Noodzakelijke onderdelen over ouderen in de opleidingen geneeskunde, verpleegkunde, verzorgende-ig en helpende zorg en welzijn

Transcriptie

1 Noodzakelijke onderdelen over ouderen in de opleidingen geneeskunde, verpleegkunde, verzorgende-ig en helpende zorg en welzijn Den Haag, december

2 Dit rapport is in opdracht van ZonMW geschreven door: Geneeskunde (deel 1) Dr. David van Bodegom (Leyden Academy on Vitality and Ageing) Verpleegkunde (deel 2) Dr. Jita Hoogerduijn (Hogeschool Utrecht en UMC Utrecht) Verzorgende-IG en helpende zorg en welzijn (deel 3) Dr. Barth Oeseburg (Wenckebach instituut UMC Groningen) Leiden, Utrecht, Groningen, december

3 Inhoudsopgave Aanleiding 4 Doel en opzet 7 Referenties 9 Opleiding geneeskunde Deel Opleidingen verpleegkunde Deel (niveau 5 en 4) Opleidingen verzorgende-ig en helpende zorg en welzijn Deel (niveau 3 en 2) 3

4 Aanleiding Hoewel het aantal ouderen in Nederland de komende jaren fors toeneemt, hun gemiddelde leeftijd stijgt en hun zorgbehoefte groeit, blijken medische studenten en studenten in de zorg en welzijn sector nauwelijks geïnteresseerd te zijn in de zorg voor ouderen. Ook blijken Nederlandse zorg opleidingen tot nu toe geen aparte vakken in de gerontologie of geriatrie aan te bieden. Deze constateringen waren aanleiding voor het opstellen van deze notitie over noodzakelijke onderdelen over zorg en welzijn voor ouderen in de medische opleiding, de opleidingen verpleegkunde op bachelor- en mbo-niveau, en de mbo-opleidingen tot verzorgende in de individuele gezondheidszorg (IG) en helpende zorg en welzijn. Veroudering van de bevolking en de gevolgen Op dit moment is ongeveer 16 procent van de Nederlanders 65 jaar of ouder. Van hen is 26 procent ouder dan 80 jaar. Naar verwachting zal in 2050 ongeveer 25 procent van de bevolking 65 jaar of ouder zijn en stijgt het aantal 80-plussers naar 26 procent in 2060 (1). Door de toename van medische mogelijkheden blijven veel mensen langer leven, niet zelden dankzij complexe therapieën en met een levenslange behoefte aan zorg. Met de verwachte groei van het aantal ouderen stijgt tegelijkertijd de verwachte toename van het aantal mensen met chronische aandoeningen, en daarmee de zorgvraag (2). Zo heeft de Nederlander gemiddeld zes keer per jaar contact met de huisartspraktijk, maar is dat aantal keren boven de 65 jaar verdrievoudigd (1). De zorgconsumptie van ouderen is hoger dan van jongere mensen, in 2013 had de groep 65-plussers tweemaal meer contact met specialisten en werd driemaal vaker in het ziekenhuis opgenomen. Gezien de toenemende zorgvraag van ouderen zal de zorg in bijna alle disciplines van de geneeskunde zich in toenemende mate op ouderen richten. De verbijzondering van ouderengeneeskunde is niet meer op zijn plaats, iedere toekomstige arts moet in staat zijn om ouderen te behandelen, ongeacht de gekozen specialiteit. Veel ouderen krijgen te maken met twee of meer chronische ziekten (multimorbiditeit). Dat gaat vaak samen met beperkingen in het dagelijks functioneren, verlies van zelfredzaamheid en autonomie, en een toenemende behoefte aan professionele zorg en ondersteuning (3,4). Daarnaast is de aard van de chronische ziekte zeer bepalend voor de mate waarin iemand zorgafhankelijk wordt. De groeiende groep ouderen zal steeds meer gebruik moeten maken van gezondheidszorgvoorzieningen. Nu al komt meer dan 50 procent van de bedbezetting in de 4

