon, zoeken deze kunstenaars actief de eigen leefwereld van gemeenschappen op om daar met hun artistiek arsenaal nieuwe betekenissen aan te geven. Zo werkt Adriaan Nette al enkele jaren in de wijk Landsherenkwartier in Deventer. Als beeldend kunstenaar zoomt hij in op de schoonheid van het dagelijkse leven in een periode van sloop en nieuwbouw. Hij neemt foto s op buurtdagen van burgers of welzijnorganisaties en vergroot die foto s uit tot mythische proporties. In de vorm van fotoboeken, exposities of billboards in de wijk geeft hij de beelden terug aan de wijk. Door dit jarenlang systematisch te doen, geeft Adriaan Nette voor zowel bewoners als voor buitenstaanders een nieuwe betekenis aan dat wat er in de wijk gaande is. Mensen kijken vanuit een schoonheidsbeleving naar hun eigen werkelijkheid. Een perspectief dat 9

12 uiteindelijk resulteert in een vorm van collectieve identiteitsvorming. Vele kunstenaars vrezen dat een dergelijke horizontale coproductie van zin- en betekenisgeving ten koste gaat van hun artistieke autonomie. Maar kunstenaars in community arts werken niet minder autonoom. Hun artistieke procedé is precies hetzelfde als bij een galeriekunstenaar: ze doen onderzoek naar bronnen, selecteren daarin en komen tot een verbeelding. Alleen gaan ze niet enkel te rade bij hun eigen bronnen of bij de kunstgeschiedenis, ze betrekken ook bronnen van specifieke gemeenschappen bij hun onderzoek, hun selectie en vaak ook de finale verbeelding. In bovenstaande drie stappen kiest een kunstenaar de brongroep 1 in meer of mindere mate mede- eigenaar te laten zijn van het resultaat: soms in artistieke zin, soms alleen in sociaalorganisatorische zin. Community arts is een autonoom maakproces: de maker blijft de regie voeren en maakt de artistieke keuzes. Boeiend aan een kunstenaar als Nette is dat hij een nieuwe beeldtaal creëert zonder dat hij het gehele project naar zich toetrekt. Hij speelt in op bestaande dynamieken in de wijk en arrangeert die subtiel naar een hoger artistiek plan. Veel andere community arts kunstenaars (onder)zoeken nog hoe ze de cocreatie bij de wijkbewoners kunnen houden zonder dat de deelnemers zich plooien naar hun verhaal Het woord doelgroep is meer gangbaar, maar in deze publicatie wordt bewust gekozen voor het woord brongroep als alternatief. De term doelgroep komt uit de marketing en daar zet dit werkboek zich juist tegen af. De term brongroep komt uit het wetenschappelijk onderzoek en sluit goed aan op het gegeven dat een gedegen community arts project in de regel begint met een (artistiek) onderzoek in de leefwereld van de deelgemeenschap waar het project voor bedoeld is. Intussen kiezen jongere kunstenaars spontaan voor processen van cocreatie. Terwijl de oudere generatie veelal opgeleid is aan reguliere kunstacademies, is de jongere generatie vaker afkomstig uit toegepaste kunsten, zoals design. Deze kunstenaars zijn van nature opgeleid om voor opdrachtgevers te werken en worstelen minder met hun artistieke positie binnen projecten met burgers. In Utrecht doet HIK Ontwerpers onder de noemer urban design anderen spreken van social design allerlei ontwerpingrepen in sociale omgevingen. In Rotterdam heeft Bureau Mest leegstaande woningen in de Afrikaanderwijk omgebouwd tot kuswoningen. En in Amsterdam-West ontwikkelden Young Designers+Industry (YD+I) in een paar jaar de kledinglijn PAL-West met lokale jongeren. Ze betrokken de jongeren bij de initiële ontwerpfase tot de finale marketeering als nieuwe culturele ondernemers. In al deze gevallen gaat het om multidisciplinaire teams van jonge ontwerpers die community arts spontaan afwisselen met professionele opdrachten. Ook jonge academiestudenten ontdekken meer en meer de schoonheid van cocreatie. De motivatie van meer vitale betekenis te zijn in de samenleving is sterk en levert een intrinsieke werkbevrediging op die blijkbaar doorslaggevend werkt.

