Noodzakelijke onderdelen over ouderen in de verpleegkundige opleidingen: bachelor en MBO niveau

Transcriptie

1 Noodzakelijke onderdelen over ouderen in de verpleegkundige opleidingen: bachelor en MBO niveau Utrecht, Augustus 2014 Dr. Jita Hoogerduijn Lectoraat Verpleegkundige en Paramedische Zorg voor Mensen met Chronische Aandoeningen, Faculteit Gezondheidszorg, Hogeschool Utrecht, Utrecht E mail Jita.Hoogerduijn@hu.nl Prof. dr. Marieke Schuurmans Universitair Medisch Centrum Utrecht, Departement Revalidatie, Verplegingswetenschap en Sport. Lectoraat Verpleegkundige en Paramedische Zorg voor Mensen met Chronische Aandoeningen, Faculteit Gezondheidszorg, Hogeschool Utrecht, Utrecht M.J.Schuurmans@umcutrecht.nl Dit rapport is een specifiek,op de opleidingen verpleegkunde gericht, onderdeel van het rapport Noodzakelijke onderdelen over ouderen in de opleiding geneeskunde, de opleiding verpleegkunde en de opleidingen verzorgende-ig en helpende zorg en welzijn, geschreven in opdracht van ZonMW. Dit meer uitgebreide rapport zal beschikbaar zijn begin

2 Inhoudsopgave Aanleiding 3 Doel en opzet 8 Werkwijze 8 Verschillen MBO- en Bachelor Verpleegkunde 9 Uitwerking van de competenties 13 Bijlagen 1: overzicht commentaren, review en verwerking 26 2: overzicht deelnemersvertegenwoordigers MBO 43 2

3 Aanleiding Hoewel het aantal ouderen in Nederland de komende jaren fors toeneemt, hun gemiddelde leeftijd stijgt en hun zorgbehoefte groeit, blijken medische studenten en studenten in de zorg en welzijn sector nauwelijks geïnteresseerd te zijn in de zorg voor ouderen. Ook blijken Nederlandse zorg opleidingen tot nu toe geen aparte vakken in de gerontologie of geriatrie aan te bieden. Deze constateringen waren aanleiding voor het opstellen van deze notitie over noodzakelijke onderdelen over zorg en welzijn voor ouderen in de medische opleiding, de opleidingen verpleegkunde op bachelor- en mbo-niveau, en de mbo-opleidingen tot verzorgende-ig en helpende zorg en welzijn. Veroudering van de bevolking en de gevolgen Op dit moment is ongeveer 16 procent van de Nederlanders 65 jaar of ouder. Van hen is 26 procent ouder dan 80 jaar. Naar verwachting zal in 2050 ongeveer 25 procent van de bevolking 65 jaar of ouder zijn en stijgt het aantal 80-plussers naar 26 procent in 2060 (1). Door de toename van medische mogelijkheden blijven veel mensen langer leven, niet zelden dankzij complexe therapieën en met een levenslange behoefte aan zorg. Met de verwachte groei van het aantal ouderen stijgt tegelijkertijd de verwachte toename van het aantal mensen met chronische aandoeningen, en daarmee de zorgvraag (2). Zo heeft de Nederlander gemiddeld zes keer per jaar contact met de huisartspraktijk, maar is dat aantal keren boven de 65 jaar verdrievoudigd (1). De zorgconsumptie van ouderen is hoger dan van jongere mensen, in 2013 had de groep 65-plussers tweemaal meer contact met specialisten en werd driemaal vaker in het ziekenhuis opgenomen. Veel ouderen krijgen te maken met twee of meer chronische ziekten (multimorbiditeit). Dat gaat vaak samen met beperkingen in het dagelijks functioneren, verlies van zelfredzaamheid en autonomie, en een toenemende behoefte aan professionele zorg en ondersteuning (3,4). Daarnaast is de aard van de chronische ziekte zeer bepalend voor de mate waarin iemand zorgafhankelijk wordt. De groeiende groep ouderen zal steeds meer gebruik moeten maken van gezondheidszorgvoorzieningen. Nu al komt meer dan 50 procent van de bedbezetting in de ziekenhuizen voor rekening van 65-plussers. In de VVT sector geldt dat meer dan 80% van de ouderen gebruik maakt van AWBZ of WMO gefinancierde zorg (CBS, statline,2012) Zowel ouderen als professionele deskundigen op het gebied van ouderen(zorg ) geven aan dat het huidige zorgaanbod vooral reactief ingericht is op het oplossen van acute en kortdurende bestaans- en 3

