Hoogbegaafdheid in de klas definities en herkenning

Transcriptie

1 Hoogbegaafdheid in de klas definities en herkenning Karin Monster Pascal Groen 33 Fotografie Leo van Breugel Giftedness is not a problem to be solved, but an unique challenge to be nourished (Colangelo & Assouline, 2000) JSW JAARGANG 90, FEBRUARI 2006 Hoogbegaafde kinderen: hoe herken je ze en wat ís hoogbegaafdheid eigenlijk? In dit artikel beschrijven Karin Monster en Pascal Groen, beiden verbonden aan de Stichting Facta, de verschillende factoren die van invloed zijn op de ontwikkeling van hoogbegaafdheid en waaraan een leerkracht een hoogbegaafd kind kan herkennen. De stichting Facta houdt zich bezig met cursussen, IQ-testen, psychodiagnostiek, begeleiding en schooladviezen voor hoogbegaafden. M arlous is een meisje van 7 jaar en zit in groep 4. Ze houdt van paardrijden, tennis en puzzelen. Vooral het maken van Sudoku s vindt ze de laatste tijd erg leuk. Op school gaat het goed met haar. Ze heeft veel vriendinnetjes en ze presteert ruim voldoende tot goed. Haar juf is tevreden over de inzet en de motivatie die Marlous laat zien. Toch maken de ouders van Marlous zich zorgen. Ze komt namelijk sinds een half jaar steeds vaker thuis van school met klachten over buikpijn en hoofdpijn. Volgens de huisarts is er lichamelijk niets mis met Marlous, maar hij gelooft wel dat de klachten echt zijn. Thuis begint Marlous ook steeds vaker te klagen over verveling op school. Ze zou veel liever puzzelen in plaats van steeds maar weer dezelfde sommen te moeten maken.

2 JSW JAARGANG 90, FEBRUARI Human Touch Photo Het voorbeeld van Marlous zal veel ouders en leerkrachten wellicht bekend voorkomen. Op iedere school zitten wel een aantal leerlingen dat de lessen in de klas saai en soms vervelend vinden. Ook zullen er meer leerlingen wel eens thuis komen met buik- en/of hoofdpijn klachten. Toch is het belangrijk om de informatie van de ouders serieus te nemen en de klachten van de leerling verder te onderzoeken. Zeker wanneer de klachten gedurende een langere periode aanhouden en de leerling thuis meer van zichzelf laat zien dan op school. Na overleg met de intern begeleider van de school besluiten de ouders van Marlous haar te laten onderzoeken door een orthopedagoog. Ze wilden graag weten of haar buik- en hoofdpijnklachten wellicht een gevolg zijn van verveling in de klas. Ook vragen ze zich af of Marlous wellicht hoogbegaafd is, want ze hebben gelezen dat hoogbegaafden vaker problemen krijgen wanneer ze zich vervelen op school. WAT IS HOOGBEGAAFDHEID? In de wetenschappelijke literatuur zijn veel verschillende theoretische definities van hoogbegaafdheid te vinden. Het ontbreken van helderheid maakt het voor onderwijsprofessionals lastig om hoogbegaafdheid te signaleren. In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, is hoogbegaafdheid meer dan alleen een hoge IQ-score op een intelligentietest. Het is een verzamelnaam voor verschillende kenmerken die in een individu tot uiting kunnen komen. Om beter te begrijpen wat hoogbegaafdheid in de praktijk is, zal eerst een korte theoretische beschrijving worden gegeven. school Motivatie Buitengewone Capaciteiten Gezin Meer-factorenmodel van Mönks, 1995 Creativiteit Vrienden Hoogbegaafdheid Er zijn verschillende factoren die van invloed zijn op de ontwikkeling van hoogbegaafdheid. Een eerste factor is de aanwezigheid van een hoge mate van intelligentie bij de leerling. Dit kan gemeten worden aan de hand van een intelligentietest en wordt meestal uitgedrukt in een IQscore. Een precieze grens wordt niet gegeven, maar algemeen wordt aangenomen dat we van hoogbegaafdheid speken bij een IQ-score vanaf ongeveer 130 en hoger. Een tweede belangrijke factor is de hoge mate van creativiteit die de leerling laat zien. In dit geval wordt onder creativiteit het vermogen om bijvoorbeeld iets origineels te bedenken verstaan (buiten