5 ziekenhuizen voor rekening van 65-plussers. In de VVT sector geldt dat meer dan 80% van de ouderen gebruik maakt van AWBZ of WMO gefinancierde zorg (CBS, statline,2012) Zowel ouderen als professionele deskundigen op het gebied van ouderen(zorg ) geven aan dat het huidige zorgaanbod vooral reactief ingericht is op het oplossen van acute en kortdurende bestaans- en gezondheidsproblemen. Zij geven aan dat goede zorg voor ouderen een andere, proactieve, benadering vereist vormgegeven vanuit de volgende kernwaarden (5): zeggenschap van de oudere voorkómen dat de situatie van de oudere verergert samenhang tussen wonen, welzijn en zorg arrangementen, tussen formele en informele zorg, tussen eerste en tweede lijn, tussen disciplines, tussen thuis en de instelling, tussen professionals, instanties en ouderen in alle soorten en maten, en op het goede moment het leveren van kwalitatief goede zorg, toegankelijk en kosteneffectief Het realiseren van goede zorg voor ouderen vereist een veranderingsproces van professionals in hun denken en doen. Het gaat dan om de cultuur en de structuur en focus van de zorg (wonen, welzijn en gezondheidszorg 1 ). Dit veranderingsproces is onlosmakelijk verbonden met bevoegde en bekwame professionele beroepsbeoefenaren. Echter, onderzoek binnen de initiële medische en verpleegkundige opleidingen en binnen de opleidingen verzorgende-ig en helpende zorg en welzijn wijzen uit dat aankomende professionals ondanks een evidente demografische transitie nog steeds niet gedegen voorbereid worden op de zorg voor ouderen (6-8). Bovendien is er meer behoefte aan experts/rolmodellen die onderwijs verzorgen binnen de opleidingen. De opleidingen In alle settingen richt de zorg zich in toenemende mate op ouderen. De medische, verpleegkundige en de opleidingen tot verzorgende-ig en helpende zorg en welzijn zijn echter tot nu toe onvoldoende op deze ontwikkeling voorbereid. Dat geldt niet alleen in Nederland, maar wordt ook internationaal beschreven. 1 Zorginstituut Nederland. Naar nieuwe zorgberoepen. Beschikbaar via: Geraadpleegd op:

6 Zo blijkt uit internationaal onderzoek blijkt dat het ouderengeneeskundig onderwijs voor toekomstige artsen ondermaats is (9,10). In een wereldwijd onderzoek van de WHO waarin het ouderenonderwijs in 64 landen onderzocht werd, concludeerden de auteurs dat de belangrijkste reden waarom faculteiten geen ouderenonderwijs aanboden het gebrek aan duidelijke geriatrische doelstellingen in het nationale curriculum was (11). Het huidige medische onderwijs in Nederland is niet ingericht op de toename van het aantal ouderen. Een inventarisatie uit 2011 liet zien dat het raamplan weinig specifieke eisen stelt, het initiële ouderengeneeskundig onderwijs op de faculteiten sterk varieert, slechts twee van de acht faculteiten een verplicht coschap ouderengeneeskunde kenden en studenten in de voortgangstoetsen maar zeer beperkt werden getoetst op ouderengeneeskundige vraagstukken(7). Studies naar de gerontologische of geriatrische inhoud van verpleegkundeopleidingen die zijn uitgevoerd in de Verenigde Staten (12-14), Zweden (15) en Vlaanderen (16) laten zien dat studenten, naast een gebrek aan motivatie, ook een gebrek aan kennis over gerontologie en geriatrie hebben. In een studie uit de Verenigde Staten is gekeken naar het precieze kennisniveau van verpleegkundestudenten (17). De auteur concludeert dat de curricula uitgebreid moeten worden met gerontologische en geriatrische inhoud. Twee andere studies concluderen dat het wenselijk is om gerontologie en geriatrie als op zichzelf staande vakken in te voeren (14)5). Ook uit een recente studie naar de opleidingen verpleegkunde in Nederland blijkt dat het kennisniveau van studenten verpleegkunde te wensen overlaat en dat studenten niet gemotiveerd zijn om voor ouderen te werken. Ook blijkt dat verpleegkundeopleidingen vergeleken met andere landen gerontologie en geriatrie minder aanbieden als op zichzelf staande vakken (6). Het lijkt dan ook wenselijk in het curriculum meer expliciet aandacht te besteden aan het onderwerp ouderen en de vakken gerontologie en geriatrie meer als op zichzelf staande vakken te doceren. Dat zou zowel de kennis als het bewustzijn van studenten met betrekking tot de specifieke zorgbehoefte van ouderen kunnen vergroten (6). Bovendien blijkt uit meerdere studies dat de zorg voor ouderen verbetert wanneer verpleegkundigen gerichte gerontologische of geriatrische kennis hebben. Ook voor de verzorgenden-ig en helpende zorg en welzijn opleidingen geldt in het algemeen hetzelfde als wat voor de medische en verpleegkundige opleidingen geldt. Recent is door Hamers (8) in opdracht van ZonMW een inventarisatie gemaakt naar de aandacht voor ouderen en ouderenzorg in het middelbaar beroepsonderwijs. De belangrijkste bevindingen zijn dat: de opleidingen onvoldoende zijn toegerust om adequaat te reageren op ontwikkelingen in de ouderenzorg, er ondanks de wettelijk 6