4 gezondheidsproblemen. Zij geven aan dat goede zorg voor ouderen een andere, proactieve, benadering vereist vormgegeven vanuit de volgende kernwaarden (5): zeggenschap van de oudere voorkómen dat de situatie van de oudere verergert samenhang tussen wonen, welzijn en zorg arrangementen, tussen formele en informele zorg, tussen eerste en tweede lijn, tussen disciplines, tussen thuis en de instelling, tussen professionals, instanties en ouderen in alle soorten en maten, en op het goede moment het leveren van kwalitatief goede zorg, toegankelijk en kosteneffectief Het realiseren van goede zorg voor ouderen vereist een veranderingsproces van professionals in hun denken en doen. Het gaat dan om de cultuur en de structuur en focus van de zorg (wonen, welzijn en gezondheidszorg). Dit veranderingsproces is onlosmakelijk verbonden met bevoegde en bekwame professionele beroepsbeoefenaren. Echter, onderzoek binnen de initiële medische en verpleegkundige opleidingen wijst uit dat aankomende professionals ondanks een evidente demografische transitie nog steeds niet gedegen voorbereid worden op de zorg voor ouderen (6-8). Bovendien is er meer behoefte aan experts/rolmodellen die onderwijs verzorgen binnen de opleidingen. De opleidingen In alle settingen richt de zorg zich in toenemende mate op ouderen. De medische, verpleegkundige en de opleidingen tot verzorgende-ig en helpende zorg en welzijn zijn echter tot nu toe onvoldoende op deze ontwikkeling voorbereid. Dat geldt niet alleen in Nederland, maar wordt ook internationaal beschreven. Zo blijkt uit internationaal onderzoek blijkt dat het ouderengeneeskundig onderwijs voor toekomstige artsen ondermaats is (9,10). In een wereldwijd onderzoek van de WHO waarin het ouderenonderwijs in 64 landen onderzocht werd, concludeerden de auteurs dat de belangrijkste reden waarom faculteiten geen ouderenonderwijs aanboden het gebrek aan duidelijke geriatrische doelstellingen in het nationale curriculum was (11). Studies naar de gerontologische of geriatrische inhoud van verpleegkundeopleidingen die zijn uitgevoerd in de Verenigde Staten (12-14), Zweden (15) en Vlaanderen (16) laten zien dat studenten, naast een gebrek aan motivatie, ook een gebrek aan kennis over gerontologie en geriatrie hebben. In een studie uit de Verenigde Staten is gekeken naar het precieze kennisniveau van 4

5 verpleegkundestudenten (17). De auteur concludeert dat de curricula uitgebreid moeten worden met gerontologische en geriatrische inhoud. Twee andere studies concluderen dat het wenselijk is om gerontologie en geriatrie als op zichzelf staande vakken in te voeren (14)5). Het huidige medische onderwijs in Nederland is niet ingericht op de toename van het aantal ouderen. Een inventarisatie uit 2011 liet zien dat het raamplan weinig specifieke eisen stelt, het initiële ouderengeneeskundig onderwijs op de faculteiten sterk varieert, slechts twee van de acht faculteiten een verplicht coschap ouderengeneeskunde kenden en studenten in de voortgangstoetsen maar zeer beperkt werden getoetst op ouderengeneeskundige vraagstukken(7). Ook uit een recente studie naar de opleidingen verpleegkunde in Nederland blijkt dat het kennisniveau van studenten verpleegkunde te wensen overlaat en dat studenten niet gemotiveerd zijn om voor ouderen te werken. Ook blijkt dat verpleegkundeopleidingen vergeleken met andere landen gerontologie en geriatrie minder aanbieden als op zichzelf staande vakken (6). Het lijkt dan ook wenselijk in het curriculum meer expliciet aandacht te besteden aan het onderwerp ouderen en de vakken gerontologie en geriatrie meer als op zichzelf staande vakken te doceren. Dat zou zowel de kennis als het bewustzijn van studenten met betrekking tot de specifieke zorgbehoefte van ouderen kunnen vergroten (6). Bovendien blijkt uit meerdere studies dat de zorg voor ouderen verbetert wanneer verpleegkundigen gerichte gerontologische of geriatrische kennis hebben. Ook voor de verzorgenden-ig en helpende zorg en welzijn opleidingen geldt in het algemeen hetzelfde als wat voor de medische en verpleegkundige opleidingen geldt. Recent is door Hamers (8) in opdracht van ZonMW een inventarisatie gemaakt naar de aandacht voor ouderen en ouderenzorg in het middelbaar beroepsonderwijs. De belangrijkste bevindingen zijn dat: de opleidingen onvoldoende zijn toegerust om adequaat te reageren op ontwikkelingen in de ouderenzorg, er ondanks de wettelijk vastgestelde kwalificatiedossiers veel variatie is in de curricula van mbo-opleidingen, en docenten niet altijd voldoende gekwalificeerd zijn. Ook in de internationale literatuur wordt beschreven dat verzorgenden en helpenden niet adequaat voorbereid worden op hun toekomstige taak en worden competenties - van vakinhoudelijke tot en met communicatie, ethische culturele competenties - beschreven waaraan zij idealiter zouden moet voldoen. Daarnaast worden interventies beschreven om de competenties te verwerven en blijkt bovendien dat competente professionals de kwaliteit van zorg aan ouderen en de kwaliteit van leven van ouderen verbeteren en een hogere arbeidssatisfactie hebben (18-29). 5

