alles wat u wilt weten over Patiënteninformatie voor mannen met een testosterontekort

Transcriptie

1 alles wat u wilt weten over testosteron Patiënteninformatie voor mannen met een testosterontekort

2 alles wat u wilt weten over Testosteron Patiënteninformatie voor mannen met een testosterontekort

3 Inhoud De inhoud van deze brochure is tot stand gekomen in samenwerking met: prof.dr. J.A. Romijn, hoogleraar inwendige geneeskunde, AMC, Universiteit van Amsterdam dr. A.F.G.V.M. Ypma, uroloog, Diepenveen dr. W. de Ronde, internist, Kennemer Gasthuis, Haarlem 2013 Goodlife Healthcare b.v. Nederland Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Goodlife Healthcare b.v. De inhoud van deze uitgave geeft de inzichten weer van de auteurs en niet noodzakelijk die van de uitgever of Goodlife Healthcare b.v. ISBN NUR 871 Uitgever: Academic Pharmaceutical Productions bv, Postbus 17230, 2502 CE Den Haag Redactie: Martin Appelman, Ampersand, redactie & productie, Houten Vormgeving: Graaf Lakerveld Vormgeving, Culemborg De uitgave is mede mogelijk gemaakt door: Goodlife Healthcare b.v. Nederland Voor informatie: info@goodlifepharma.com Prijs: 6,00 Derde druk: oktober Inleiding 5 2 Wat is testosteron? 7 3 Wat doet testosteron? 11 4 Hoe wordt testosteron gemaakt? 15 5 Hoe ontstaat een testosterontekort? Het syndroom van Klinefelter Het syndroom van Kallmann Hypofysetumor Zaadbalkanker Transseksualiteit Overige oorzaken van een testosterontekort 29 6 Wat zijn de gevolgen van een testosterontekort? 33 7 Hoe kan een testosterontekort worden behandeld? 37 8 Woordenlijst 43 9 Handige adressen 47 3

4 1 inleiding Van uw behandelend arts heeft u dit boekje gekregen met informatie over testosteron en over het hebben van een testosterontekort. Waarschijnlijk heeft u te horen gekregen dat er bij u een testosterontekort is geconstateerd. Deze diagnose zorgt wellicht voor veel vragen en onzekerheid over hoe uw leven met deze aandoening in de toekomst eruit gaat zien. Het is in ieder geval goed om te weten dat u zeker niet de enige bent. Samen met u zijn er nog meer patiënten die, door diverse oorzaken, een tekort hebben aan testosteron. In dit boekje wordt duidelijke informatie gegeven over verschillende onderwerpen die gerelateerd zijn aan een testosterontekort. Er wordt uitgelegd wat testosteron is, welke functie het heeft en hoe het door uw lichaam gemaakt wordt. Daarnaast komen de verschillende aandoeningen aan bod die een testosterontekort ver oorzaken. Ten slotte komen de gevolgen van een testosterontekort aan de orde en treft u informatie aan over de behandeling. Achter in het boekje is een uitgebreide woordenlijst opgenomen en treft u handige adressen aan waar u terecht kunt voor meer informatie. De informatie in dit boekje is bedoeld om u, naast de informatie die u al van uw arts heeft ontvangen, verder te informeren over uw aandoening. Mocht u naar aanleiding van de informatie in dit boekje nog vragen hebben, dan kunt u deze natuurlijk altijd stellen aan uw behandelend arts. 5

5 2 Wat is testosteron? Om ons lichaam goed te kunnen laten functioneren, maakt het gebruik van regel processen. Om de diverse processen goed op elkaar af te stemmen, maakt ons lichaam verschillende hormonen. Eén van deze hormonen is testosteron, dat geproduceerd wordt in de zaadballen (ook wel testes genoemd). In dit hoofdstuk wordt uitgelegd wat testosteron is. Mannelijke geslachtshormonen Testosteron is het belangrijkste mannelijke geslachtshormoon. Testosteron wordt voornamelijk geproduceerd in de zaadballen. Het zorgt voor de ontwikkeling van typisch mannelijke geslachtskenmerken, zoals de mannelijke lichaamsbouw en lichaamsbeharing volgens een mannelijk patroon. Hormonen Hormonen zijn stoffen die door klieren, zoals de teelballen, de schildklier of de alvleesklier in ons lichaam worden gemaakt, waarna ze worden afgegeven aan het bloed. Het bloed zorgt ervoor dat de hormonen door ons lichaam getransporteerd worden, zodat ze daar waar nodig hun taak kunnen uitvoeren. Het zijn dus eigenlijk boodschappers die de werking van bepaalde delen van het lichaam regelen. Hormonen spelen daarom een belangrijke rol bij het goed kunnen functioneren van het lichaam. Ze regelen bijvoorbeeld de groei, de voortplanting, de geslachtskenmerken, de aanwezigheid van bepaalde hoeveelheden stoffen in ons bloed, zoals glucose, en ze beïnvloeden het energieverbruik van ons lichaam. Er zijn verschillende soorten hormonen. Elk hormoon 7

6 hypofyse en hypothalamus schildklier en bijschildklieren bijnieren alvleesklier eierstokken (bij de vrouw) zaadballen (bij de man) heeft zijn eigen specifieke functie en ze hoeven meestal maar in heel kleine hoeveelheden in het lichaam aanwezig te zijn om hun taak te kunnen uitvoeren. Hormonaal stelsel In ons lichaam bevinden zich meerdere organen en klieren die hormonen aanmaken. Het geheel van organen en klieren noemen we het hormonale stelsel. De belangrijkste organen van het hormonale stelsel zijn de hypo thalamus, de hypofyse, de schildklier, de bijschildklieren, de alvleesklier, de bijnieren, en de zaadballen bij de man en de eierstokken bij de vrouw. In figuur l is aangegeven waar deze organen zich in het lichaam bevinden. De hypofyse speelt een zeer belangrijke rol in het hormo nale stelsel, omdat deze klier verschillende hormonen aanmaakt. Sommige van deze hypofysehormonen zorgen ervoor dat andere klieren, zoals de zaadballen, starten met het aanmaken van hun eigen specifieke hormonen zoals testosteron. Ook zorgt de hypofyse ervoor dat er niet meer of minder hormonen worden aangemaakt door deze organen dan noodzakelijk is. Hoe dit precies in zijn werk gaat, wordt uitgelegd in hoofdstuk 4. Figuur 1 Het hormonale stelsel. 9

7 3 Wat doet testosteron? Testosteron zorgt voor de ontwikkeling en de handhaving van mannelijke geslachtskenmerken, zoals de vorming van de mannelijke geslachtsorganen (figuur 2), de lichaamsbeharing en de typische mannelijke lichaamsbouw. zaadstreng prostaat penis bijbal zaadbal balzak Figuur 2 De mannelijke geslachtshormonen. 11