7 vastgestelde kwalificatiedossiers veel variatie is in de curricula van mbo-opleidingen, en docenten niet altijd voldoende gekwalificeerd zijn. Ook in de internationale literatuur wordt beschreven dat verzorgenden en helpenden niet adequaat voorbereid worden op hun toekomstige taak en worden competenties - van vakinhoudelijke tot en met communicatie, ethische culturele competenties - beschreven waaraan zij idealiter zouden moet voldoen. Daarnaast worden interventies beschreven om de competenties te verwerven en blijkt bovendien dat competente professionals de kwaliteit van zorg aan ouderen en de kwaliteit van leven van ouderen verbeteren en een hogere arbeidssatisfactie hebben (18-29). 7

8 Doel en opzet In vervolg op de inventarisatie van knelpunten in opdracht van ZonMw (7,8)(6) is het doel van deze notitie vast te stellen wat noodzakelijke onderdelen over ouderenzorg zijn binnen het medisch, verpleegkundig onderwijs en de opleiding verzorgende-ig en helpende zorg en welzijn in Nederland. Deze notitie bevat een kader voor de huidige medische opleidingen, opleidingen verpleegkunde op zowel bachelor- als mbo- niveau (5 en 4) en opleidingen voor verzorgende-ig en helpende zorg en welzijn (niveau 3 en 2) en gaat over de inhoud van het curriculum ten aanzien van de zorg voor ouderen. In de hierna volgende drie hoofdstukken is de inhoud beschreven voor respectievelijk de medische, verpleegkundige en verzorgende-ig en helpende opleidingen. Het kader is opgesteld aan de hand van de verschillende rollen zoals beschreven in de CanMEDS. Daarbij zijn uitsluitend competenties, doelstellingen en leerinhouden beschreven die specifiek zijn voor de doelgroep ouderen. 8

9 Referenties (1) Sanderse C, Verweij A, Beer Jd. Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. 2013;. (2) Gezondheidsraad. Ouderdom komt met gebreken. 2008; (3) Wolff JL, Starfield B, Anderson G. Prevalence, expenditures, and complications of multiple chronic conditions in the elderly. Arch Intern Med /11;162(20): (4) Marengoni A, von SE, Rizzuto D, Winblad B, Fratiglioni L. The impact of chronic multimorbidity and disability on functional decline and survival in elderly persons. A community-based, longitudinal study. J Intern Med ;265(2): (5) CSO NFU, Zon MW. Toekomstige ouderenzorg; kernwaarden opbrengsten en perspectief (6) Schuurmans,M.J., Strijbos,M.J. Gerontologische en geriatrische inhoud van verpleegkunde opleidingen in Nederland Beleidsrapport ZonMw. TVZ 2011(7-8). (7) van Bodegom D, Engelaer FD, van Heemst F, Helmerhorst J, Laman M, Olde-Rikkert J, et al. Inventarisatie ouderengeneeskunde in medische curricula (8) Hamers J. Ouderenzorg in het middelbaar beroepsonderwijs (9) Michel JP, Huber P, Cruz-Jentoft AJ. Europe-wide survey of teaching in geriatric medicine. J Am Geriatr Soc 2008 Aug;56(8): (10) Blundell A, Gordon A, Gladman J, Masud T. Undergraduate teaching in geriatric medicine: the role of national curricula. Gerontol Geriatr Educ 2009;30(1): (11) IFMSA. Global Survey on Geriatrics in the Medical Curriculum. WHO (12) Rosenfeld P, Bottrell M, Fulmer T, Mezey M. Gerontological nursing content in baccalaureate nursing programs: findings from a national survey. J Prof Nurs 1999 Mar-Apr;15(2): (13) Berman A, Mezey M, Kobayashi M, Fulmer T, Stanley J, Thornlow D, et al. Gerontological nursing content in baccalaureate nursing programs: comparison of findings from 1997 and J Prof Nurs 2005 Sep-Oct;21(5): (14) Gilje F, Lacey L, Moore C. Gerontology and geriatric issues and trends in U.S. nursing programs: a national survey. J Prof Nurs 2007 Jan-Feb;23(1): (15) Fagerberg I, Gilje F. A comparison of curricular approaches of care of the aged in Swedish and US nursing programs. Nurse Educ Pract 2007 Nov;7(6):