6 Referenties (1) Sanderse C, Verweij A, Beer Jd. Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. 2013;. (2) Gezondheidsraad. Ouderdom komt met gebreken. 2008; (3) Wolff JL, Starfield B, Anderson G. Prevalence, expenditures, and complications of multiple chronic conditions in the elderly. Arch Intern Med /11;162(20): (4) Marengoni A, von SE, Rizzuto D, Winblad B, Fratiglioni L. The impact of chronic multimorbidity and disability on functional decline and survival in elderly persons. A community-based, longitudinal study. J Intern Med ;265(2): (5) CSO NFU, Zon MW. Toekomstige ouderenzorg; kernwaarden opbrengsten en perspectief (6) Schuurmans,M.J., Strijbos,M.J. Gerontologische en geriatrische inhoud van verpleegkunde opleidingen in Nederland Beleidsrapport ZonMw. TVZ 2011(7-8). (7) van Bodegom D, Engelaer FD, van Heemst F, Helmerhorst J, Laman M, Olde-Rikkert J, et al. Inventarisatie ouderengeneeskunde in medische curricula (8) Hamers J. Ouderenzorg in het middelbaar beroepsonderwijs (9) Michel JP, Huber P, Cruz-Jentoft AJ. Europe-wide survey of teaching in geriatric medicine. J Am Geriatr Soc 2008 Aug;56(8): (10) Blundell A, Gordon A, Gladman J, Masud T. Undergraduate teaching in geriatric medicine: the role of national curricula. Gerontol Geriatr Educ 2009;30(1): (11) IFMSA. Global Survey on Geriatrics in the Medical Curriculum. WHO (12) Rosenfeld P, Bottrell M, Fulmer T, Mezey M. Gerontological nursing content in baccalaureate nursing programs: findings from a national survey. J Prof Nurs 1999 Mar-Apr;15(2): (13) Berman A, Mezey M, Kobayashi M, Fulmer T, Stanley J, Thornlow D, et al. Gerontological nursing content in baccalaureate nursing programs: comparison of findings from 1997 and J Prof Nurs 2005 Sep-Oct;21(5): (14) Gilje F, Lacey L, Moore C. Gerontology and geriatric issues and trends in U.S. nursing programs: a national survey. J Prof Nurs 2007 Jan-Feb;23(1): (15) Fagerberg I, Gilje F. A comparison of curricular approaches of care of the aged in Swedish and US nursing programs. Nurse Educ Pract 2007 Nov;7(6): (16) Deschodt M, de Casterle BD, Milisen K. Gerontological care in nursing education programmes. J Adv Nurs 2010 Jan;66(1): (17) Towner EM. Assessment of geriatric knowledge: an online tool for appraising entering APN students. J Prof Nurs 2006 Mar-Apr;22(2):

7 (18) Maeda, D. Gerontological education in Japan Training of Social Welfare Personnel and Nurses. Japanese Journal of Geriatrics 1992; 29: (19) Winchester, T.A. Teaching Communication Skills to Nursing Home Certified Nursing Assistants. Geriatric Nursing 2003; 24: 3: (20) Arnetz, J.E. and H, Hasson. Evaluation of an educational toolbox for improving nursing staff competence and psychosocial work environment in elderly care: Results of a prospective, non-randomized controlled intervention. International Journal of Nursing Studies 2007; 44: (21) Hasson, H. and J.E. Arnetz. Nursing staff competence, work strain, stress and satisfaction in elderly care: a comparison of home-based care and nursing homes. Journal of Clinical Nursing 2008; 17:4 : (22) Furaker, C. and A. Nilsson. The competence of certified nurse assistants caring for persons with dementia diseases in residential facilities. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 2009; 16: (23) Sengupta, M., et al. A National Overview of the Training Received by Certified Nursing Assistants Working in U.S. Nursing Homes. Gerontology & Geriatrics Education 2010 ; 31:3: (24) Lange, J.W., D.R. Mager, P.A. Greiner and K. Saracino. The ELDER Project: Educational Model and Three-Year Outcomes of a Community-Based Geriatric Education Initiative. Gerontology & Geriatrics Education 2011; 32:2, (25) Dam, S. van der, T.A. Abma, M.J.M. Kardol and G.A.M. Widdershoven. Here s My Dilemma. Moral Case Deliberation as a Platform for Discussing Everyday Ethics in Elderly Care. Health Care Analysis 2012; 20: (26) Yu, C-Y. and K-M. Chen. Experiencing Simulated Aging Improves Knowledge of and Attitudes Toward Aging. Journal of the American Geriatrics Society 2012; 60: (27) Eggenberger, E., K. Heimerl and M.I. Bennet. Communication skills training in dementia care: a systematic review of effectiveness, training content, and didactic methods in different care settings. International Psychogeriatrics 2013; 25:3: (28) Lange, J.W., D.R. Mager and N. Andrews. The ELDER expansion project: building cultural competence among long term home care workers. Applied Nursing Research 2013; 26: (29) Partnership for Health in Aging. Multidisciplinary Competencies in the Care of Older Adults at the Completion of the Entry-level Health Professional Degree. Beschikbaar via: Geraadpleegd 2014 augustus 19. 7