3 de gegeven kaders te denken). Dat kan een oplossing voor een bepaalde som zijn, maar het kan ook een vraag zijn die niemand anders zou bedenken. Een derde factor is de aanwezigheid van een grote motivatie. De enorme gedrevenheid, het doorzettingsvermogen en het plezier dat getoond wordt bij het uitvoeren van een opdracht is bij hoogbegaafde leerlingen werkelijk bijzonder. Zijn deze factoren allemaal in hoge mate aanwezig bij de leerling, dan hebben we te maken met een hoogbegaafde leerling. Het komt echter ook voor dat deze kenmerken niet altijd even sterk in de leerling aanwezig zijn. Een leerling met een hoge score op een intelligentietest, zonder een hoge mate van creativiteit en grote motivatie, noemen we dan ook hoogintelligent en niet hoogbegaafd. Net zoals er hoogintelligente leerlingen zijn, zijn er ook leerlingen die enkel beschikken over een hoge mate van creativiteit of die alleen een grote motivatie hebben. De drie genoemde factoren worden beïnvloed door enkele sociale omgevingsfactoren. Zo spelen het gezin, de school en de vrienden van de leerling een belangrijke rol in de ontwikkeling en het tot uiting komen van de begaafdheid. Deze sociale factoren kunnen zowel een negatieve als een positieve uitwerking hebben op de ontwikkeling van het kind. Wanneer een leerling opgroeit in een gunstige (leer)omgeving, zal het zijn of haar begaafdheid beter kunnen laten zien. Bij een diagnostisch onderzoek dient dan ook niet alleen gekeken te worden naar de intelligentie, de creativiteit en de motivatie van de leerling, maar net zo belangrijk, ook naar de sociale omgevingfactoren (school, gezin en vrienden). 35 Uit het onderzoek van de orthopedagoog blijkt dat Marlous niet alleen zeer intelligent is, maar dat ze ook zeer creatief en zeer gemotiveerd is. De orthopedagoog concludeert na het onderzoek dat Marlous hoogbegaafd is. Uit een gesprek met Marlous komt verder naar voren dat Marlous veel dingen op school zou willen veranderen, zodat het leuker zal worden. Ook zegt ze dat ze vaak het idee heeft dat ze niets leert op school. Omdat de orthopedagoog geen andere oorzaken heeft kunnen vinden, concludeert hij dat de buik- en hoofdpijnklachten veroorzaakt worden doordat Marlous op school onvoldoende wordt uitgedaagd. Om de huidige klachten op te lossen (en om nieuwe problemen te voorkomen) zullen binnen de school stappen ondernomen moeten worden. HOE HERKEN JE EEN HOOGBEGAAFDE LEERLING IN DE KLAS? Op het gebied van signalering van hoogbegaafdheid binnen het onderwijs zijn de laatste jaren verschillende ontwikkelingen waarneembaar. Zo zijn sommige scholen overgegaan op het gebruiken van gestructureerde protocollen voor het signaleren van hoogbegaafde leerlingen. Het SI-DI protocol is een van de bekendste signaleringsinstrumenten die goed te gebruiken is binnen de school. Het is een gestructureerd signalerings- en diagnoseprotocol voor groep 1 t/m 8, waarin de gehele procedure in 5 stappen is weergegeven. Het onlangs verschenen Digitaal Handelingsprotocol Hoogbegaafdheid (DHH) is ook een geïntegreerd instrument voor signalering, diagnostiek en begeleiding van hoogbegaafde leerlingen. Het DHH bestaat uit vier modules die u stap voor stap begeleiden bij de zorg van hoogbegaafde leerlingen op de school. Niet elke school maakt echter gebruik van een hoogbegaafdheidprotocol. Hoe kunnen leerkrachten deze leerlingen dan signaleren? JSW JAARGANG 90, FEBRUARI 2006 BIJZONDER PRESTEREN Soms vallen hoogbegaafden op omdat zij bijzonder presteren op een bepaald gebied. Zo halen sommige hoogbegaafden buitengewoon hoge cijfers op school, en/of ze weten voor elk probleem een oplossing te bedenken, en/of ze spelen weergaloos piano en/of ze nemen altijd de leiding wanneer er iets georganiseerd moet worden. In de wetenschappelijke literatuur worden vele verschillende gebie-