10 (16) Deschodt M, de Casterle BD, Milisen K. Gerontological care in nursing education programmes. J Adv Nurs 2010 Jan;66(1): (17) Towner EM. Assessment of geriatric knowledge: an online tool for appraising entering APN students. J Prof Nurs 2006 Mar-Apr;22(2): (18) Maeda, D. Gerontological education in Japan Training of Social Welfare Personnel and Nurses. Japanese Journal of Geriatrics 1992; 29: (19) Winchester, T.A. Teaching Communication Skills to Nursing Home Certified Nursing Assistants. Geriatric Nursing 2003; 24: 3: (20) Arnetz, J.E. and H, Hasson. Evaluation of an educational toolbox for improving nursing staff competence and psychosocial work environment in elderly care: Results of a prospective, nonrandomized controlled intervention. International Journal of Nursing Studies 2007; 44: (21) Hasson, H. and J.E. Arnetz. Nursing staff competence, work strain, stress and satisfaction in elderly care: a comparison of home-based care and nursing homes. Journal of Clinical Nursing 2008; 17:4 : (22) Furaker, C. and A. Nilsson. The competence of certified nurse assistants caring for persons with dementia diseases in residential facilities. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 2009; 16: (23) Sengupta, M., et al. A National Overview of the Training Received by Certified Nursing Assistants Working in U.S. Nursing Homes. Gerontology & Geriatrics Education 2010 ; 31:3: (24) Lange, J.W., D.R. Mager, P.A. Greiner and K. Saracino. The ELDER Project: Educational Model and Three-Year Outcomes of a Community-Based Geriatric Education Initiative. Gerontology & Geriatrics Education 2011; 32:2, (25) Dam, S. van der, T.A. Abma, M.J.M. Kardol and G.A.M. Widdershoven. Here s My Dilemma. Moral Case Deliberation as a Platform for Discussing Everyday Ethics in Elderly Care. Health Care Analysis 2012; 20: (26) Yu, C-Y. and K-M. Chen. Experiencing Simulated Aging Improves Knowledge of and Attitudes Toward Aging. Journal of the American Geriatrics Society 2012; 60: (27) Eggenberger, E., K. Heimerl and M.I. Bennet. Communication skills training in dementia care: a systematic review of effectiveness, training content, and didactic methods in different care settings. International Psychogeriatrics 2013; 25:3: (28) Lange, J.W., D.R. Mager and N. Andrews. The ELDER expansion project: building cultural competence among long term home care workers. Applied Nursing Research 2013; 26: (29) Partnership for Health in Aging. Multidisciplinary Competencies in the Care of Older Adults at the Completion of the Entry-level Health Professional Degree. Beschikbaar via: Geraadpleegd 2014 augustus

11 Deel 1. Opleiding geneeskunde

12 Basiscompetenties ouderengeneeskunde voor basisartsen in samenwerking met

13 Hiltsje Heemskerk MSc, arts Dr. David van Bodegom, arts Ir. Marieke van der Waal Prof. dr. Rudi Westendorp, arts 2015 Leyden Academy on Vitality and Ageing Dit rapport is tot stand gekomen in samenwerking met ZonMw in het kader van het Nationaal Programma Ouderenzorg.