8 Doel en opzet In vervolg op de inventarisatie van knelpunten in opdracht van ZonMw (7,8)(6) is het doel van deze notitie vast te stellen wat noodzakelijke onderdelen over ouderenzorg zijn binnen het verpleegkundig onderwijs in Nederland. Deze notitie bevat een kader voor de huidige opleidingen verpleegkunde op zowel bachelor- als mboniveau (5 en 4) en gaat over de inhoud van het curriculum ten aanzien van de zorg voor ouderen. Het kader is opgesteld aan de hand van de verschillende rollen zoals beschreven in de CanMEDS. Daarbij zijn uitsluitend doelstellingen en leerinhouden beschreven die specifiek zijn voor de doelgroep ouderen. Werkwijze Voor een goede aansluiting bij de ontwikkelingen in het verpleegkundig beroep is gebruik gemaakt van het beroepsprofiel 2020 (1).Het kader voor de opleidingen is zo beschreven dat het ruimte laat voor specificatie naar de lokale of regionale context. Deze notitie is bedoeld ter ondersteuning van lopende ontwikkelingen, zoals de Herziening Curriculum Bachelor-verpleegkunde; ter versterking van initiatieven voor het opleiden van zorgprofessionals, zoals projecten om de belangstelling van jongeren voor de ouderenzorg te vergroten; en ter inspiratie van nieuwe ontwikkelingen. Het kader voor de opleidingen verpleegkunde is opgesteld aan de hand van de verschillende rollen zoals die zijn beschreven in de CanMEDS. Daarbij zijn zo veel mogelijk uitsluitend doelstellingen en leerinhouden beschreven die specifiek zijn voor de doelgroep ouderen. Bij de uitwerking is gebruik gemaakt van een breed scala aan notities, rapporten en andere informatie (2-12). Het visiedocument over de toekomstige ouderenzorg van CSO, NFU en ZonMw (januari 2012) en de hierin genoemde kernelementen dienden als basis voor deze notitie (13). Daarnaast zijn ook de resultaten van 18 interviews met experts - zeven hoogleraren geriatrie, gerontologie of verplegingswetenschap en elf gespecialiseerde verpleegkundigen geriatrie - en van vijf interviews met ouderen gebruikt. De algemene beschrijvingen en leerdoelen van de rollen zijn niet opgenomen in deze notitie. Deze zijn te vinden in het concept-beroepsprofiel Leren van de toekomst (1). Voor de mbo-opleiding verpleegkunde zijn de leerdoelen beschreven in het Kwalificatiedossier Mbo-Verpleegkundige vanaf 2015 (14). 8

9 Participatie In de eerste fase is via het Landelijk Overleg Opleidingen Verpleegkunde (LOOV) aan alle zeventien bachelor-opleidingen verpleegkunde gevraagd schriftelijk te reageren op de eerste conceptversie. Daarvoor zijn zowel docenten met kennis van het vakgebied als lectoraatsmedewerkers uitgenodigd. In totaal twintig docenten en lectoren van dertien opleidingen hebben het eerste concept schriftelijk becommentarieerd (zie bijlage 1). In één geval is een mondeling overleg geweest met een groep van drie docenten van een opleiding. In totaal zijn achttien kritische reviews ontvangen. Eén oudere heeft in deze fase commentaar geleverd op het concept. Alle commentaren (zie bijlage 1) zijn verwerkt in een tweede concept. In de tweede fase is dit concept besproken met een groep vertegenwoordigers van de brancheorganisatie zorg in het mbo. Daartoe is een presentatie gegeven voor de vertegenwoordigers van de ROC s van de sector zorg en welzijn, subsector zorg - verpleegkundige zorg. Tijdens deze presentatie hebben zes ROC- vertegenwoordigers zich aangemeld voor een bijeenkomst over dit tweede concept (zie bijlage 2). Daarin stond vooral de vraag centraal: wat hoort nu typisch bij het mbo? Aan deze bijeenkomst nam ook één vertegenwoordiger deel van V&VN, afdeling geriatrie, die tevens docent is aan de veertiende bacheloropleiding. Met twee bachelor-studenten verpleegkunde is gesproken over de vraag hoe het onderwijs meer kan aansluiten bij bachelor- en mbo-studenten verpleegkunde. Vervolgens is de procedure besproken in een bijeenkomst met vertegenwoordigers van CSO, ACTIZ, V&VN, de MBO-raad en de auteurs van het kader dat geschreven wordt voor de mbo-niveaus 2 en 3. Tot slot is vooral het verschil tussen de bachelor- en de mbo-verpleegkundige besproken tijdens een bijeenkomst met docenten en studieleiders van de mbo-opleidingen zorg en welzijn, en met de auteur en coördinator van het nieuwe landelijke kader voor het Verpleegkundige Gerontologie-Geriatrie (VGG)- profiel, een nieuwe differentiatie binnen de bachelor-verpleegkunde. Verschillen tussen MBO- en Bachelor Verpleegkunde In deze notitie zijn de competenties van de CanMEDS, zoals ook beschreven in het nieuwe beroepsprofiel Leren van de toekomst, het uitgangspunt voor het beschrijven van de leerdoelen en leerinhouden van de mbo- en bachelor opleidingen voor zorg en welzijn van ouderen. Uitgangspunt voor deze notitie is de verpleegkundige op bachelor-niveau. 9

