In het gras van Anna Enquist en Het onzichtbare labyrinth van Gerrit Komrij

Transcriptie

1 Leeswijzer Poëzie In het gras van Anna Enquist en Het onzichtbare labyrinth van Gerrit Komrij Voor het eerst brengt Senia Literair een leeswijzer uit voor de bespreking van gedichten. In de leeswijzer die voor u ligt, vindt u informatie en vragen over twee gedichten. Alle leesgroepen ontvangen deze leeswijzer. U kunt zelf kiezen of u de leeswijzer gaat gebruiken. Als u het doet, laat dan aub ook weten wat u ervan vond. Zie daarvoor de vragen aan het eind. Hoe bespreken? Een gedicht bespreek je op een andere manier dan een boek. We doen de volgende suggestie om tot een boeiende bespreking te komen: U maakt als leesgroep een keuze uit de twee gedichten van deze leeswijzer: het gedicht In het gras van Anna Enquist, of Het onzichtbare labyrinth van Gerrit Komrij. Van de dichter die u als leesgroep gekozen hebt, zoekt iedere deelnemer van de leesgroep een gedicht op uit een bundel van die dichter. Bibliotheken hebben van beide dichters meestal bundels in voorraad. Ieder kiest dus uit een bundel van Enquist of Komrij een gedicht dat haar/hem aanspreekt. U zorgt ervoor dat de deelnemers aan de leesgroep uw gedicht op papier voor zich hebben. In een leesgroep van zes deelnemers hebt u dus zeven gedichten voor u liggen: het gedicht uit deze leeswijzer, plus de leeswijzers van de deelnemers aan de leesgroep. Thuis hebt u de korte inleiding op poëzie uit deze leeswijzer en de specifieke vragen over het voorbeeldgedicht gelezen en geprobeerd een antwoord te vinden op de vragen. In de leesgroep neemt u eerst de vragen door uit deze leeswijzer die over het gedicht gaan dat gekozen is. Daarover gaat u allereerst met elkaar in discussie. Vervolgens leest ieder het zelfgekozen gedicht voor en vertelt de eigen beleving erbij. Als het lukt benoemt u ook enkele vormkenmerken en beeldspraak, zoals u die in de algemene informatie omschreven vindt (is er sprake van alliteratie, assonantie bijoorbeeld?) De anderen luisteren, en geven daarna hun interpretatie van het gedicht weer. 1

2 Korte algemene inleiding Wat is poëzie? Wanneer noem je een tekst een gedicht? Waarin verschilt poëzie van proza? Veel mensen lezen graag maar schrikken terug voor het lezen van gedichten. Maar gedichtenlezen kan een heel bijzondere ervaring zijn: je kunt een gedicht in een heel korte tijd lezen:je leest het ook veel vaker opnieuw dan een roman en bij elke lezing ontdek en begrijp je nieuwe dingen. Hier volgen voor de minder ervaren lezers op dit gebied enkele uitspraken van dichters over het wezen van poëzie. Een gedicht moet iets zeggen wat juist is en die bewering moet niet alledaags zijn want ze moet de lezer emotioneel aanspreken. In een gedicht is de tekst teruggebracht tot het meest essentiële, dus de woorden moeten zo snel mogelijk tot de kern komen. Dat maakt een gedicht spannend en daardoor heeft het de kans iemand emotioneel en intellectueel te raken. ( de dichter Nachoem Wijnberg over zijn poëzie) Een gedicht is een glanzende kiemcel, een cel waarin het hele verhaal in potentie aanwezig is. ( Simon Vestdijk) Tot zover de inhoudelijke kant van een gedicht. Aan de hand van het gedicht In het gras van Anna Enquist noemen we hierna nog enkele kenmerken van poëzie die te maken hebben met de uiterlijke vorm. Een gedicht is vooral herkenbaar door uiterlijke vorm. Een onderdeel van die vorm is de typografie. Een gedicht wordt anders afgedrukt dan een bladzijde in een roman. De regellengte : alle regels zijn (meestal) van gelijke lengte de coupletten of strofen. Vergelijk dat met de alinea s of de hoofdstukken van een roman. Het rijm. Veel gedichten hebben eindrijm: dat wil zeggen dat de laatste woorden van een versregel dezelfde klanken hebben. Er zijn nog andere vormen van rijm: o Alliteratie: ( beginrijm: woorden beginnen met dezelfde medeklinkers) steunen/stuktrappen, vereren/verlaten. o Assonantie ( klinkerrijm: gebruik van dezelfde klinkers) schema/leven/tekening/wereld Poëzie moet ritme hebben. Vergelijk het ritme van een gedicht met het ritme in muziek: je herkent een wals, een tango aan het ritme. Ritme wordt veroorzaakt door afwisseling en overeenstemming van klinkers 2