14 Inhoudsopgave Samenvatting 4 Inleiding 6 Werkwijze 9 Tabel 1. Geraadpleegde deskundigen 11 Internationale inventarisatie 13 Tabel 2. Geraadpleegde internationale richtlijnen 13 Basiscompetenties ouderengeneeskunde 14 Samenvattingskaart 24 Conclusie 28 Bronnen 29 Appendix: Verantwoording 31 Matrix internationale richtlijnen 31 Volledige internationale inventarisatie basiscompetenties ouderengeneeskunde 43 3 Deel 1

15 Samenvatting Inleiding De Nederlandse bevolking veroudert. Naar verwachting zal in 2040 het aantal 65-plussers tot 4,7 miljoen gestegen zijn. Gezien de toenemende zorgvraag van ouderen zal de zorg in bijna alle disciplines van de geneeskunde zich in toenemende mate op ouderen richten. De verbijzondering van ouderengeneeskunde is niet meer op zijn plaats, iedere toekomstige arts moet in staat zijn om ouderen te behandelen, ongeacht de gekozen specialiteit. Het huidige medische onderwijs is hier niet op ingericht. Een inventarisatie uit 2011 liet zien dat het Raamplan 2009 weinig specifieke eisen stelt, het initiële ouderengeneeskundig onderwijs op de faculteiten sterk varieert, slechts twee van de acht faculteiten een verplicht coschap ouderengeneeskunde kenden en studenten in de voortgangstoetsen maar zeer beperkt op ouderengeneeskundige vraagstukken werden getoetst. Om de groeiende groep oudere patiënten en de maatschappij te verzekeren dat iedere basisarts beschikt over de kennis en vaardigheden die nodig zijn voor het verlenen van goede medische zorg aan ouderen is een verdere uitwerking van het Raamplan 2009 gewenst. Doel van dit rapport Dit rapport heeft als doel om de basiscompetenties ouderengeneeskunde voor de geneeskundeopleiding in Nederland vast te stellen binnen het huidige CanMEDSmodel en hoopt een leidraad voor de faculteiten te zijn. Werkwijze Het opstellen van deze basiscompetenties ouderengeneeskunde is volgens een aantal stappen verlopen; een internationale inventarisatie naar basiscompetenties ouderengeneeskunde van Europese landen en Engelstalige landen wereldwijd (onder andere richtlijnen, leerdocumenten, curricula, competentie-omschrijvingen). De acht aldus geïdentificeerde documenten zijn vertaald en ingedeeld volgens de zeven CanMEDS-rollen en samen met twee Nederlandse documenten gecombineerd en verwerkt tot een conceptlijst. Deze lijst is voorgelegd aan deskundigen (hoogleraren, onderwijscoördinatoren ouderengeneeskunde, beroepsverenigingen, studenten en ouderen) om tot een uiteindelijk consensus te komen. Basiscompetenties De basiscompetenties ouderengeneeskunde omvatten kennis en vaardigheden die een pas afgestudeerde basisarts op het gebied van ouderengeneeskunde moet hebben. De competenties zijn ingedeeld in zeven CanMEDS-rollen en vormen een nadere uitwerking van het Raamplan 2009 op het gebied van ouderengeneeskunde. Dit consensusdocument hoopt een leidraad te zijn voor de faculteiten om te waarborgen dat alle basisartsen zullen beschikken over de kennis en vaardigheden binnen de ouderengeneeskunde die zij in hun latere praktijk nodig zullen hebben. 4 Deel 1

16 Aanbevelingen Aan de faculteiten Het verdient aanbeveling om te inventariseren in hoeverre uw curriculum de studenten de basiscompetenties ouderengeneeskunde bijbrengt. Aan de studenten Goed onderwijs is in jullie belang. Het verdient aanbeveling om binnen uw studievereniging een werkgroep samen te stellen die uw curriculum onderzoekt op het overbrengen van de basiscompetenties ouderengeneeskunde. Aan de NFU Bij een herziening van het Raamplan bevelen wij aan naar de basiscompetenties ouderengeneeskunde te verwijzen als leidraad voor de faculteiten. Aan allen die zich met ouderengeneeskunde bezighouden De basiscompetenties ouderengeneeskunde moeten worden gezien als een dynamische lijst, waarvan herziening iedere vijf tot tien jaar (in een zelfde cyclus als het Raamplan) is vereist, om huidige kennis, inzichten en veranderingen in medisch onderwijs te verwerken. Aan de organisatie van de interfacultaire voortgangstoets Het verdient aanbeveling om de basiscompetenties ouderengeneeskunde te toetsen in de interfacultaire voortgangstoets. Aan de ouderen Als zorgcliënt is uw bijdrage aan verbeteringen in de zorg essentieel. Deze verbeteringen kunnen vervolgens worden vertaald naar onderwijsdoelen, waarmee (ouderen) zorg van goede kwaliteit wordt gewaarborgd. Wij bevelen u aan om betrokken te raken bij initiatieven rondom ouderenzorg. Ten slotte Goed opgeleide artsen voor de zorgvragen van de komende decennia zijn in ons aller belang. Wij hopen dat de basiscompetenties ouderengeneeskunde inspiratie bieden voor iedereen die zich voor goed medisch onderwijs inspant. 5 Deel 1