13 Autoriteit in interactie In essentie ontwikkelt zich hier een nieuw kunstenaarschap. Deze nieuwe generatie kunstenaars wil zich verbinden met specifieke groepen mensen die voor hen van wezenlijke betekenis zijn. Ze ontwikkelen ook een nieuw soort ambachtelijkheid: hoe daag je burgers en gemeenschappen uit te participeren, hoe blijf je hen motiveren, hoe handhaaf je hun eigenaarschap over het project? Op dat vlak kunnen de reguliere kunsten leren van de opgebouwde expertise bij community arts. Dat geldt niet alleen voor kunstenaars, maar ook voor instituten. Hoe interageer je als theater of museum met je stad? Kunstinstellingen kunnen niet langer bogen op hun klassieke autoriteit binnen de urbane ruimte. In 2000 is het parool: doelgroepenmarketing in functie van toeleiding. Anders gezegd: de non-participanten moeten de cultuurtempel in. Maar die strategie floreert bij het betekenismodel van de oude natiestaat waarin iedereen dezelfde gevestigde canon tot zich moet nemen. Vandaag beseffen instellingen: we moeten zelf naar de mensen toe en samen met hen deelcanons produceren vanuit hun eigen leefwereld. Een mooi voorbeeld van die er op af -strategie is het urban curator-beleid van het Museum Rotterdam, dat de wijken intrekt om daar nieuw erfgoed op te spitten. Zo maakten ze met strijdbare vrouwen uit achterstandswijken van Rotterdam-Zuid een glossy rond verhalen en kwesties die de brongroep zelf bezighield. Opnieuw fungeert cocreatie hier als een meer eigentijdse strategie om betekenissen te bewerkstelligen voor alle bewoners in de stad. Lever je daarmee je autoriteit als kunstenaar of instelling uit aan de smaak van Jan met de pet? Integendeel. In al die nieuwe coproducties van betekenisgeving wordt aan de kunstenaar juist een unieke vaardigheid toegekend: het vermogen een werkelijkheid te verbeelden met een specifieke kwaliteit die elders moeilijk te vinden is in deze maatschappij. Zelfs economische krachten beschouwen kunst als een steeds belangrijkere waardemaker. Onderzoek 2 wijst uit dat projecten als die van Adriaan Nette een positieve invloed hebben op de perceptie van de leefbaarheid van wijken. De hoogwaardige positie van het artistieke procedé wordt aantoonbaar op zijn waarde geschat, inclusief het mystieke randje dat erbij hoort. De postmoderne en gedifferentieerde samenleving stelt er alleen andere eisen aan: de autoriteit moet in interactie gaan. In deze nieuwe situatie is het voor kunstenaars cruciaal om antwoorden te formuleren op de referentiescheppende rol die is weggevallen met de natiestaat en de religie. Ida van der Lee doet dat op gepaste wijze in haar project Allerzielen Alom (2007 tot heden). Daarin ontwikkelt ze als kunstenaar, in coproductie met nabestaanden, eigentijdse vormen voor 2 De Kracht van Cultuur - Effectieve cultuurimpulsen in de wijk. Community of practice (CoP). Downloaden via of bestellen via www. cultuurimpuls.nl. 11

14 het vieren van dierbaren die overleden zijn. Allerzielen Alom vult het gat dat de ontkerkelijking heeft achtergelaten: het biedt houvast om te gaan met de dood. En dat ligt dicht bij de oude rituele functie van kunst, alleen zijn burgers nu zelf opdrachtgever. Van der Lee speelt, en met haar steeds meer kunstenaars, in op een hamvraag in elke maatschappij: hoe geven we betekenis en zin aan belangrijke gebeurtenissen in ons leven? Het antwoord moet uit de kunsten komen. Het is altijd uit de kunsten gekomen. In deze tijd is cocreatie met burgers een van de boeiendste strategieën om zowel van maatschappelijke betekenis te zijn als de autoriteit van de kunsten te herwinnen. Van klassiek cultuurbereik naar cultuur nieuwe stijl Hoe heeft deze ontwikkeling zich vertaald in overheidsbeleid? In 2000 wordt Actieplan Cultuurbereik opgezet. Daarin werkt het ministerie van OCW samen met de provincies en dertig gemeenten om meer en nieuw publiek te betrekken bij cultuur. Ook vanuit het grotestedenbeleid (1994) is er de bereidheid te investeren in kunst binnen sociale programma s. In de slipstream van deze programma s is een nieuwe beroepsgroep ontstaan