10 Het is niet gemakkelijk een onderscheid aan te brengen tussen mbo- en bachelor-niveau door bepaalde doelen of leerinhouden aan één bepaald niveau toe te wijzen. Voor een zeer beperkt aantal doelen is dat wel mogelijk en wordt dat gemeld bij de uitwerking van de competenties. In de beschrijvingen hierna ligt het accent op de kwaliteiten van de mbo-er. Een goede beschrijving van de competenties van de mbo-afgestudeerde staat in Leren van de toekomst (1). De leerdoelen van het mbo zijn beschreven in de kwalificatiedossiers van het mbo ( MBO-Verpleegkundige). De rol van de mbo-verpleegkundige De kracht van de mbo-verpleegkundige ligt in het uitoefenen van de rol van zorgverlener, het zwaartepunt van het werk. In Leren van de toekomst (12) wordt die rol als volgt omschreven: Zij richt zich op het ondersteunen van het zelfmanagement van mensen, hun naasten en hun sociale netwerk, met als doel het behouden of verbeteren van het dagelijks functioneren in relatie tot gezondheid en ziekte en kwaliteit van leven. Zij stelt de zorgbehoefte vast en beschrijft die in een zorg (leef) plan, biedt de patiënt lichamelijke, emotionele en geestelijke ondersteuning, voert zorg gerelateerd preventie uit, draagt zorg voor informatievoorziening, voorlichting en advies. Werkt samen met patiënten en hun naasten, mantelzorgers, steunt hen en verwijst hen waar nodig. Signaleert veranderingen in de gezondheidstoestand van de patiënt tijdig. Zij werkt in zorgsituaties die in het algemeen relatief stabiel zijn. Het handelen verloopt in die situaties grotendeels volgens (professionele) standaarden en richtlijnen (1). De mbo-verpleegkundige is in staat om het klinisch redeneren in stabiele situaties goed toe te passen, maar gezien de toenemende complexiteit in de zorg zal zij ook moeten kunnen omgaan met minder stabiele situaties. De mbo-verpleegkundige kent haar eigen grenzen en is in staat nauw samen te werken met de bachelor-verpleegkundige in situaties die hoog complex zijn. Zij werkt vooral vanuit bestaande protocollen en standaarden. Het beargumenteren van keuzes in de zorg en de theoretische onderbouwing van nieuwe situaties waarin een plan op basis van theorie en onderzoeksresultaten moet worden vastgesteld, is niet eigen aan de rol van de mbo-verpleegkundige. Zij kan wel knelpunten binnen bestaande protocollen en standaarden signaleren, bediscussiëren en meewerken aan verbeteringen. Dat zal eerder gebeuren op basis van ervaring dan op basis van (nieuwe) theoretische inzichten. 10

11 Theoretisch kader Het belangrijkste onderscheid tussen mbo- en bachelor-verpleegkundige is de mate waarin de verpleegkundige kan beschikken over een theoretisch kader. Daarbij gaat het zowel om de breedte als de diepgang van dat kader, de mate waarin keuzes en handelen kunnen worden onderbouwd vanuit de literatuur en het vermogen tot abstraheren. Ook gaat het om het vermogen theoretische kaders met elkaar te verbinden, het kritisch beoordelen van nieuwe theorie en uiteindelijk ook het toepasbaar maken van theorie in de praktijk. Op deze punten liggen er grote verschillen tussen verpleegkundigen die op mbo- en hbo-niveau zijn opgeleid. De mbo-verpleegkundige heeft wel tot op zekere hoogte geleerd om een Engelstalig onderzoeksartikel te lezen en begrijpen. Echter, de kennis om het artikel te beoordelen op wetenschappelijke waarde heeft zij niet. Zij heeft niet geleerd systematisch te zoeken naar literatuur in databases en onderzoeksliteratuur te vergelijken en te vertalen naar de praktijk. De bachelor-verpleegkundige heeft daarin een uitgebreide scholing ontvangen. Het vertalen en op waarde schatten van onderzoeksliteratuur past daarom beter bij het profiel van de bachelor-verpleegkundige. De mbo-verpleegkundige wordt geacht haar eigen deskundigheid op peil te houden en interesse in het vakgebied te tonen. Zij neemt actief deel aan deskundigheidsbevordering en kennisuitwisseling. De mbo-er is in staat toe te passen wat op basis van wetenschappelijk onderzoek wordt voorgeschreven, maar niet bekwaam om zelf onderzoek uit te voeren of te vertalen naar de eigen beroepspraktijk. Wel kan zij op basis van haar praktijkervaring signaleren waar mogelijke knelpunten ontstaan en een bijdrage leveren aan onderzoek dat zich richt op het verbeteren van de praktijk in een bepaalde setting. Communicatie, advies en voorlichting De mbo-verpleegkundige is in staat op een gelijkwaardige en respectvolle wijze te communiceren met patiënten, naasten en mantelzorgers. Zij heeft een goed inschattingsvermogen van de informatiebehoefte van de patiënt (1). Zij heeft aandacht voor de ervaringsdeskundigheid van de patiënt en kan die plaatsen in het geheel van de zorg. Zij communiceert adequaat met mantelzorgers en naasten. Zij is ook in staat nieuwe communicatiemiddelen of e-health op de juiste wijze te gebruiken. De mbo-verpleegkundige kan samenwerken met professionals, mantelzorgers en vrijwilligers binnen een bepaalde situatie. Zij kan optreden als belangenbehartiger van de patiënt en zijn naaste. Het initiëren van nieuwe overleggen en overlegvormen is over het algemeen een complexe taak, waarvoor het haar aan voldoende kennis en vaardigheden ontbreekt. 11