8 Testosteron speelt ook een belangrijke rol bij de productie van zaadcellen. Daarnaast beïnvloedt testosteron het seksueel functioneren door de invloed die het heeft op de zin in seks, ook wel de libido genoemd. Bij mannen wordt ongeveer 95% van het testosteron in de zaadballen en 5% door de bijnieren geproduceerd. Niet alleen mannen maar ook vrouwen hebben testosteron nodig om hun lichaam goed te laten functioneren. Bij de vrouw produceren de eierstokken en de bijnieren kleine hoeveelheden testosteron, omdat dit noodzakelijk is voor onder andere de productie van de eicellen, de lichaamsbeharing en de libido. De hoeveelheid testosteron in het lichaam van de vrouw is echter veel kleiner dan de hoeveelheid testosteron in het lichaam van een man. Voor een goede ontwikkeling is testosteron in verschillende fasen van het leven van jongens en mannen onmisbaar. Hieronder wordt beschreven welke rol testosteron speelt in de ontwikkeling van een ongeboren kind, een puber en een volwassen man. De ontwikkeling van een ongeboren kind tot volwassen man Ons lichaam is opgebouwd uit cellen. In deze cellen zijn chromosomen aanwezig. Chromosomen zijn de dragers van onze erfelijke eigenschappen. Een cel van een mens heeft 23 chromosomenparen. Eén van deze chromosomen paren bepaalt het geslacht van een mens, het zogenoemde geslachtsbepalende chromosomenpaar. Op het moment dat in de baarmoeder van de vrouw een eicel wordt bevrucht door een zaadcel, bepaalt dit chromosomenpaar of de baby die zich gaat ontwikkelen een jongetje of een meisje wordt. Onder invloed van het geslachtsbepalende chromosomenpaar worden mannelijke of vrouwelijke geslachtsklieren (gonaden) gevormd. De mannelijke geslachtsklieren gaan op een bepaald moment testosteron produceren. Testosteron zorgt er vervolgens voor dat de mannelijke geslachtsorganen, zoals de penis, worden ontwikkeld. Op de kinderleeftijd wordt maar weinig testosteron geproduceerd. In de puberteit vinden er echter veranderingen in het lichaam plaats, waardoor de geslachtsklieren opeens veel geslachtshormonen gaan produceren. Bij jongens gaan de zaadballen (testes) veel testosteron produceren, waardoor er verschillende lichamelijke veranderingen optreden: de zaadballen, de balzak en de penis groeien, er vindt een sterkere beharing van het lichaam plaats (bijvoorbeeld schaamhaar en baardgroei) en door de ontwikkeling van spieren en een bepaalde lichaamsvetverdeling krijgt een jongen de typische mannelijke lichaamsverhoudingen. Dit noemen we ook wel de secundaire geslachtskenmerken. Daarnaast stimuleren de hoge spiegels aan geslachtshormonen in de puberteit de seksuele functies. Bij volwassen mannen zorgt testosteron voor het in stand houden van de lichamelijke veranderingen die in de puberteit zijn opgetreden. Het draagt eraan bij dat de penis goed functioneert (erecties en zaad lozingen) en het houdt de libido, de lichaamsbeharing, de spierontwikkeling en de verdeling van het lichaamsvet in stand. Daarnaast speelt testosteron een belangrijke rol bij het voorkomen van botontkalking (osteoporose) en bij de productie van gezonde zaadcellen in de zaadballen. Testosteron beïnvloedt ook het humeur en bepaalt voor een deel of iemand lekker in zijn vel zit

9 4 Hoe wordt testosteron gemaakt? Zoals al eerder beschreven, wordt het geslachtshormoon testosteron voor het grootste gedeelte (95%) geproduceerd in de zaadballen. De overige 5% wordt gemaakt in de bijnieren. In dit hoofdstuk wordt uitgelegd hoe testosteron in de juiste hoeveelheden in ons lichaam wordt gemaakt. hypofyse en hypothalamus De zaadballen die het hormoon testosteron produceren, maken deel uit van het hormonale stelsel. Bij de productie van het hormoon testos teron spelen naast de zaadballen ook de hypothalamus en de hypofyse een belangrijke rol. zaadballen Figuur 3 De hypofyse en de hypothalamus liggen in het hoofd. 15

10 Hypofyse, hypothalamus en cellen van Leydig hoeveelheid testosteron die in het lichaam aanwezig is. De hypofyse en de hypothalamus liggen midden in het Het lichaam stuurt de testosteronproductie voortdurend hypothalamus + LH-RH hypofyse hypofyse meet hoeveelheid testosteron in bloed en produceert meer of minder LH hoofd (figuur 3). De hypothalamus geeft hormonen af waardoor de hypofyse wordt geactiveerd om hormonen te produceren en af te geven aan het bloed. Zo produceert de hypofyse de hormonen die de zaadballen aanzetten tot de productie van testosteron en zaad bij, zodat exact de juiste hoeveelheid testosteron wordt geproduceerd. Om ervoor te zorgen dat de zaadballen meer of juist minder testosteron afgeven, maakt het lichaam gebruik van het negatieve feedbackmechanisme (figuur 4). cellen. Hieronder wordt aan de hand van figuur 4 uitgelegd hoe dit proces werkt. Dit mechanisme werkt als volgt: testosteron wordt door + LH De hypothalamus geeft een hormoon af aan de hypofyse de zaadballen afgegeven aan het bloed. Via het bloed bereikt testosteron ook de hypofyse. De hypofyse kan dat wordt aangeduid met de naam LHRH (luteinizing- bepalen hoeveel testosteron in het bloed zit en of dit te hormone-releasing hormone) 1, dat de hypofyse aanzet veel of te weinig is. Als er volgens de hypofyse te weinig circulatie LH via bloed tot productie en afgifte aan het bloed van LH (luteïniserend hormoon) 2. Doordat de hypofyse LH afgeeft aan het bloed, kan LH de zaadballen bereiken. LH is het testosteron in het bloed aanwezig is, geeft de hypofyse meer LH af en gaan de zaadballen als reactie daarop meer testosteron produceren. Het kan ook zijn dat er hormoon dat de zaadballen aanzet tot de productie volgens de hypofyse te veel testosteron in het bloed van testosteron. In de zaadballen liggen de cellen van aanwezig is. De hypofyse produceert dan minder LH, Leydig. Deze cellen worden door LH aangezet tot het met als gevolg dat de zaadballen minder testosteron produceren en het afgeven van het hormoon testosteron produceren. Het negatieve feedbackmechanisme is dus cellen van Leydig in zaadballen aan het bloed 3. Testosteron wordt weer door het bloed getransporteerd door het hele lichaam, zodat het kan een controlemechanisme van het lichaam. Het lichaam probeert er zo voortdurend voor te zorgen dat er vol zorgen voor het ontwikkelen en het handhaven van de doende testosteron beschikbaar is. + testosteron mannelijke geslachtskenmerken. circulatie testosteron via bloed Het negatieve feedbackmechanisme Voor het goed functioneren van het lichaam is het het beste als er geen grote schommelingen optreden in de ontwikkeling en handhaving van o.a. geslachtskenmerken Figuur 4 De productie van testosteron. 17