4 JSW JAARGANG 90, FEBRUARI den beschreven waarop hoogbegaafdheid zich kan uiten. Wanneer een leerling hoogbegaafd is op een gebied wil dat zeggen dat de leerling op dit gebied een hoge mate van intelligentie, een hoge mate van creativiteit en een grote motivatie laat zien. Hoogbegaafden kunnen begaafd zijn op meerdere gebieden maar, dat is niet altijd het geval. Voor de dagelijkse onderwijspraktijk zijn slechts vier verschillende gebieden relevant. De overige gebieden zijn op school vaak minder sterk waar te nemen. COGNITIEF Een leerling kan bijvoorbeeld op cognitief gebied uitblinken. Deze hoogbegaafden vallen op school vaak als eerste op, omdat zij zeer goed presteren op schoolse vaardigheden. Ze kunnen lessen snel opnemen en gemakkelijk onthouden (intelligentie). Ze beschikken over verschillende leersstrategieën en ze kunnen deze flexibel toepassen (creativiteit). Ze hebben weinig problemen met het maken van de lesstof en ze behoren tot de besten van de klas (motivatie). CREATIEF Daarnaast zijn er leerlingen die buitengewoon creatief zijn. Deze leerlingen worden minder snel als hoogbegaafd herkend. Ze blijven vaak zoeken naar oplossingen en mogelijkheden waar nog niemand anders aan gedacht heeft (motivatie). Ze gaan daarbij graag hun eigen weg en ze werken altijd net even anders als de leerkracht van ze verwacht (creativiteit). Daarnaast beschikken deze leerlingen niet alleen over het vermogen om problemen op te lossen, vaak beschikken ze ook over het vermogen om problemen te bedenken (intelligentie). Ze worden daarom ook wel eens als moeilijk in plaats van hoogbegaafd bestempeld. ARTISTIEK Er zijn ook leerlingen die op artistiek gebied hoogbegaafd zijn. Deze leerlingen zijn bijvoorbeeld al op jonge leeftijd zeer muzikaal of ze kunnen zeer goed tekenen. Ze kunnen leren heel snel één of meerdere instrumenten te bespelen of ze leren al heel snel hoe ze verschillende tekentechnieken kunnen toepassen (intelligentie). Ook schrijven ze zelf nieuwe muziekstukken of ze ontwikkelen een geheel eigen (teken)stijl. In ieder geval is duidelijk dat deze leerlingen graag experimenteren (creativiteit). Verder laten deze leerlingen al op zeer jonge leeftijd een enorm doorzettingsvermogen en perfectionisme zien. Ze stoppen pas waneer ze het spelen of tekenen werkelijk goed onder de knie hebben (motivatie). Op school worden óók deze leerlingen minder snel herkend. Ze worden niet altijd herkend omdat deze artistieke vaardigheden vaak als minder belangrijk dan de cognitieve vaardigheden worden gezien. Sociaal Tenslotte zijn er nog de leerlingen die hoogbegaafd zijn op sociaal gebied. In tegenstelling tot wat vaak gedacht worden kunnen hoogbegaafden wel degelijk begaafd zijn op sociaal gebied. Veel hoogbegaafden beschikken bijvoorbeeld over goede leiderschapskwaliteiten. Ze kunnen weloverwogen besluiten nemen, ze hebben een goed overzicht van de situatie en ze kunnen goed communiceren (intelligentie). Deze leiderschapkwaliteiten weten ze in hun sociale omgeving flexibel in te zetten (creativiteit) waardoor ze vaak/uiteindelijk hun zin krijgen (motivatie). Dit manipuleren van de omgeving wordt overigens niet altijd als positief gewaardeerd maar, in de maatschappij is het kunnen manipuleren een belangrijke eigenschap. Hoogbegaafdheid in de klas - Brede woordenschat - Goede concentratie - Nemen informatie snel op - Goed geheugen - Goed plannen en organiseren - Scherpe observaties - Zeer kritisch naar zichzelf en naar anderen toe - Sterk rechtvaardigheidsgevoel - Denken na over moeilijke onderwerpen KENMERKEN Er zijn ook veel hoogbegaafden waarbij de begaafdheid niet, of niet altijd tot uiting komt. In het voorgaande voorbeeld van Marlous werd de hoogbegaafdheid (in eerste instantie) niet herkend door de leerkracht omdat, Marlous niet buitengewoon presteerde op een bepaald gebied. Nadat de ouders melding maakten van de buik- en hoofdpijnklachten van Marlous en dat Marlous thuis meer van zichzelf liet zien