12 De mbo-verpleegkundige kan adviseren over de gezondheidstoestand van de patiënt en over leefstijlveranderingen, en kan instructie geven over hulpmiddelen. Zij doet dit op individueel niveau. Zij toont daarbij respect voor de opvattingen van de oudere en kan rekening houden met wensen en behoeften van de oudere. Gezondheidsbevordering voor groepen is ook een taak voor de mboopgeleide verpleegkundige, maar zij is onvoldoende opgeleid om een voorlichtingsprogramma te kunnen opzetten. De mbo-verpleegkundige is niet werkzaam op het terrein van de public health. De bachelor-verpleegkundige is wel opgeleid om een voorlichtingsprogramma op te zetten en om te kunnen werken op het terrein van de public health. Verantwoordelijkheid De mbo-verpleegkundige neemt verantwoordelijkheid voor de organisatie waarin zij werkt. Zij bewaakt de patiëntveiligheid, meldt fouten en incidenten, signaleert en rapporteert mogelijkheden tot verbetering van de zorg. Zij kan de zorg van de haar toegewezen patiënten coördineren en de continuïteit van de zorg bewaken. De mbo-verpleegkundige is in staat te reflecteren op haar eigen handelen. Zij werkt vanuit een visie op het beroep en kan op basis daarvan aangeven waar de grenzen van haar handelen liggen. Zij denkt en werkt mee aan de ontwikkeling van het beroep en participeert actief in overleggen wanneer dit aan de orde is. Zij kan signaleren waar mogelijke knelpunten liggen voor de kwaliteit van de zorg en werkt mee aan het vinden van wegen om die kwaliteit te verbeteren. 12

13 Uitwerking van de competenties In dit hoofdstuk worden de competenties van de verpleegkundige op het gebied van de ouderenzorg uitgewerkt volgens de indeling in zeven beroepsrollen van de bachelor-verpleegkundige. Per rol wordt beschreven welke specifieke kennis, vaardigheden en attitude nodig is voor de ouderenzorg en worden de gevolgen voor de leerinhouden omschreven. Tot slot worden voor iedere rol de belangrijkste overwegingen samengevat in een rationale. Competentiegebied 1: Zorgverlener (Voor het mbo past dit bij de doelen zoals genoemd in het Kwalificatiedossier Mbo-Verpleegkundige vanaf 2015, B1K1) 1.1. De verpleegkundige als zorgverlener aan ouderen: beschikt over een brede kennis van ouderen en ouderenzorg, d.w.z: heeft kennis van demografische ontwikkelingen, landelijk en mondiaal; heeft kennis van verouderingstheorieën; heeft kennis van de maatschappelijke, politieke en juridische ontwikkelingen ten aanzien van de oudere in de maatschappij en kan deze in een historisch perspectief plaatsen; heeft kennis van de basisprincipes van veroudering paraat: anatomie, fysiologie, psychologie; heeft kennis van de specifieke geriatrische en gerontopsychiatrische problemen die samengaan met het ouder worden en de risico's die deze met zich mee brengen; heeft kennis van veel voorkomende ziekten bij ouderen; heeft kennis van multimorbiditeit en de betekenis daarvan voor de verpleegkundige zorg; heeft kennis van bronnen voor het verpleegkundig handelen: actuele richtlijnen, standaarden meetinstrumenten en literatuur De verpleegkundige als zorgverlener aan ouderen: beheerst de volgende vaardigheden en heeft de volgende attitude: toont inzicht in de complexiteit van zorg die het gevolg is van multimorbiditeit enerzijds en geriatrische problematiek anderzijds, en handelt dienovereenkomstig; kan klinisch redeneren gericht op het voorkomen van geriatrische problemen, op de specifieke behoeften van ouderen en op het handhaven van functionele zelfstandigheid; gebruikt gevalideerde en betrouwbare instrumenten om een risico-inschatting te maken en om een diagnose te stellen met betrekking tot specifieke problemen van ouderen; kan een zorgleefplan opstellen in samenspraak met de oudere en de mantelzorger; kan de oudere ondersteunen bij het verlies van zelfstandig functioneren; kan de oudere waar mogelijk ondersteunen bij het herstel van functionele zelfstandigheid; kan de oudere waar mogelijk steun bieden bij het voeren van de regie over eigen leven; kan de kennis van de specifieke zorg die ouderen nodig hebben in relatie tot deze levensfase toepassen bij de zorg aan ouderen; toont in het gedrag een respectvolle en begrijpende bejegening van de oudere mens en handelt vanuit een positieve basishouding met aandacht voor privacy, autonomie, de levensdoelen van de oudere, waarden en normen en cultuurgebonden gebruiken; toont in het gedrag aandacht voor de specifieke levensvragen die zich in deze levensfase kunnen voordoen; toont inzicht in de mogelijke overeenkomsten en verschillen in cultuur en etniciteit tussen gezondheidszorg werkers en oudere patiënten en de gevolgen daarvan voor uitvoering van de zorg; 13