11 5 Hoe ontstaat een testosterontekort? Een testosterontekort kan door diverse oorzaken ontstaan. In hoofdstuk 4 is beschreven hoe testosteron in het lichaam geproduceerd wordt en hoe het lichaam er zelf voor zorgt dat er voldoende testosteron beschikbaar is. Een testosterontekort kan een primaire of een secun daire oorzaak hebben. Van een primaire oorzaak is sprake als het testosterontekort een direct gevolg is van het niet of niet goed functioneren van de testosteronproducerende klieren, dus de zaadballen bij de man. Bij een secundaire oorzaak is het tekort het gevolg van een verminderde functie van de hypofyse, waardoor onvoldoende LH beschikbaar is om de zaadballen aan te zetten tot productie van testosteron. Als om welke reden dan ook de geslachtsklieren te weinig hormonen afgeven, dan noemen we dit hypogonadisme. Hieronder worden de meest voorkomende aandoeningen besproken waarbij een testosterontekort kan ontstaan. 5.1 Het syndroom van Klinefelter Wat is het syndroom van Klinefelter? Het syndroom van Klinefelter is een aangeboren aandoening die alleen bij mannen voorkomt. Normaal gesproken bevatten de cellen van een mens twee geslachtschromosomen. Echter, door een storing in de chromosoomverdeling bevatten cellen van mannen met het syndroom van Klinefelter geen twee maar drie geslachtschromosomen. Dit wordt aangeduid met 47,XXY. 19

12 Een storing in de chromosoomverdeling doet zich voor op een afwijking in het weefsel van de zaadballen, waar lange benen en lange armen; het moment van de vorming van de eicellen bij de moeder door deze met name vanaf de puberteit minder goed botontkalking (osteoporose); hypothalamus + LH-RH hypofyse hypofyse meet hoeveelheid testosteron in bloed en produceert meer of minder LH of de zaadcellen van de vader. De bevruchte eicel, waaruit de foetus zich gaat ontwikkelen, heeft dan een verkeerde chromosoomverdeling. Ook alle cellen die door celdeling uit deze bevruchte eicel ontstaan, hebben vervolgens dezelfde verkeerde chromosoom verdeling. Dit betekent gaan functioneren en te weinig testosteron aanmaken. De zaadballen voelen vaster aan en zijn kleiner dan bij gezonde mannen. De hypofyse merkt dat er te weinig testosteron in het bloed zit en geeft meer LH af. LH bereikt via het bloed de zaadballen, maar doordat deze bloedarmoede; vermoeidheid; concentratie- en geheugenproblemen; moeilijk uit de woorden kunnen komen. dat in een dergelijke situatie alle cellen van mannen met niet goed functioneren, zal LH er niet voor kunnen Een aantal van deze symptomen, zoals kleine zaadballen, het syndroom van Klinefelter drie geslachtchromosomen zorgen dat er voldoende testosteron in de zaadballen een verminderde libido, verminderde spierkracht, lange + LH hebben. Het is echter ook mogelijk dat de storing later in de ont wordt aangemaakt (figuur 5). De oorzaak van het testosterontekort ligt bij het syndroom van Klinefelter dus armen en benen, botontkalking en weinig baardgroei, kan het directe gevolg zijn van een testosteron tekort. wikkeling van een foetus optreedt, bijvoorbeeld op het in de zaadballen 3. Het testosterontekort en het niet moment dat zich al veel gezonde cellen hebben ontwik goed functioneren van de zaadballen zal in de meeste Diagnose en behandeling van het syndroom van circulatie LH via bloed keld. Bij de celdeling van een van deze gezonde cellen kan dan alsnog een storing in de chromosoomverdeling optreden. Bij de verdere ontwikkeling van de foetus delen gevallen ook leiden tot een verminderde productie van zaadcellen. Klinefelter Het syndroom van Klinefelter komt regelmatig voor: ongeveer 1 op de 700 jongens of mannen in Nederland zich dan niet alleen de gezonde cellen maar ook de cellen Symptomen van het syndroom van Klinefelter lijdt aan deze aandoening. Door het ontbreken van met de verkeerde chromosoomverdeling. Het kan dan ook Het syndroom van Klinefelter is in 1942 voor het eerst duidelijke uiterlijke kenmerken en verschijnselen in de voorkomen dat mannen met het syndroom van Klinefelter door de Amerikaanse arts H. Klinefelter (spreek uit als kindertijd wordt de diagnose vaak pas in de puberteit naast cellen met een verkeerde chromosoomverdeling ook Klainfelter ) vastgesteld. of op volwassen leeftijd gesteld. De puberteit kan bij cellen van Leydig in zaadballen cellen met een normale chromosoomverdeling hebben. Dit wordt ook wel een mozaïekpatroon of mozaïcisme De symptomen die kunnen optreden bij het syndroom van Klinefelter zijn: jongens met het syndroom van Klinefelter later optreden of niet goed doorzetten. Op volwassen leeftijd wordt + testosteron genoemd. Door de aanwezigheid van normale cellen is het kleine zaadballen; de diagnose vaak pas gesteld als er sprake is van een mogelijk dat bij een mozaïekpatroon sommige symptomen testosterontekort; kinderwens en er verminderde vruchtbaarheid blijkt. De van het syndroom van Klinefelter minder heftig optreden. kleine penis; diagnose kan pas met zekerheid worden gesteld nadat circulatie testosteron via bloed Testosterontekort bij het syndroom van Klinefelter Als gevolg van het syndroom van Klinefelter ontstaat er verminderende productie van zaadcellen en daarmee samenhangende vruchtbaarheidsproblemen; verminderde libido; bloed is afgenomen en er een chromosomenonderzoek heeft plaatsgevonden. De aandoening kan niet worden genezen. Door behan de verminderde spierontwikkeling en spierkracht; ling met testosteron kan een aantal symptomen behan weinig lichaamsbeharing en baardgroei; deld worden, die het gevolg zijn van testosterontekort. hoge stem; Soms kunnen er maatregelen worden genomen of metho ontwikkeling en handhaving van o.a. geslachtskenmerken Figuur 5 De productie van testosteron. borstontwikkeling; den toegepast om aan de kinderwens tegemoet te komen. 21