dan op school, werd er actie ondernomen. Pas na uitgebreid onderzoek van een orthopedagoog werd vastgesteld dat Marlous hoogbegaafd is. Het is voor leerkrachten dan ook erg lastig om leerlingen zoals Marlous te herkennen. Toch zijn er nog enkele punten die leerkrachten kunnen ondersteunen bij het signaleren van een hoogbegaafde leerling. Ten eerste valt de brede woordenschat van hoogbegaafden op. Verbaal zijn ze sterk ontwikkeld en gebruiken ze woorden en begrippen die ongewoon zijn voor hun leeftijd. Denk bijvoorbeeld aan een jongentje van vijf jaar dat vertelt dat hij later graag etholoog of paleontoloog wil worden. Hoogbegaafde leerlingen kunnen, zoals eerder vermeld, zich goed concentreren en ze kunnen informatie snel opnemen, welk ze ook goed kunnen onthouden. Daarbij laten ze vaak zien dat ze hun werk goed kunnen plannen en organiseren, mits ze daarin ondersteund worden en de ruimte voor krijgen om het op hun eigen manier te doen. Ze houden graag overzicht over welke taken er in de klas gemaakt moeten worden en ze letten ook op de sociale structuur in de klas: ze observeren scherp en weten daardoor vaak wat er allemaal in de klas gebeurt. Verder zijn hoogbegaafden zeer kritisch naar zichzelf toe waardoor ze de lat vaak erg hoog voor zichzelf kunnen leggen. Ook naar anderen toe kunnen ze kritisch zijn. Hun rechtvaardigheidsgevoel speelt daarbij een belangrijke rol. Ze kunnen

5 vaak slecht omgaan met onrechtvaardigheid en begrijpen dan ook niet waarom er bijvoorbeeld oorlogen zijn en waarom er hongersnood is. Ze denken al op jonge leeftijd diep na over deze (vaak moeilijke) onderwerpen. HOOGBEGAAFD, EN DAN? De leerling is door school of door ouders gesignaleerd als mogelijk hoogbegaafd. Uit het onderzoek is gebleken dat de leerling inderdaad hoogbegaafd is. Welke mogelijkheden hebben onderwijsprofessionals tot hun beschikking om aan de behoeftes van de hoogbegaafde leerling te voldoen? Er zijn vele verschillende mogelijkheden om de leerlingen op een verantwoorde wijze te begeleiden in hun ontwikkeling. Te veel om in dit artikel op te noemen. Daarom volgen hier kort de meest toegepaste mogelijkheden: Het versneld laten doorstromen van leerlingen is één van de eerste oplossingen waar men aan kan denken bij een hoogbegaafde leerling. Een leerling die hiervoor in aanmerking komt, zal moeten voldoen aan een aantal criteria. Zo zal het een duidelijke onderwijsvoorsprong moeten hebben en zal het op sociaal-emotioneel gebied aansluiting moeten hebben met de oudere leerlingen. Ook zal de school bereid moeten zijn de doorstroming intensief te begeleiden. Voor hoogbegaafde leerlingen die niet aan de criteria voldoen biedt het versneld laten doorstromen geen goede oplossing. Voor deze leerlingen zijn er andere mogelijkheden. Zo kan men de reguliere leerstof van de leerling compacten. Compacten betekent dat je de stof gaat indikken, waardoor er meer tijd vrij komt. Op deze manier ontstaat dan ruimte voor verrijkingsactiviteiten. Deze nieuwe activiteiten zullen voor de hoogbegaafde leerling een uitdaging moeten zijn. Het signaleren van een hoogbegaafde leerling is een goede aanleiding voor een school om hoogbegaafdheid als thema in het zorgplan op te nemen. Om dit te realiseren, zal binnen de school voldoende theoretische en praktische kennis van hoogbegaafdheid opgedaan moeten worden. De volgende boeken en professionele instanties kunnen zowel ouders als leerkrachten verder helpen: - Webb, J.T., Meckstroth, E.A., Tolan, S.S. (2000). De begeleiding van hoogbegaafde kinderen. Assen: van Gorcum. - Van Gerven, E. (2004). Attent op talent. Utrecht: Lemma. - Stichting Facta, , stichtingfacta@gmail.com. - Centrum voor Begaafdheidsonderzoek (CBO), , - Landelijk InformatieCentrum Hoogbegaafdheid, , De auteurs zijn verbonden aan de Stichting Facta. Drs. Karin Monster als directrice en orthopedagoge en Drs. Pascal Groen als orthopedagoog.