14 kan een bijdrage leveren aan het creëren van een veilige woonleefsituatie; kan triage uitvoeren in een complexe situatie en deze urgentiebepaling onderbouwen (= bachelor-niveau); kan de indicatie voor de zorg in de thuissituatie vaststellen (= bachelor-niveau) Voorgestelde leerinhouden: In de opleiding van verpleegkundigen komen voortaan de volgende onderwerpen m.b.t. verpleegkundige zorgverlening in de ouderenzorg aan bod: demografische kenmerken, zoals levensverwachting, statistische gegevens, invloed omgevingsvariabelen, genetica, woonsituatie ouderen, sociaaleconomische situatie ouderen en relatie met gezondheid, allochtone ouderen; biologische, psychische, sociale en functionele veroudering en levensloop(verhalen); levens- en zingevingsvraagstukken in deze levensfase, rouw en rouwverwerking, seksualiteit en intimiteit; veelvoorkomende ziekten bij ouderen, zoals CVA, ziekte van Parkinson, artrose, osteoporose, stemmingsstoornissen, depressie, dementie en chronische ziekten als hartfalen, longziekten en endocriene ziekten als diabetes; complicaties bij een ziekte of aandoening die bij ouderen veel voorkomen en specifieke aandacht behoeven, zoals pijn, delier, decubitus, pneumonie, blaasontsteking; multimorbiditeit en polyfarmacie; geriatrische problematiek (geriatric giants), zoals eenzaamheid, verslavingsproblematiek, ondervoeding en obesitas, dehydratie, incontinentie, valproblematiek, mobiliteit beperkingen, vermoeidheid, slaap/waak problematiek, zintuigelijke problematiek, polyfarmacie, spierkrachtverlies en sarcopenia, functieverlies, kwetsbaarheid, mondzorgproblematiek, overbelaste mantelzorg, gedragsproblematiek en angststoornissen; geriatrische revalidatie; V&VN-richtlijnen, zoals richtlijn valpreventie, en protocollen; VMS-criteria betreffende veilige zorg voor de oudere patiënt; evidence based geriatrische meetinstrumenten, zoals de DOS, Katz, MUST, MMSE enz.; kwetsbaarheid (frailty) en instrumenten om deze te kunnen meten; zelfmanagement en eigen regie voeren, therapietrouw, empowerment en autonomie; ouderen in verschillende settingen, zoals in de verpleeghuiszorg, thuiszorg, psychiatrie en zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Rationale: Voor de opleidingen tot verpleegkundig zorgverlener in de ouderenzorg zijn de belangrijkste overwegingen: De zorg voor de oudere mens richt zich niet alleen op het behoud van een goede geestelijke en lichamelijke gezondheid, maar vooral ook op een proces dat ouderen in staat stelt een zelfstandig leven van goede kwaliteit te (blijven) leiden en deel te nemen aan de samenleving (15). Juist omdat de gezondheid bij ouderen vroeg of laat te wensen zal overlaten, is het van belang het zelfmanagement te versterken. Vroegtijdige herkenning van gezondheidsrisico s, vaststellen van de geriatrische problematiek en adequate interventies zullen zich moeten richten op het behoud van zelfstandigheid. Voor bepaalde groepen ouderen, zoals de zeer kwetsbare ouderen die in een verpleeghuis wonen, is het bovenstaande in mindere mate aan de orde. Juist voor de zeer kwetsbare ouderen, thuis of in een instelling, geldt dat het van belang is om een optimaal en veilig leefklimaat te scheppen en in te kunnen gaan op de levensvragen die horen bij die fase in het 14

15 leven. Overal geldt dat het van belang is dat de oudere wordt gezien als partner in de zorg. Uitgangspunt is dan ook dat het versterken van de eigen regie een belangrijke doelstelling is voor alle situaties waarin verpleegkundigen in aanraking komen met ouderen. Dat vraagt allereerst de bereidheid zich te verdiepen in de situatie van de oudere. Vervolgens vraagt het kennis van het verouderingsproces, begrip voor de situatie van de oudere en zijn naasten, en een positieve houding ten aanzien van de oudere. De kennis over het verouderingsproces is de basis voor het kunnen bieden van optimale zorg. Daarnaast is het van belang dat studenten leren zien dat al hun handelen plaatsvindt binnen een bepaalde context. De ontwikkelingen in de maatschappij zijn mede bepalend voor de mate waarin de beroepscompetenties zijn in te zetten. 15