13 5.2 Het syndroom van Kallmann deze geen LHRH aanmaken en afgeven aan de hypofyse. het niet opstarten van de puberteit waardoor de Wat is het syndroom van Kallmann? Dit betekent dat de hypofyse niet normaal gestimuleerd secundaire geslachtskenmerken niet ontwikkeld hypothalamus + LH-RH hypofyse hypofyse meet hoeveelheid testosteron in bloed en produceert meer of minder LH Het syndroom van Kallmann is een aangeboren aandoening, waaraan zowel mannen als vrouwen kunnen lijden en waarbij de hypothalamus niet goed functioneert, waardoor de samenwerking tussen de hypothalamus en de hypofyse is verstoord. Daarnaast is ook het gedeelte wordt om LH aan te maken en er dus minder LH in het bloed terechtkomt. Door de lagere LH-concentratie in het bloed worden vervolgens de zaadballen minder aangezet tot de productie van testosteron (figuur 6). De oorzaak van het testosterontekort ligt bij het worden (spierontwikkeling, lichaamsbeharing, ontbreken libido, enzovoort); hoge stem; lange benen en lange armen; botontkalking (osteoporose); in de hersenen dat de signalen moet verwerken die syndroom van Kallmann dus in de hypothalamus 1. De bloedarmoede; mensen ontvangen door te ruiken, niet of maar gedeel verminderde functie van de hypothalamus zorgt er ook spiegelbewegingen; bij een bepaalde bewuste + LH telijk ontwikkeld. Het gevolg hiervan is dat mensen die aan het syndroom van Kallmann lijden, vaak niet of niet voor dat de hypofyse minder FSH (follikelstimulerend hormoon) kan aanmaken. Dit FSH is noodzakelijk voor beweging met bijvoorbeeld één hand beweegt de andere hand ongewild mee (synkinese); goed kunnen ruiken. Er blijkt een verband te bestaan de productie van zaadcellen. Mannen met het syndroom een in verhouding korte ringvinger; tussen het niet kunnen ruiken en de verstoorde hypotha van Kallmann zijn daarom onvruchtbaar. heel soms komen de volgende symptomen voor: circulatie LH via bloed lamusfunctie. De cellen die in de hypothalamus moeten zorgen voor de productie van LHRH, bevinden zich bij een ongeboren kind (foetus) in het gedeelte van de Symptomen van het syndroom van Kallmann In 1944 heeft de Duits-Amerikaanse arts F.J. Kallmann afwezigheid van een nier, hazenlip (schisis), ontbreken van tanden, klompvoeten, gehoorbeperking. hersenen dat later de signalen verwerkt die wij via onze voor het eerst een verklaring gegeven voor de combi na Een aantal van deze symptomen, zoals de afwezige neus ontvangen. Later in de ontwikkeling verplaatsen tie van de symptomen van reukstoornissen met seksuele ontwikkeling van de secundaire geslachtskenmerken, deze cellen zich naar de hypothalamus. Op het mo onrijpheid die hij bij enkele van zijn patiënten had op lange armen en benen, kleine zaadballen en botont ment dat bij een foetus de ontwikkeling van het eerder gemerkt. Ondanks het feit dat veel van zijn denk beelden kalking, zijn het directe gevolg van testosterontekort. cellen van Leydig in zaadballen genoemde deel van de hersenen niet helemaal goed verloopt, kunnen de LHRH-producerende cellen zich inmiddels achterhaald zijn, heeft hij een belangrijke eerste bijdrage geleverd aan de kennis die we nu over de Diagnose en behandeling + testosteron niet naar de hypothalamus verplaatsen. Hierdoor wordt aandoening hebben. Aan het syndroom van Kallmann lijden in Nederland de bijzondere combinatie van reukstoornissen en de De symptomen die kunnen optreden bij het syndroom ongeveer 1 op de mannen. In de kindertijd kan gestoorde hypothalamusfunctie verklaard. van Kallmann, zijn: de diagnose moeilijk gesteld worden door het ontbreken circulatie testosteron via bloed Testosterontekort bij het syndroom van Kallmann Door de verminderde functie van de hypothalamus kan niet kunnen ruiken (anosmie) of nauwelijks kunnen ruiken (hyposmie); testosterontekort; van duidelijke uiterlijke kenmerken en verschijnselen. Alleen het niet of niet goed kunnen ruiken is mogelijk een eerste teken van het syndroom van Kallmann. De kleine penis; daadwerkelijke diagnose wordt vaak pas in de puberteit kleine zaadballen; of op jongvolwassen leeftijd gesteld, omdat men dan soms niet ingedaalde zaadballen (cryptorchisme); pas merkt dat de puberteit niet inzet. De aandoening ontwikkeling en handhaving van o.a. geslachtskenmerken Figuur 6 De productie van testosteron. onvruchtbaarheid; kan niet worden genezen. Wel kunnen de symptomen 23

14 van testosterontekort worden behandeld door te behan bijna altijd vormt in het klierweefsel van de voorkwab hypofyse, door operatieve verwijdering van de tumor of delen met testosteron, LHRH of LH. van de hypofyse (figuur 7). Een hypofysetumor wordt ook door bestraling kan de rest van de hypofyse beschadigd 5.3 Hypofysetumor Wat is een hypofysetumor? Een hypofysetumor is een goedaardige tumor die zich wel een hypofyseadenoom genoemd. Een goedaardige tumor kenmerkt zich door abnormale weefselgroei, maar is geen kwaadaardig gezwel (kanker). In tegenstelling tot kankergezwellen kunnen goedaardige tumoren niet binnendringen in ander dichtbij gelegen weefsel of zich verspreiden door het lichaam via het bloed (meta raken. Het gevolg hiervan kan zijn dat de hypofyse niet meer goed functioneert en er te weinig hormonen zoals LH worden afgegeven (figuur 8). Doordat er te weinig LH in het bloed aanwezig is, worden de zaadballen onvoldoende aangezet tot de productie van testosteron, waardoor er een testosterontekort ontstaat. De oorzaak van hypothalamus + LH-RH hypofyse + LH hypofyse meet hoeveelheid testosteron in bloed en produceert meer of minder LH staseren). Dit betekent niet dat een hypofysetumor geen het testosterontekort ligt bij een hypofysetumor dus in ziekteverschijnselen veroorzaakt. Een groeiende hypo de hypofyse, en niet in de zaadballen 2. fysetumor in de hersenen kan door de druk het zachte hersenweefsel verdringen. In het omringende hypofyse Symptomen van een hypofysetumor weefsel kan daardoor de functie uitvallen, waardoor Hieronder worden enkele symptomen genoemd die het hypothalamus minder hormonen gemaakt worden. Omdat een hypofysetumor zich vormt in het deel van de hypofyse dat hormonen afscheidt, is het mogelijk dat deze tumor ook directe gevolg zijn van een hypofysetumor. Daarnaast worden enkele symptomen vermeld die het gevolg zijn van een testosterontekort dat kan ontstaan door bescha circulatie LH via bloed hormonen produceert, waardoor er te grote hoeveel diging van de hypofyse door de tumor of door verwijde heden hormonen afgegeven worden. Hierdoor raakt de ring van de tumor. hypofysesteel balans in het lichaam verstoord en kunnen verschillende aandoeningen het gevolg zijn. Zo kan er te veel groei Symptomen van een hypofysetumor: dubbelzien; hormoon aangemaakt worden, waardoor mensen onder andere extreem grote handen en voeten krijgen. aantasting van het gezichtsvermogen; verhoogde hormoonproductie; cellen van Leydig in zaadballen achterkwab (neurohypofyse) Testosterontekort bij een hypofysetumor Een mogelijke behandeling van een hypofysetumor is te lage hormoonproductie; hoofdpijn. + testosteron voorkwab (adenohypofyse) het operatief verwijderen van de tumor, eventueel in combinatie met bestraling. Door de grootte van de hypofysetumor met verdringing van de rest van de Symptomen van een onbehandeld testosterontekort op volwassen leeftijd: verminderde libido; circulatie testosteron via bloed Figuur 7 De hypofyse en de hypothalamus. Figuur 8 De productie van testosteron ontwikkeling en handhaving van o.a. geslachtskenmerken 24