van nieuwe cultuurfuncties die de opdracht krijgt nieuwe praktijken aan te jagen op het raakvlak van kunst en samenleving. Deze nieuwe cultuurfuncties worden in hoofdstuk vier nader toegelicht Community arts wordt onder andere in kringen van cultuureducatie ook gezien als een instrument van toeleiding van doelgroepen naar het gevestigde canon; een laagdrempelige manier om kennis te maken met kunst en cultuur. Dat is in principe een misvatting; sociaalartistieke praktijken leiden vroeg of laat tot bridging met de gevestigde cultuur, maar dat is een gelijkwaardige uitwisseling en beïnvloeding, geen toeleiding. De missie van Actieplan Cultuurbereik is om gesubsidieerde kunst en culturele voorzieningen ook daadwerkelijk van betekenis te laten zijn voor iedereen. Niet alleen voor de kunstminnende elite. De visie over hoe dat doel bereikt kan worden heeft de afgelopen jaren een interessante transformatie laten zien die parallel loopt aan de hier boven geschetste paradigma wisseling in de kunsten. Het gaat om de strategische keuze hoe het aanbod van culturele voorziening kan matchen met de latente vraag van groepen burgers die daar (nog) geen gebruik van maken. Kies je voor toeleiding vanuit de leefwereld naar de gevestigde instellingen of moeten de gevestigde instellingen er zelf op af? Cultuurfilosoof Francois Matarasso noemt dit proces in het boek Leven met Verschillen (Eugene van Erven) democratisering van de cultuur versus culturele democratie. In dit werkboek noemen we dat klassiek cultuurbereik versus Cultuur nieuw stijl. In de tabel staat een korte typologie van beide visies. Community arts is in principe een exponent van Cultuur nieuwe stijl 3. Klassiek cultuurbereik redeneert vanuit de opvatting dat er één cultureel canon is waartoe iedere burger opgevoed moet en kan worden. Cultuur nieuwe stijl gaat er vanuit dat er nieuwe cultuur geproduceerd kan en moet worden vanuit cocreatie met burgers in deelgemeenschappen. Bij de start van Actieplan Cultuurbereik in 2000 is de eerste benadering nog

15 Klassiek cultuurbereik Toeleiding vanuit de leefwereld naar de systeemwereld; De vier P s van de marketingmix: product, prijs, promotie en plaats (en personeel); Democratisering van de cultuur. Nieuwe doelgroepen worden verleid om naar de gevestigde instellingen te komen; Harmoniemodel: het in kaart brengen van het aanbod en dat goed communiceren; Eventueel gevestigd aanbod naar de mensen toe brengen zoals bestaande cultuuruitingen in culturele wijkcentra. Cultuur nieuwe stijl Toeleiding vanuit de systeemwereld naar de leefwereld; De vier krachten van creatieregie: voedingskracht, creatieve kracht, samenwerkingskracht en vormkracht; Culturele democratie. De gevestigde instellingen worden verleid om naar de doelgroep te komen; Conflictmodel: het op de kaart zetten van de vraag en daar ruimte voor bevechten; Eventueel nieuw aanbod naar de gevestigde instellingen toe brengen zoals nieuwe cultuuruitingen in de schouwburg. dominant. In de huidige praktijk van 2011 heeft de tweede interpretatie van cultuurbereik inmiddels flink aan terrein gewonnen. De keuze voor het een of het ander kan een politieke of een praktische motivatie hebben. Het moet of het kan. De eerste jaren van het nieuwe millennium laten daarin een spannende paradox zien. In 2000 kiest de politiek impliciet voor Cultuur nieuwe stijl (Actieplan Cultuurbereik), maar het veld vertaalt dat in de sfeer van klassiek cultuurbereik en doelgroepmarketing. In 2011 begint het veld Cultuur nieuwe stijl en community arts steeds meer te omarmen, maar lijkt de politiek terug te grijpen op het oude canon van nationaal erfgoed en klassieke cultuureducatie. De ontwikkeling in het culturele veld is volgens dit werkboek een pragmatische geweest waarbij al doende ontdekt werd dat klassiek cultuurbereik niet meer werkt in de huidige samenleving en dat Cultuur nieuwe stijl daar een antwoord op is. De politieke ontwikkeling heeft alles te maken met het koesteren van de multiculturaliteit in de jaren negentig en het actuele verlangen naar een eenduidige natiestaat met één nationale identiteit en één cultureel canon die dat reproduceert en representeert. De dubbele paradox is dat de gewone burger deze politiek steunt, terwijl hij zich bij uitstek niet meer herkent in die gevestigde cultuur. De kunstpraktijk zelf moet dit waar maken. Deze publicatie levert daar een bijdrage aan. 13