17 Inleiding Iedere basisarts werkt in toenemende mate met oudere patiënten De Nederlandse bevolking veroudert. In de periode tot 2040 zal het aantal 65-plussers toenemen van 2,7 tot 4,7 miljoen (van 16 tot 26% van de bevolking), en het aantal personen van 80 jaar of ouder van deze groep stijgt van 25 naar 33% (1). Figuur 1. Aantal 65-plussers in Nederland 5 4,5 4 3, , Bron: Demografie van de vergrijzing, Joop Garssen, 2011 (2) Ongeveer 66% van de 65-plussers heeft twee of meer chronische aandoeningen, een percentage dat stijgt tot 85% onder de mensen van 85 jaar en ouder. Patiënten met meerdere aandoeningen ontvangen vaak meer zorg dan de standaardzorg (3). Mede daardoor is de zorgconsumptie van ouderen hoger dan van jongeren; ouderen hebben meer contact met de huisarts, bezoeken vaker een specialist en worden vaker opgenomen in een ziekenhuis (4). Niet alleen is het zorggebruik van ouderen het hoogst, het neemt ook het hardste toe; het aantal ziekenhuisopnamen onder 65-plussers steeg bijvoorbeeld met 75% in de afgelopen 15 jaar, tegenover een toename van 59% in de groep 65-minners (5). Gezien de toenemende zorgvraag van ouderen zal de zorg in bijna alle disciplines van de geneeskunde zich in toenemende mate op ouderen richten. De verbijzondering van ouderengeneeskunde is niet meer op zijn plaats, iedere toekomstige arts moet in staat zijn om ouderen te behandelen, ongeacht de gekozen specialiteit. 6 Deel 1

18 Huidig ouderengeneeskundig onderwijs loopt sterk uiteen en is niet overal volledig Uit internationaal onderzoek blijkt echter dat het ouderengeneeskundig onderwijs voor toekomstige artsen ondermaats is (6,7). In een wereldwijd onderzoek van de World Health Organization waarin het ouderenonderwijs in 64 landen werd onderzocht, concludeerden de auteurs dat de belangrijkste reden waarom faculteiten geen ouderenonderwijs aanboden het gebrek aan duidelijke geriatrische doelstellingen in het nationale curriculum was (8). Hoewel in Europa al in 1994 werd vastgesteld dat er een Europese consensus over de inhoud van een undergraduate core curriculum in geriatrics moest komen, werd dit pas in 2003 gerealiseerd met de ontwikkeling van een Europees curriculum. Uit een enquête in 2006 onder 31 van de 33 Europese landen bleek dat slechts 25 landen undergraduate onderwijs in ouderengeneeskunde aanboden, en dat ouderengeneeskundig onderwijs slechts in negen Europese landen een verplicht onderdeel was. Het Europese curriculum werd slechts in twee landen gebruikt (6). In de meeste Europese landen bleek dus nog een grote behoefte aan verbetering van het geriatrisch medisch onderwijs. Ook in Nederland is het ouderengeneeskundig onderwijs voor toekomstig artsen voor verbetering vatbaar. Uit een inventarisatie in 2011 blijkt dat ons huidige nationale curriculum, het Raamplan 2009, een te summiere beschrijving van ouderengeneeskunde geeft om gedegen onderwijs te kunnen waarborgen (9). Hoewel al in 2009 werd aangekaart dat geriatrisch praktijkonderwijs niet overal verplicht is (10), bleek uit de inventarisatie in 2011 dat destijds slechts twee van de acht opleidingen een verplicht coschap ouderengeneeskunde hadden. De conclusie van de inventarisatie uit 2011 was dat er op verschillende plekken kwalitatief hoogwaardig onderwijs in de ouderengeneeskunde is, maar dat een compleet aanbod van zowel theoretisch als praktisch onderwijs op de meeste faculteiten afwezig is (9). Inmiddels treden er kleine veranderingen op ten goede van het onderwijs, maar een eenduidige insteek ontbreekt nog steeds. Ook het rapport van de visitatiecommissie geneeskunde 2011/2012 waarin de kwaliteit van de opleiding Geneeskunde in Nederland in kaart wordt gebracht, komt tot een vergelijkbare conclusie over het Raamplan uit Zij verwijzen naar het zeer algemene karakter van het huidige Raamplan, waarbij de vrije interpretatie kan leiden tot het niet voldoen aan verplichte eindtermen. Het voorstel van de visitatiecommissie was dan ook een document op te stellen dat meer houvast voor de opleidingen biedt (11). Om de groeiende groep oudere patiënten en de maatschappij te verzekeren dat iedere basisarts beschikt over de kennis en vaardigheden die nodig zijn voor het verlenen van goede medische ouderenzorg is een verdere uitwerking van het Raamplan 2009 gewenst. Doel van dit rapport Dit rapport heeft als doel om de basiscompetenties ouderengeneeskunde voor de geneeskundeopleiding in Nederland vast te stellen binnen het huidige CanMEDSmodel (12) en hoopt een leidraad voor de faculteiten te zijn. 7 Deel 1