15 problemen met het krijgen van een erectie; verandering in de onderhuidse vetverdeling; 5.4 Zaadbalkanker verminderde vruchtbaarheid; bloedarmoede; Wat is zaadbalkanker? vermindering van de spiermassa en de spierkracht; vermindering van de lichaamsbeharing (bijvoorbeeld baardgroei); botontkalking; psychologische symptomen zoals stemmingsveranderingen en depressies. Diagnose en behandeling Een hypofysetumor wordt vaak pas na een tijd ontdekt, Zaadbalkanker is een kwaadaardige tumor in de zaadbal, die meestal ontstaat in de kiemcellen die zorgen voor de productie van zaadcellen. Andere namen voor zaadbalkanker zijn kiemceltumor of testiscarcinoom. Bij zaadbalkanker ontstaat er een knobbel in de zaadbal, hypothalamus + LH-RH hypofyse hypofyse meet hoeveelheid testosteron in bloed en produceert meer of minder LH omdat de symptomen geleidelijk kunnen optreden. De deze knobbel kan in omvang toenemen en op een gege diagnose wordt gesteld aan de hand van het klachten ven moment pijnlijk worden. patroon, lichamelijk onderzoek, het bepalen van de hormoonspiegels in het bloed en een CT- of MRI-scan van de Bij zaadbalkanker kunnen uitzaaiingen ontstaan. Uitzaaiingen zijn kankercellen die zich verspreid hebben naar + LH hypofyse. Door middel van een CT- of MRI-scan worden andere organen via het lymfestelsel of via het bloed. beelden gemaakt van de situatie binnen in het lichaam. Het lymfestelsel bestaat uit lymfevaten en lymfeklieren Bij een hypofysetumor kan met behulp van een dergelijk onderzoek bekeken worden waar de tumor precies zit en hoe groot deze is. en zorgt voor de afvoer van afvalstoffen in ons lichaam. Uitzaaiingen in het lymfestelsel kunnen voorkomen in de lymfeklieren achter de buikholte, bij het linkersleutel circulatie LH via bloed Een hypofysetumor is vrijwel altijd goed te behandelen, been of tussen de longen. Bij verspreiding van de kanker zaadstreng met medicijnen en/of operatie, en soms met bestraling. cellen via het bloed kunnen er uitzaaiingen ontstaan in De hypofyse kan, zoals eerder aangegeven, door de de lever, de longen of in andere organen. tumor, een operatie of bestraling beschadigd worden, waardoor de verschillende hormonen van de hypofyse in verminder de mate geproduceerd worden. Deze bescha Testosterontekort bij zaadbalkanker Bij zaadbalkanker moet de aangetaste zaadbal met bij cellen van Leydig in zaadballen diging is vrijwel altijd definitief. De symptomen van de bal en zaadstreng (figuur 9) verwijderd worden. Normaal + testosteron bijbal beschadiging kunnen meestal goed behandeld worden. gesproken worden de zaadballen door LH in het bloed zaadbal Een tekort aan testosteron kan bijvoorbeeld goed wor aangezet tot de productie van testosteron (figuur 10). den behandeld met testosterontherapie, waardoor de eerder genoemde symptomen van een testosterontekort verdwijnen. Indien er één zaadbal verwijderd wordt, kan de andere gezonde zaadbal meestal nog voldoende testosteron produceren. Als beide zaadballen verwijderd zijn of als circulatie testosteron via bloed Figuur 9 De ligging van de zaadbal, bijbal en zaadstreng. Figuur 10 De productie van testosteron. ontwikkeling en handhaving van o.a. geslachtskenmerken 26