16 essay de pioniersfase voorbij Krista Heijster Projectleider Kunst in de wijk Cultuur- Ondernemen In het najaar van 2010 krijg ik een uitnodiging van Titia Bouwmeester, artistiek leider van 5eKwartier, voor de lunchvoorstelling KantineOost. Mee te brengen: een lepel. De locatie: een oud schoollokaal midden in Parkwijk (Haarlem). Samen met buurtbewoners neem ik plaats aan een grote tafel. Iedereen heeft een aardappel met een mesje voor zich liggen. Er pruttelt een grote pan soep. Muziek speelt en Titia vertelt over het ontstaan van Parkwijk. Voor buurtbewoners aan tafel roept het verhaal vele herinneringen op: over een oud spoorlijntje en de bouw van een park. Met de verhalen van theatermakers, muzikanten en de buurtbewoners wordt de wijk letterlijk opnieuw gebouwd. De aardappelen en de soepgroenten op tafel zijn de bouwstenen voor het verhaal. Daar kwam de flat een stukje aardappel wordt in het midden van de tafel rechtop geplaatst-, daar de school en hier de winkel van Piet. De mannen van de plantsoenendienst schillen automatisch mee. De opbouwwerkers reageren nog wat lacherig, totdat theatermaker Danielle van Vree een verhaal vertelt over hun ervaringen. Met bewondering en trots herkennen ze zich. Parkwijk krijgt vorm en betekenis op een tafel in een oud gebouwtje. Er gebeurt iets magisch. Voor mij wordt de geschiedenis van Parkwijk een verhaal dat me intrigeert. Juist door die artistieke verbeelding. In een interdisciplinaire vorm wordt het verhaal van deze wijk teruggegeven aan de bewoners. 14 Dit is een prachtig project waar zowel kunst als het sociale aspect met elkaar in evenwicht zijn. Het is voor een buitenstaander aantrekkelijk om als kunstvoorstelling te beleven, en tegelijkertijd krijgt het immateriële erfgoed van een buurt visueel vorm en wordt het aan de bewoners teruggegeven. Een sociaal en artistiek project, steeds vaker wordt de term community arts gebruikt. Dit is een kunststroming die steeds meer enthousiasme vindt onder kunstenaars en creatieven. Naast geëngageerde makers ontdekken medewerkers van gemeenten, zorginstellingen en woningcorporaties steeds vaker de kracht van kunst in hun werkgebied. Van kunst in en door een gemeenschap, voor en door mensen die doorgaans niet snel met kunst in aanmerking komen.

17 Andere aanpak In het najaar 2011 ben ik op de Dordtselaan in Rotterdam. In opdracht van stichting Zuidzijde onderzoek ik de kansen voor een kunstproject. Een monumentale laan met vele verschillende culturen waarbij het lastig is te achterhalen waar bewoners behoefte aan hebben. Uitsluitend een object in de openbare ruimte plaatsen is niet meer van deze tijd. De stichting Zuidzijde heeft behoefte aan een community arts project dat wezenlijk aansluiting heeft bij bewoners en gebruikers van de laan. Om dat te achterhalen pakt kunstenaar Lobke Meeskes het totaal anders aan dan een gebruikelijke buurtbewonersvergadering. Ze arriveert met Smakers, een mobiel karretje met een kruidentuin op het dak. Lobke deelt zelfgemaakte soep uit en vraagt bewoners om hun wens voor de laan. Deze wens wordt op de volgende soepbeker bevestigd en nodigt uit tot onderlinge gesprekken. Niet zozeer is de behoefte aan welke kunst het gespreksonderwerp, maar de levensthema s en meningen van de bewoners en gebruikers van de Dordtselaan. Het toekomstige kunstproject zal aansluiten op deze thema s en meningen. Anno 2011 levert community arts een breed palet op van kunstprojecten die elkaar op allerlei gebieden overlappen en verstevigen: op het gebied van amateurkunst, erfgoed, welzijn, kunsteducatie, kunst in publieke ruimte en volkscultuur. Dit bonte palet duidt de veelvormigheid van community arts, maar nodigt ook uit tot discussie. Discussies over wat kunst is en wat sociaal werk is. Voor