19 Internationale inventarisatie Het Raamplan 2009 geeft algemene eindtermen voor de artsopleiding en behandelt geen afzonderlijke specialismen. De eindtermen zijn geformuleerd in zogenaamde competenties, die door de betreffende faculteiten in gedetailleerde leerdoelen kunnen worden vertaald. Deze competenties zijn onderverdeeld volgens het internationale CanMEDS-model, een model dat voorziet in de zeven rollen c.q. competentiedomeinen waarin een arts moet kunnen functioneren (12). Wereldwijd is er de afgelopen jaren op het gebied van geriatrisch onderwijs voor geneeskundestudenten veel gepubliceerd. Internationaal zijn er verschillende competentielijsten voor basisartsen opgesteld, geen enkele gebruikt echter het CanMEDS-model (13 20). Dit geldt ook voor het dit jaar gepubliceerde consensusdocument European undergraduate curriculum in geriatric medicine (21). Op basis van een internationale inventarisatie van onderwijsdocumenten en richtlijnen hebben wij een overzicht gemaakt van alle genoemde leerinhouden gerangschikt volgens het CanMEDS-model. Zodoende zijn de in dit rapport beschreven basiscompetenties ouderengeneeskunde een aanbeveling voor de invulling van het geriatrische curriculum, en directe uitwerkingen van de genoemde competenties uit het Raamplan Het betreft dus nadrukkelijk een complementair document dat niet beoogt het Raamplan 2009 te vervangen maar een nadere uitwerking te geven van ouderengeneeskundige competenties binnen de algemene competenties die het Raamplan 2009 onderscheidt. Goed opgeleide artsen voor de zorgvragen van de komende decennia zijn in ons aller belang. Wij hopen dat de basiscompetenties ouderengeneeskunde inspiratie bieden voor iedereen die zich inspant voor goed medisch onderwijs. 8 Deel 1