16 de overgebleven zaadbal niet goed functioneert, dan psychologische symptomen, zoals stemmings een testosterontekort kunnen door middel van testos te van de lichaamsbouw. Ook na de geslachtsaanpassing kan er niet meer voldoende testosteron geproduceerd veranderingen en depressies. rontherapie goed behandeld worden, waardoor voor kan het lichaam van een vrouw-naar-man-transseksueel worden. De oorzaak van het testosterontekort ligt bij komen kan worden dat de eerder genoemde symptomen zelf nauwelijks testosteron aanmaken. Om de manne zaadbalkanker dus in de zaadballen 3. Diagnose en behandeling van een testosterontekort optreden. lijke geslachtskenmerken in stand te houden dient het Zaadbalkanker komt vooral voor bij mannen tussen de 15 lichaam dan ook voortdurend, door middel van hormoon Symptomen van zaadbalkanker en 40 jaar. Per jaar wordt in Nederland bij ongeveer Transseksualiteit therapie, van testosteron te worden voorzien. Hieronder worden enkele symptomen genoemd die mannen deze vorm van kanker ontdekt. Zaadbalkanker Wat is transseksualiteit? kunnen voorkomen bij zaadbalkanker. Daarnaast worden is dus zeldzaam, maar bij jonge mannen tussen de 15 en Bij transseksualiteit heeft iemand, meestal vanaf de 5.6 Overige oorzaken van een testosterontekort enkele symptomen vermeld die het gevolg zijn van een 40 jaar is het de meest voorkomende vorm van kanker. De kinderjaren, sterk het gevoel in het verkeerde lichaam te Naast de hiervoor genoemde aandoeningen zijn er nog testosterontekort dat kan ontstaan na een operatieve diagnose wordt gesteld met behulp van lichamelijk onder zijn geboren. De uiterlijke geslachtskenmerken passen andere oorzaken van een testosterontekort. Zo kun verwijdering van beide zaadballen, hetgeen maar zeer zoek, bloedonderzoek, echografie en weefselonderzoek. dan niet bij de genderidentiteit die iemand heeft. De nen om een bepaalde reden de zaadballen niet goed zelden voorkomt. Als blijkt dat er inderdaad sprake is van zaadbalkanker, genderidentiteit is de psychische beleving een man of functioneren doordat ze beschadigd zijn, bijvoorbeeld Symptomen van zaadbalkanker: wordt er ook een CT-scan gemaakt van de buik, borst en een vrouw te zijn. Transseksualiteit komt vaker voor bij als gevolg van een verdraaiing (torsio testis) of door een veranderingen in de zaadbal, bijvoorbeeld vergroting soms de hersenen om eventuele uitzaaiingen te ontdek biologische mannen dan bij vrouwen. ongeval (trauma). Het is ook mogelijk dat de zaadballen of verharding; ken. De arts kan ook onderzoek doen naar uitzaaiingen Het leven in een lichaam waarin men zich niet op het niet functioneren omdat ze niet goed zijn ingedaald. onverklaarbare vermoeidheid; in de botten door middel van skeletscintigrafie (botscan). gemak voelt, is erg problematisch. Transseksuele vrou Door het niet of onvoldoende functioneren van de het ervaren van een vreemd en onverklaarbaar gevoel Een skeletscintigrafie is een onderzoek waarbij de patiënt wen en mannen hebben dan ook vaak professionele zaad ballen kan er een testosterontekort ontstaan. Ook in de onderbuik, achter de balzak of in de balzak; een injectie krijgt met een kleine hoeveelheid ongevaar hulp nodig om met hun transseksualiteit om te kunnen kan een tekort ontstaan bij ouder wordende mannen symptomen die ontstaan ten gevolge van uitzaaiing, lijke radioactieve vloeistof. Met behulp van een apparaat gaan en te zorgen voor bevestiging en erkenning van of als gevolg van een behandeling met anti-hormonale bijvoorbeeld zwelling van de lymfeklieren of buikpijn. dat gevoelig is voor radioactieve straling worden vervol de gender identiteit. In Nederland wordt een behande middelen. Afhankelijk van de aard van de aandoening gens foto s gemaakt van het skelet. ling voor transseksualiteit aangeboden die bestaat uit wordt door de behandelend arts bekeken of het tekort Symptomen van een onbehandeld testosterontekort op De behandeling is afhankelijk van het type tumor en psychologische ondersteuning, hormoontherapie en aangevuld dient te worden. volwassen leeftijd: het stadium waarin de zaadbalkanker zich bevindt. De geslachtsaanpassende operaties. verminderde libido; aangetaste zaadbal wordt in ieder geval verwijderd. De Torsio testis problemen met het krijgen van een erectie; arts kan besluiten de behandeling aan te vullen met Testosterontherapie bij transseksualiteit Bij een torsio testis draait de zaadbal om de zaadstreng, verminderde vruchtbaarheid; een verwijdering van de lymfeklieren, bestraling en/of Vrouw-naar-man-transseksuelen (vrouwen die zich man waardoor de bloedvaten die de zaadbal van bloed vermindering van de spiermassa en de spierkracht; chemokuren. De kans op genezing is tegenwoordig vrij voelen) worden bij een geslachtsaanpassing behandeld voorzien worden afgekneld. Het gevolg hiervan is dat vermindering van de lichaamsbeharing (bijvoorbeeld groot. Men gaat ervan uit dat een patiënt genezen is als met het mannelijke geslachtshormoon testosteron. de zaadbal niet voldoende bloed krijgt en kan afsterven. baardgroei); hij na vijf jaar nog steeds ziektevrij is. Door verwijdering Door de behandeling met testosteron vindt er een Door het afsterven van één of beide zaadballen kan er botontkalking; of beschadiging van de zaadballen kan de testosteron vermanne lijking van het uiterlijk plaats, bestaande uit onvoldoende testosteron geproduceerd worden. veranderingen in de onderhuidse vetverdeling; productie echter wel te laag zijn. Een dergelijke verwij een toename van de lichaamsbeharing, het ontstaan van Een torsio testis kan optreden als de zaadbal en de zaad bloedarmoede; dering of beschadiging is definitief. De symptomen van gelaatsbeharing, verzwaring van de stem en verandering streng binnen de balzak te veel ruimte hebben en dus 28 29

17 om hun as kunnen draaien. Een torsio testis kan op alle leeftijden voorkomen, maar doet zich meestal voor bij mannen tussen de 12 en 25 jaar. De symptomen zijn een hevige pijn in de lies en de balzak, vaak gepaard gaande met misselijkheid en braken. De zaadbal kan alleen gered worden als direct na de verdraaiing een operatieve ingreep plaatsvindt. Trauma Door een ongeval kunnen één of beide zaadballen onherstelbaar beschadigd raken. Een trauma kan onder andere optreden bij het sporten, als de balzak bijvoorbeeld hard geraakt word door een hockeystick of bal. Het is mogelijk dat door een dergelijke beschadiging de zaadballen niet of niet meer goed kunnen functioneren, waardoor onvoldoende testosteron wordt aangemaakt. Niet goed ingedaalde zaadballen Bij slecht ingedaalde (maldescensus testis) of in het geheel niet ingedaalde zaadballen (cryptorchisme) dalen één of beide zaadballen niet in de balzak, maar blijven ze in de lies of in de buikholte. Normaal dalen bij een jongen de zaadballen direct voor de geboorte in. In sommige gevallen dalen de zaadballen later alsnog in. Mocht dit niet gebeuren, dan is een operatieve ingreep noodzakelijk. Een in de buikholte achtergebleven zaadbal kan niet normaal functioneren, waardoor het mogelijk is dat er te weinig testosteron wordt aangemaakt. Testosterontekort als gevolg van het ouder worden Bij mannen daalt na het 25e jaar gedurende de rest van het leven heel langzaam de hoeveelheid testosteron die door de zaadballen wordt aangemaakt. Bij oudere mannen kan er daardoor sprake zijn van lage testosteron spiegels. Dit wordt ook wel aangeduid met LOH (late onset hypogonadism) of PADAM (partial androgen deficiency of the ageing male). De gevolgen van de lage testosteronspiegels kunnen per individu sterk verschillen, vooral omdat ook leefstijl en erfelijke en omgevingsfactoren van invloed zijn op de hoeveelheid testosteron die door het lichaam geproduceerd wordt. De klachten die kunnen ontstaan zijn: stemmingswisselingen, zweten, opvliegers, duizeligheid, vermoeidheid, concentratieproblemen, gevoel van burn-out en een verminderde libido. Op dit moment zijn er geen absolute criteria op grond waarvan lage testosteronspiegels bij oudere mannen behandeld moeten worden als er geen aantoonbare ziekten zijn van de hypofyse of de teelballen. De behandelend arts bekijkt samen met de patiënt of het nuttig is om het testosterontekort te behandelen. Hij zal hierbij bekijken of de positieve effecten die verwacht kunnen worden van het aanvullen van het testosterontekort, groot genoeg zijn om de behandeling met een geneesmiddel te rechtvaardigen. Testosterontekort als gevolg van een anti-hormonale behandeling Sommige aandoeningen, zoals prostaatkanker en borstkanker, ontwikkelen zich sneller onder invloed van testosteron. Om de groei van kankercellen te remmen, kan een anti-hormonale therapie onderdeel van de behandeling zijn. Dit betekent dat men de productie van testosteron stillegt, of dat men er met behulp van medicijnen voor zorgt dat testosteron minder invloed heeft op de groei van de kankercellen. Het testosterontekort dat door een dergelijke anti-hormonale therapie ontstaat, mag dan ook niet aangevuld worden