mij is deze terugkerende discussie achterhaald. Het staat de ontwikkeling van deze kunstvorm in de weg. Laten we het de paraplu noemen waaronder veel verschillende projecten en mensen schuilen. Met dit handboek willen we de kracht van community arts laten zien in al zijn verscheidenheid, maar binnen dat palet wel de verschillende werkvormen duiden, zodat hier bewuste keuzes in gemaakt kunnen worden. Opvallend is, is dat in de landen om ons heen de discussie over wat community arts is in het geheel niet speelt. Niet in de kunsten. Niet in het welzijnswerk. Niet in de politiek. In Groot-Brittannië is er in de jaren tachtig al aandacht voor de inzet van kunst en cultuur om achterstandssituaties in wijken en van bevolkingsgroepen het hoofd te bieden. In België komt community arts in de jaren negentig onder de aandacht van kunstenaars en politici. Een onderzoek naar armoede toont aan dat culturele armoede, meer dan sociale armoede, tot uitsluiting leidt. De ondersteuning van sociaalartistieke projecten komt tot stand onder de noemer art 23. In België is vanaf 2000 de financiële ondersteuning van projecten waar kunst en cultuur worden ingezet om sociaal-culturele achterstellingen te verminderen een feit. 15

18 In Nederland ontstaat vanaf 2004 een hausse aan community arts projecten. Werkelijk overal, van platteland tot stad, van noord tot zuid, ontkiemen ze in vruchtbare grond. Vaak op initiatief van de makers, zoals Merlijn Twaalfhoven en Ida van der Lee dat doen. Jeanne van Heeswijk en Adriaan Nette, die al jaren een actieve kunstpraktijk hebben, constateren dat het werk wat ze al jaren doen populair begint te worden. Jonge makers, als Francoise Braun, Lobke Meeskes en Carmela Bogman, doorbreken het taboe van de kunstacademie om over community arts te praten en starten projecten. Ze zoeken hun eigen weg in de terminologie, als social designer of vormgevers in de openbare ruimte. Ook steeds meer gemeenten en woningbouwcorporaties ervaren de kracht van kunst voor hun bewoners. De komst van cultuurmakelaars en scouts verbinden verschillende werkvelden die daarvoor nog nauwelijks samenwerkten. Vanuit de cultuurmakelaars ontstaat na verloop van tijd de behoefte aan reflectie. Vanaf 2007 worden speciale lectoraten in het leven geroepen, verschijnen publicaties, wordt onderzoek gedaan, conferenties en symposia georganiseerd en expertmeetings gehouden. In het najaar van 2010 wordt het Community Arts Lab, Cal-xl opgericht, een tweejarig platform met als doelstelling om het productieklimaat van community arts in Nederland te verbeteren. Burgerlijke ongehoorzaamheid Om tegemoet te komen aan de grotere behoefte van kunstenaars om actief te zijn in dit veld en hun artistieke en sociale kwaliteiten te professionaliseren, heeft Cultuur-Ondernemen in samenwerking met Cal-xl de post hbo-opleiding Community Arts Learning Lab ontwikkeld. Een eenjarige studie, speciaal voor makers. In het najaar van 2011 is deze voor het eerst van start gegaan. De huidige generatie makers ontdekt in de praktijk een eigen stijl van maken. Graag willen we die versterken op het vlak van artistieke, sociale en zeker zo belangrijke ondernemerschapvaardigheden. Niet alleen een mooi vak leren is van belang, maar ook hoe je je brood ermee kan verdienen. Een vaardigheid die kunstenaars vaak lastig vinden, maar ook uitdaagt om lef te hebben. Om Merlijn Twaalhoven te citeren: Als je maatschappelijk geëngageerd bent, ben je altijd onder nemend. 16 Eigenschappen die kunstenaars zelf van belang vinden in het werkterrein is burgerlijke ongehoorzaamheid. Het vermogen om eigenwijs en origineel te zijn. Authenticiteit staat hoog in het vaandel van de succesvolle makers, maar ook lef en idealisme. Het zijn hardwerkende mensen die een visie uitdragen en hierin vele verschillende talen kunnen spreken. Om een fonds te overtuigen, maar ook de winkeleigenaar en bewoner. Hiermee creëren zij een nieuw werkterrein, hun eigen markt. Dat vraagt ook het vermogen concepten te ontwikkelen en om te gaan met het spanningsveld tussen de inbreng van deelnemers en kunstenaars met hun eigen