20 Werkwijze Internationale inventarisatie Allereerst hebben wij via PubMed, internet en de internationale beroepsverenigingen alle officiële documenten die betrekking hebben op ouderengeneeskundig onderwijs geïnventariseerd. Hierbij ging het om onder andere richtlijnen, leerdocumenten, curricula, competentie-omschrijvingen en raamplannen. Wij hebben ons beperkt tot Europa en de Engelstalige landen. We hebben ons tevens beperkt tot documenten die in het Nederlands, Duits of Engels beschikbaar waren. Gebruikte zoektermen op PubMed waren onderwijs, competentie(s), CanMED(S), medisch studenten, leerdoelen, curriculum, curricula, core competencies, learning outcomes, medical students, education, undergraduate medical curriculum en geriatric societies. Vertaling binnen CanMEDS-competentiedomeinen De inventarisatie leverde tien internationale richtlijnen op; Nederlands (2), Amerikaans (2), Duits, Australisch/Nieuw-Zeelands, Canadees, Brits, Europees en wereldwijd. Van de twee Amerikaanse documenten bleken de competenties van het recentere Association of American Medial Colleges/John A. Hartford Foundation (AAMC) uit 2007 die van de American Geriatric Society (AGS) te hebben vervangen, waarbij de AGS niet meer naar hun eigen oudere competenties verwijzen, maar expliciet noemen dat ze de AAMC-competenties ondersteunen. We hebben er toch voor gekozen ook het oudere AGS-document te gebruiken; omdat hij wezenlijk verschilt van het AAMC-document en we geen relevante punten bij voorbaat wilden uitsluiten. In 2014 is nog een elfde internationaal document gepubliceerd door de European Union of Medical Specialists (UEMS) ter vervanging van hun document uit 2003 (21). Dit document werd gepubliceerd na het afronden van de inventarisatie en is derhalve niet opgenomen in dit rapport. De onderwijsdocumenten zijn waar nodig vertaald en ingedeeld volgens de in hoofdstuk 6 van het Raamplan 2009 genoemde eindtermen binnen de zeven rollen van de arts aan het einde van de artsopleiding. Dit betreft achtereenvolgens de rol van medisch deskundige, communicator, samenwerker, organisator, gezondheidsbevorderaar, academicus en beroepsbeoefenaar. Wij hanteren dezelfde definitie van een competentie als het Raamplan 2009: Een competentie kan worden beschouwd als de bekwaamheid om een professionele activiteit in een specifieke authentieke context adequaat uit te voeren door de geïntegreerde aanwezigheid van kennis, vaardigheden en professioneel gedrag. Niet alle internationale documenten gebruiken competenties, maar in plaats daarvan leerdoelen, leerinhouden, leeruitkomsten, onderwijsdoelstellingen of eindtermen. Hierin worden kennis, vaardigheden en professioneel gedrag als aparte punten genoemd. Waar nodig hebben we deze omgeschreven tot competenties, waarbij kennis en vaardigheden (en professioneel gedrag) aan elkaar zijn gekoppeld. Onder de term ouderengeneeskunde verstaan wij geneeskunde die zich specifiek richt op oudere, vooral kwetsbare patiënten met complexe multiproblematiek; een definitie op basis van expert opinion zoals gebruikt in de eerdere Inventarisatie ouderengeneeskunde in medische curricula (9). 9 Deel 1

21 Het opstellen van de lijst van basiscompetenties ouderengeneeskunde De competenties uit de (inter)nationale documenten werden opgenomen in de basiscompetenties ouderengeneeskunde indien ze specifiek voor de ouderengeneeskunde waren. Indien dezelfde competenties in meerdere rollen waren opgenomen hebben wij deze enkel in het meest relevante domein vermeld om herhaling te voorkomen. Het beoogde niveau van de pas afgestudeerde arts wordt in de competenties zelf beschreven, door een specificatie van de verwachting van de arts, bijvoorbeeld door kan omschrijven versus kan toepassen. De conceptlijst verschilt in deze laatste twee punten van het Raamplan De lijst bestond hierna uit 63 competentiepunten beschreven op zes pagina s. Deskundigen De opgestelde conceptlijst is tweemaal voorgelegd aan een panel van deskundigen. De deskundigen bestonden uit hoogleraren en stafleden op het gebied van ouderengeneeskunde of het onderwijs hierin, bestuursleden van beroepsverenigingen (KVKG, NIV, Verenso), ouderen en studenten. Tabel 1 toont een overzicht van de geraadpleegde deskundigen. Op basis van het commentaar van het panel werd de lijst waar nodig aangevuld, aangescherpt en ingekort in twee rondes, tot consensus was bereikt. Het resultaat was een zes pagina s tellend document met 50 verschillende competenties. Op basis van commentaar en suggesties van de deskundigen is om implementeerbaarheid en werkbaarheid te vergroten tevens een samenvattingskaart samengesteld. Opmerking De deskundigen onderschrijven niet noodzakelijkerwijs elk punt in de basiscompetentielijst, het betreft een consensusdocument. 10 Deel 1