18 6 Wat zijn de gevolgen van een testosterontekort? Een testosterontekort kan bij mannen ernstige gevolgen hebben. Deze gevolgen zijn afhankelijk van het moment waarop het tekort zich voordoet. De klachten die ontstaan als gevolg van een testosterontekort, treden vaak geleidelijk op en kunnen per persoon verschillend zijn. Hieronder worden de gevolgen en mogelijke klachten van een testosterontekort in de verschillende levensfasen beschreven. Testosterontekort vóór de geboorte Bij een ongeboren kind is testosteron noodzakelijk voor een goede ontwikkeling van de geslachtsorganen. Bij een testosterontekort voor de geboorte kan bijvoorbeeld de penis zich niet of niet goed ontwikkelen. Testosterontekort in de puberteit In de puberteit gaan de zaadballen van een jongen meer testosteron produceren, waardoor de secundaire geslachtskenmerken zich ontwikkelen. Indien het lichaam, om welke reden dan ook, geen of niet voldoende testosteron aanmaakt, kunnen deze ontwikkelingen niet plaatsvinden. De penis, de teelballen en de balzak blijven klein, er vindt geen sterkere beharing van het lichaam plaats (schaamhaar, borsthaar en baardgroei), de typische mannelijke lichaamsverhoudingen blijven afwezig en er vindt geen of een verminderde ontwikkeling plaats van het seksueel functioneren. Daarnaast speelt testosteron ook een belangrijke rol bij de calciumopname in de botten. Indien er onvoldoende testosteron aanwezig is, is het mogelijk dat er te weinig calcium opgenomen wordt in de botten waardoor deze bros worden. Testosteron is ook nood zakelijk voor het afremmen van de lengtegroei in de 33

19 botten in onder andere armen en benen in de puberteit. Bij een testosterontekort wordt de groei onvoldoende geremd, waardoor de lichaamslengte hoger kan zijn dan verwacht. Ook kunnen armen en benen opvallend lang worden ten opzichte van de romp. Testosterontekort op volwassen leeftijd Bij volwassen mannen kan een testosterontekort verschillende klachten veroorzaken. Sommige klachten zijn vaak niet direct te herkennen als het gevolg van een testosterontekort, omdat ze ook het gevolg kunnen zijn van een andere aandoening, of van een bepaalde leefwijze. Als gevolg van een testosterontekort kan een man klachten krijgen van het seksueel functioneren. Door het testosterontekort kan er sprake zijn van een verminderende libido en er kunnen problemen ontstaan bij het krijgen van een erectie. Het is ook mogelijk dat de hoeveelheid sperma die vrijkomt bij het klaarkomen minder wordt. Daarnaast is testosteron noodzakelijk voor de productie van gezonde zaadcellen. Een testosterontekort kan daardoor leiden tot een verminderde vruchtbaarheid of tot volledige onvruchtbaarheid. In de puberteit krijgt een jongen een typische mannelijke lichaamsbouw, doordat onder invloed van testosteron de spiermassa toeneemt en er een bepaalde verdeling van het lichaamsvet plaatsvindt. Bij mannen met een testosterontekort dat ontstaat op volwassen leeftijd, neemt het spierweefsel af en wordt een deel van het spierweefsel omgezet in vetcellen. Hierdoor wordt ook de spierkracht minder. Daarnaast kan er een andere verdeling van het lichaamsvet optreden, waardoor met name de hoeveelheid lichaamsvet bij de buik en de borst kan toenemen. Door deze verandering krijgt een man een ander fysiek uiterlijk. In de puberteit vindt er onder invloed van testosteron een sterkere beharing van het lichaam plaats. Voor het handhaven van deze mannelijke lichaamsbeharing bij een volwassen man is testosteron nodig. Bij een testosterontekort wordt de lichaamsbeharing dan ook minder. Dit is te merken aan een verminderde baardgroei en het sterk verminderen van de beharing op bijvoorbeeld de borstkas of de onderarmen. Ook kan een testosterontekort leiden tot een droge huid, omdat testosteron de activiteit van de talgklieren verhoogt. Mannen met een testosterontekort hebben een grote kans op botontkalking (osteoporose). Testosteron speelt vanaf de puberteit een rol bij het opslaan van voldoende calcium in de botten, waardoor deze sterker worden. Bij een testosterontekort wordt er minder calcium in de botten opgeslagen, waardoor deze bros worden en er sneller botbreuken kunnen optreden. Daarnaast stimuleert testosteron de aanmaak van rode bloedcellen in het bloed. Rode bloedcellen zijn cellen die zorgen voor het transport van zuurstof uit de longen naar de weefsels van het lichaam. Bij een testosterontekort is het mogelijk dat er minder rode bloedcellen gemaakt worden, waardoor er minder zuurstof in het lichaam beschikbaar is. Dit wordt ook wel bloedarmoede (anemie) genoemd. Het gevolg van bloedarmoede kan vermoeidheid zijn. Zoals al eerder werd vermeld, bepaalt testosteron voor een deel of iemand lekker in zijn vel zit. Door een testosterontekort kan iemand prikkelbaar zijn, last hebben van angstgevoelens of kan er een depressie optreden. De klachten die optreden door een testosterontekort, zoals een verminderde libido, een hoge stem of onvruchtbaarheid, kunnen leiden tot gevoelens van schaamte of het zich minder mannelijk voelen. Het is belangrijk dat naast de lichamelijke klachten ook deze gevoelens op een open manier met de behandelend arts besproken worden

20 7 Hoe kan een testosterontekort worden behandeld? Een testosterontekort kan behandeld worden door middel van hormoontherapie. Dit betekent dat het tekort aan testosteron opgeheven wordt met behulp van geneesmiddelen. In dit hoofdstuk staat de behandeling van een testosterontekort met behulp van geneesmiddelen centraal. De diagnose Voordat er gestart wordt met een eventuele behandeling dient eerst de definitieve diagnose gesteld te worden. Op het moment dat een patiënt met klachten bij een arts komt, probeert deze uit te vinden wat de oorzaak is van de klachten. Om de gewenste informatie te krijgen, zal de arts in eerste instantie verschillende vragen stellen aan zijn patiënt, zoals van welke klachten er sprake is, hoe lang deze al bestaan, of de klachten verergeren, enzovoort. Dit wordt ook wel de anamnese genoemd. Bij de anamnese is het belangrijk dat de patiënt voldoende informatie geeft. Hierbij horen ook die klachten die in eerste instantie niet belangrijk lijken of waarvoor hij zich schaamt. De arts voert na het afnemen van de anamnese een lichamelijk onderzoek uit, eventueel uitgebreid met aanvullend onderzoek. Dit aanvullende onderzoek kan bijvoorbeeld een bloedonderzoek of een MRI-scan zijn. Op basis van de gegevens uit de anamnese, het lichamelijke onderzoek en het aanvullende onderzoek kan de arts de diagnose stellen. Veel patiënten met een testosterontekort komen waarschijnlijk in behandeling bij een specialist in het zieken 37