3 (assonantie) en medeklinkers( alliteratie), door op elkaar rijmende woorden en door regelmatige afwisseling van beklemtoonde van onbeklemtoonde lettergrepen. Aanvullende informatie over het gedicht van Anna Enquist Het gedicht van Enquist bevat nog een paar kenmerken die in veel gedichten voorkomen: Tegenstellingen/ opsommingen: steunen - stuktrappen, vereren - verlaten Enjambement : het doorlopen van de zin of een woord van een versregel in de volgende zonder rust. Zie regel 2, 4, 7, 8, 9, 10. De interpretatie van de inhoud is voor elke lezer anders. Dat maakt het boeiend om samen gedichten te lezen en de interpretaties aan elkaar voor te leggen. Vast staat dat dit gedicht inhoudelijk voldoet aan de omschrijving die hierboven van poëzie gegeven is. Als Enquist over dit onderwerp in proza had willen schrijven, had ze er een novelle van gemaakt, mogelijk een roman. Daardoor zou ze de lezer minder ruimte gegeven hebben. Aanvullende informatie over het gedicht van Gerrit Komrij Sonnet Het gedicht van Gerrit Komrij heeft een heel klassieke vorm: het is een sonnet. Sonnet komt van het Latijnse woord sonare: klinken: het sonnet wordt ook wel een klinkdicht genoemd. Een sonnet bestaat uit 4 strofen: de eerste 2 strofen bestaan elk uit 4 versregels: 2 kwatrijnen: samen vormen ze een octaaf. De 2 volgende strofen bestaan elk uit 3 regels : we noemen ze een terzet Ook het rijm van een sonnet is gebonden aan regels: in de eerste 2 strofen rijmt de eerste regel op de derde, de tweede op de vierde: we noemen dat gekruist rijm. De laatste 6 regels van het sonnet hebben eveneens gekruist rijm: nu rijmen regel 1, 3 en 5 en regel 2, 4 en 6 op elkaar. Soms wordt het rijm verdoezeld door een zgn. Enjambement: het doorlopen van de ene versregel naar de andere zonder pauzeteken zoals in de versregels 5 en 6. Inhoudelijk gezien dienen de kwatrijnen een beschrijving van een probleem of situatie te geven en de terzetten geven een overpeinzing, een conclusie, een soort moraal, mening of oproep tot de lezer te bevatten. Een stijlfiguur die in dit gedicht vaak gebruikt wordt is die van de paradox : de schijnbare tegenstelling. Het gedicht deed me onmiddellijk denken aan een beroemd gedicht van een van onze 80 ers, Jacques Perk: Klinkt helder op, gebeeldhouwde sonnetten met de paradoxale regel: De ware vrijheid luistert naar de wetten. 3

4 In het gras Een schema van het leven ligt op het voetbalveld, een tekening van de wereld, op zondagmiddag. Hoe wij in wisselende bezetting elkaar steunen, stuktrappen, vereren, verlaten en kwijtraken, rennend. Tussen de krijtlijnen een blauwdruk van verlangen. Nooit krijgen wat wij najagen, en als de buit binnenkomt onthand zijn, leeggevreten door vreugde van een dag, door elkaar bedolven. En altijd die man, met die fluit. Anna Enquist 4