19 artistieke ideeën. Door deelnemers van een project worden kunstenaars vaak geprezen om hun onbevangenheid. Ze benaderen mensen anders dan professionals van een wijk of straat. Hun belang is niet de veiligheid van de straat verbeteren, zorg te dragen voor minder criminaliteit of burenconflicten op te lossen. Ze werken vanuit een artistieke fascinatie en deelnemers voelen zich integer aangesproken. Een prachtige positie, wat vele positieve effecten kan teweeg brengen. De kwaliteiten van een goed kunstproject zijn lastig te ontrafelen. De geheimen geven zich moeilijk prijs. De sleutel van een sterk project zit in vele factoren, maar bovenal in de kracht van de deelnemende kunstenaars. Het grondwerk is gedaan, de fundering ligt. De komende jaren wordt er flink gebouwd aan verduurzamen en professionaliseren van projecten. Community arts verdient een vaste plek in het curriculum van de kunstvakopleidingen en een volwaardige positie in het kunstenveld. Kansen zijn er volop. Kunst, welzijn en onderwijs gaan prima hand in hand. Verschillende doelen hoeven elkaar niet te bijten. Die duurzame verankering, community arts als partner en aanjager bij ingrijpende veranderingsprocessen, dat is mijn wens voor de toekomst. 17

20 hoofdstuk 2 project scan en creatieregie De projectscan en creatieregie zijn twee krachtige instrumenten die de werking van kunst in maatschappelijke ontwikkeling inzichtelijk maken. Ze zijn van nut in de hele cyclus van een sociaalartistiek project. Dit hoofdstuk is een handleiding voor de verschillende toepassingen en een toelichting op de onderliggende concepten. Bekijk de praktijkvoorbeelden op het digitale projectenweb ( Vraag een inlogcode aan en ga er zelf mee aan de slag. 22

21 Toepassingen van de scan De projectscan is een conceptueel model dat in vier stappen zichtbaar maakt hoe culturele interventies werken in maatschappelijke ontwikkeling. Zowel kunstenaars als beleidsmakers, zowel culturele als sociale professionals, kunnen aan de hand van deze projectscan doelstellingen, beoogde effecten, het proces en het resultaat van projecten inzichtelijk maken voor zichzelf en derden. Daarmee is de scan een krachtig instrument dat bijdraagt aan het professionaliseren en legitimeren van sociaalartistieke praktijken. In dit hoofdstuk worden na een korte inleiding over het gebruik en het ontstaan van de scan de vier stappen van de scan uitgelegd. Iedere stap bestaat uit een checklist (a), een overzicht van indicatoren (b) en een toelichting op de theorie en praktijk van deze stap (c). De scan en creatieregie kunnen op verschillende momenten gebruikt worden. De instrumenten zijn nuttig in alle stappen van een projectcyclus: van nulmeting tot evaluatie. De scan werkt als een mindmap die gebruikers als kladblok kunnen inzetten de contouren van het project te schetsen en gedachten daarover met anderen te delen. De scan biedt een stappenplan voor procesmatig creëren. De scan maakt inzichtelijk hoe de effecten van een culturele interventie tot stand komen. De scan maakt inzichtelijk welke partijen in die effecten investeren, en welke incasseren. De scan vormt de basis voor de landelijke, digitale databank voor community arts ( Wanneer een aantal projecten in de databank is ingevoerd, krijgt de scan extra toepassingen zoals een geavanceerde zoekfunctie voor het vergelijken van verwante praktijken (benchmarking) en het weergeven van bepaalde trends in een overkoepelend wijkprogramma of een andere verzameling projecten. Gebruikers van de scan De scan kan gebruikt worden in verschillende constellaties zoals in: Gesprekken tussen opdrachtgever en opdrachtnemer; Gesprekken binnen het projectteam, al dan niet inclusief de brongroep en gemeenschap; Gesprekken tussen peers; collega kunstenaars, aanjagers, opdrachtgevers, etcetera; Gesprekken tussen projecteigenaren en externe deskundigen die het project helpen beoordelen of evalueren. De projectscan schrijft de praktijk niet voor hoe het moet. Het geeft de praktijksituatie weer zoals die is, zonder waardeoordeel. In de eerste 23