21 huis, omdat het testosterontekort een gevolg is van een Testosterontherapie Figuur 12 Transdermale toediening van testosteron. aanbrengen op de huid andere aandoening, zoals het syndroom van Klinefelter of een hypofysetumor. In dat geval kan het zijn dat de behandeling van het testosterontekort een onderdeel is van de totale behandeling van de aandoening of van de symptomen van de aandoening. Door middel van testosterontherapie worden de symptomen van een testosterontekort behandeld. Het doel is dat de hoeveelheid testosteron in het lichaam binnen de normale grenzen te brengen, net zoals bij mannen zonder een testosterontekort. De normale testosteronspiegel ligt opslag testosteron direct onder de huid opname door de huid opperhuid onderhuids vetweefsel tussen 12 en 35 nmol/l (figuur 11). Het is, zoals al eerder vuld. Hieronder worden de verschillende geneesmiddelen aangegeven, voor het goed functioneren van het lichaam belangrijk dat er geen grote schommelingen optreden. Het aanvullen van het testosterontekort kan een gunstig effect hebben op bepaalde klachten die door het tekort die in Nederland beschikbaar zijn besproken. Zodra een behandeling noodzakelijk is, bekijkt de arts samen met de patiënt welk middel het meest geschikt is. Transdermale toediening testosteron door een gel bloedvaten reservoireffect geleidelijke afgifte testosteron in de algemene circulatie zijn ontstaan, zoals: Bij een transdermale toediening van testosteron wordt 40 verbetering van het seksueel functioneren; toename van de lichaamsbeharing en de baardgroei; testosteron pijnloos toegediend via de huid, bijvoorbeeld door middel van een gel die op de huid gesmeerd wordt. toename van de spiermassa en spierkracht; Na het aanbrengen van het middel op de huid wordt het testosteron (nmol/l) vermindering van lichaamsvet; verbetering van de botstructuur door een verbeterde opslag van calcium in de botten; verhoogde productie van rode bloedcellen waardoor er minder kans is op bloedarmoede; vermindering van psychische klachten zoals prikkel testosteron direct onder de huid opgeslagen, waarna het gedurende de dag geleidelijk wordt opgenomen in het lichaam (figuur 12). Door deze geleidelijke afgifte is de testosteronspiegel in het bloed constant en wordt deze aangevuld tot een normaal niveau (figuur 13). Dit betekent dat er gedurende de dag nauwelijks schommelingen 40 baarheid, angstgevoelens en depressies; plaatsvinden in de hoeveelheid testosteron in het bloed tijd (uren) verbetering van de vruchtbaarheid. De verschillende soorten geneesmiddelen Er bestaan verschillende geneesmiddelen waarmee het tekort aan testosteron in het lichaam kan worden aange Door het ontbreken van grote schommelingen in de testosteronspiegel treden er minder vaak klachten op zoals stemmingswisselingen. Bij een transdermale toepassing testosteron (nmol/l) Figuur 11 De normale testosteronspiegel ligt tussen 12 en 35 nmol/l. Figuur 13 Testosteronspiegels bij een behandeld en bij een onbehandeld testosterontekort tijd (uren) gel 100 mg gel 50 mg onbehandeld 38

22 van testosteron bestaat de kans dat andere personen, Een voorbeeld van een transdermale toediening van en de mensen in hun directe omgeving ervaren deze bijwerkingen. De bijwerkingen die kunnen optreden zijn bijvoorbeeld de partner, in contact komen met het testosteron is Androgel. Deze sneldrogende gel dient grote schommelingen als onprettig, omdat deze kunnen voor een deel ook afhankelijk van het soort preparaat preparaat, waardoor er bij deze personen ongewenste eenmaal per dag op de huid te worden aangebracht, leiden tot klachten zoals stemmingswisselingen. dat de patiënt gebruikt. Bij onverwachte klachten is het effecten kunnen optreden. Dit kan eenvoudig voor waarna het gedurende de dag geleidelijk door het altijd verstandig om contact op te nemen met de arts. komen worden door de behandelde lichaamsdelen met lichaam wordt opgenomen. Androgel dient bij voorkeur Orale toediening testosteron door capsules kleding te bedekken of door te douchen. s ochtends aangebracht te worden op de bovenarm of Testosteron kan ook door middel van capsules worden Bijwerkingen die soms kunnen optreden zijn: de buik. Na enkele minuten is de kleurloze gel droog en toegediend. In verband met de korte werkingsduur die verhoogde libido; kan men zich aankleden. In andere landen kan Andro nen er meestal meerdere capsules per dag ingenomen heftige of langdurende erecties; gel ook verkrijgbaar zijn onder de naam Testogel. te worden. De capsules neemt de patiënt verspreid over overmatige transpiratie; de dag in, tijdens of kort na de maaltijd. Na inname van duizeligheid; Intramusculaire toediening testosteron door een een capsule vindt er een verhoging plaats van de testos verhoogde bloeddruk; injectie teronspiegel, die na korte tijd weer lager wordt. Door vergroting van de prostaat met klachten bij plassen; Het testosterontekort kan ook aangevuld worden door middel van injecties. De injectie wordt toegediend in het spierweefsel; dit wordt ook wel een intramusculaire het innemen van meerdere capsules per dag is er toch voldoende testosteron beschikbaar om het tekort aan te vullen. Door de schommelingen in de testosteronspiegel hoofdpijn; nervositeit; borstvorming; testosteron (nmol/l) injectie genoemd. De injectie dient gegeven te worden door een professionele hulpverlener zoals een arts of een verpleegkundige. Na voldoende instructie kan ook de patiënt of een huisgenoot de injectie toedienen. In Nederland zijn twee intramusculaire preparaten is deze moeilijk te meten en kunnen er klachten optreden zoals stemmingswisselingen. Een voorbeeld van een testosteronpreparaat in capsulevorm is Andriol. Dit geneesmiddel is verkrijgbaar in het vasthouden van vocht (oedeem); slaapapneusyndroom (heftig snurken); verminderde vruchtbaarheid. Patiënten met prostaatkanker mogen geen testosteron 30 beschikbaar: Nebido en Sustanon. Nebido heeft een werkingsduur van 10 tot 14 weken en geeft een testos capsules van 40 mg. In andere landen kan Andriol ook verkrijgbaar zijn onder de naam Testocaps. Het is nau preparaat gebruiken, omdat testosteron kan zorgen voor een versnelde ontwikkeling van deze aandoening. 20 teronspiegel die binnen de grenzen van de normale tes welijks mogelijk met deze capsules normale testosteron 10 tosteronspiegel blijft. Sustanon heeft een werkingsduur van 2 tot 3 weken en geeft een spiegel met grote schom spiegels te bereiken tijd (dagen) melingen, van ver boven de normale range (in de eerste week na injectie) tot onder de normale range (de derde week na injectie; figuur14). Een deel van de patiënten Bijwerkingen Zolang de patiënt bij het gebruik van een testosteronpreparaat onder controle staat van een arts is het een Sustanon Nebido veilig en effectief middel. Net zoals bij vrijwel alle geneesmiddelen kunnen er ook bijwerkingen optreden. Figuur 14 Testosteronspiegels bij toediening van Nebido en Sustanon. De behandelend arts controleert regelmatig of het testosteronpreparaat goed werkt en of er sprake is van 40 41