5 Bespreking van In het gras van Anna Enquist Vragen 1. In regel 1 staat schema van het leven. Wat dit schema inhoudt, wordt in strofe 2, 3 en 4 verder uitgewerkt. Probeer in eigen woorden samen te vatten hoe de dichter het leven in schema brengt. 2. Niet alleen ligt er een schema van het leven, maar ook een tekening van de wereld op zondagmiddag op het voetbalveld. Is er verschil tussen beide begrippen? Wat is het verschil? Wordt een tekening van de wereld in de rest van het gedicht eveneens uitgewerkt? 3. De diverse woorden die aan voetbaltaal refereren, kunnen ook gebruikt worden in het leven van alledag. Welke woorden zijn dat? Hoe kan je ze vertalen naar alledaagse situaties en gebeurtenissen? 4. Een blauwdruk van verlangen. Wat betekent deze beeldspraak? In voetbalterminologie? In de alledaagse werkelijkheid? In welke woorden wordt deze beeldspraak in het gedicht verder uitgelegd? 5. Die man met die fluit : duidelijk wat hier bedoeld wordt in voetbaltermen. Naar wie, of welke instantie verwijzen deze woorden volgens u als het over het leven in het algemeen gaat? 6. Vindt u dat deze vorm, het gedicht, dat Anna Enquist heeft gekozen om haar ideeën over het leven weer te geven, een goede, begrijpelijke manier van het weergeven van gedachten is? 7. Kunt u uw eigen beleving van het gedicht weergeven? 5

6 Het onzichtbare labyrinth Er is geen vrijheid in de zandwoestijn Al staan er nergens hekken, nergens palen Het is maar beter als je vrij wilt zijn Om sierlijk door een labyrinth te dwalen Je stoot dan op veel dwang, in gang naar gang, Maar loopt de kans ook niet ten prooi te vallen Aan plompe hekkenslopers, met hun drang Naar één cachot, één enkle cel voor allen Ze zien je niet. Je zit heel fraai gevangen. Laat anderen gerust door ruimten razen, Woestijnen scheppen, in hun fél verlangen Naar vrijheid, laat ze volkeren verbazen Met internationale strijdgezangen. Er is, dacht ik, geen hoop voor zulke dwazen. Gerrit Komrij 6

7 Bespreking van Het onzichtbare labyrinth van Gerrit Komrij Vragen: 1. Ziet u de paradox in de eerste 2 versregels? Wat houdt die tegensteling in? 2. Welk advies geeft de dichter in de 3de en 4de versregel, vertaald in uw eigen woorden? 3. De dichter komt nog eens terug op het woord hekken in regel 2. Waarom? 4. De zg. hekkenslopers worden verderop in het gedicht nogmaals met andere woorden aangeduid. Hoe omschrijft de dichter hen nog op andere wijze? 5. Waar beschuldigt de dichter de in de vorige vraag bedoelde personen van? 6. Wat raadt de dichter de lezer aan? 7. Waarin zit volgens u de paradox van het hele gedicht? 8. Kunt u nog meer voorbeelden van alliteratie of assonantie vinden? 9. Ziet u nog andere voorbeelden van enjambementen? 10. Komrij laat zien dat voor hem vorm en inhoud een geheel moeten zijn. Hoe bewijst hij dat in dit gedicht? December 2009 Voor Senia Literair opgesteld door José Hurkmans Vragen van Senia Literair naar aanleiding van dit gedicht 1. Hebt u dit gedicht besproken met de hele leesgroep, of met een deel ervan? 2. Leidden de vragen tot een goed gesprek over dit gedicht? 3. Vindt u dat Senia Literair meer leeswijzers voor gedichten moet maken, en zo ja, welke dichter zou u dan willen behandelen? Stuur uw reactie aan Senia Literair, t.a.v. Ineke van de Rotte: ivanderotte@senia.nl 7