16 Competentiegebied 2: Communicator (Voor het mbo past dit bij de doelen zoals genoemd in het Kwalificatiedossier Mbo-Verpleegkundigevanaf2015, B1K1(W6)) 2.1. De verpleegkundige als communicator in de ouderenzorg: beschikt over kennis op het gebied van communicatie in de ouderenzorg, d.w.z.: heeft kennis van de veranderingen van de zintuigen als gevolg van het ouder worden en de betekenis daarvan de voor de communicatie; heeft kennis van de mogelijkheden voor het inzetten van adequate hulpmiddelen bij zintuiglijke problemen; heeft kennis van specifieke psychosociale benaderingen voor het omgaan met mensen met dementie; heeft kennis van de nieuwe ontwikkelingen voor ondersteuning van ouderen met behulp van zorgtechnologie De verpleegkundige als communicator in de ouderenzorg: beheerst de volgende vaardigheden en heeft de volgende attitude : is zich bewust van de eigen houding ten aanzien van ouderen en weet wat het begrip ageisme inhoudt; kan op basis van gelijkwaardigheid communiceren met ouderen en houdt rekening met mogelijke leeftijdsgebonden veranderingen van de oudere; kan gebruikmaken van verschillende vormen van gesprekstechniek, passend bij de situatie van de oudere; kan zich inleven in de specifieke behoeften van de oudere; kan samen met de oudere de mogelijkheden en de grenzen van de zorg vaststellen; kan belemmeringen vaststellen die ouderen kunnen ondervinden bij het ontvangen en begrijpen van informatie; kan de oudere en zijn naaste informeren over de veranderingen en de gevolgen daarvan bij het ouder worden; kan op een begrijpelijke en verstaanbare wijze instrueren en motiveren, rekening houdend met de individuele situatie van de oudere; kan ICT-toepassingen inzetten in of introduceren bij ouderen ter ondersteuning van de communicatie Voorgestelde leerinhouden: In de opleiding van verpleegkundigen komen voortaan de volgende onderwerpen m.b.t. communicatie in de ouderenzorg aan bod: ageisme en stereotypering; visie op de oudere mens en op zorg voor ouderen; zintuigelijke veranderingen en hulpmiddelen; specifieke communicatietraining gericht op ouderen met mogelijk zintuigelijke en/of cognitieve veranderingen, zoals motivational interview; Shared decision making; ICT in de zorg, zoals EPD, zorg op afstand, e-health en domotica Rationale: Voor de opleidingen tot verpleegkundige als communicator in de ouderenzorg zijn de belangrijkste overwegingen: Verpleegkundigen hebben niet altijd een positieve attitude tegenover ouderen. Dat komt ook doordat de beeldvorming over ouderen vaak negatief is. Om te kunnen communiceren met ouderen is het belangrijk dat een verpleegkundige inzicht heeft in de eigen houding en 16

17 beeldvorming. Dit veronderstelt een reflectief vermogen en de mogelijkheid om een goed intermenselijk contact aan te gaan. Deze vermogens vormen de basis voor het kunnen werken met ouderen en hun naasten. Pas dan kan de verpleegkundige het maatwerk leveren dat vereist is voor deze groep. Geen enkele oudere is hetzelfde. Het kunnen achterhalen van de vraag achter de zorgvraag is daarom een belangrijke kwaliteit van zorgprofessionals en vergt geduld en goede communicatieve eigenschappen. In communicatie speelt behalve de persoon zelf ook het gebruik van moderne middelen een steeds grotere rol. Ook in de zorg voor ouderen zal daar optimaal gebruik van moeten worden gemaakt. 17

18 Competentiegebied 3: Samenwerkingspartner (Voor het mbo past dit deels bij de doelen zoals genoemd in het Kwalificatiedossier Mbo-Verpleegkundige vanaf 2015, B1K2W1, B1K2W1 en B1K2W2) 3.1. De verpleegkundige als samenwerkingspartner in de ouderenzorg: beschikt over kennis m.b.t. samenwerking met andere betrokkenen, d.w.z.: heeft kennis van de eigen rol, deskundigheid en bevoegdheden en die van andere zorgverleners die te maken hebben met de zorg voor ouderen; heeft kennis van de sociale kaart gericht op de zorg voor ouderen; heeft kennis van het ontwikkelen van ketenzorg gericht op de complexe problematiek van chronisch zieke ouderen (Bachelor niveau); heeft kennis van de specifieke problematiek van de mantelzorger van de oudere zorgvrager De verpleegkundige als samenwerkingspartner in de ouderenzorg: beheerst de volgende vaardigheden: kan samenwerken met ouderen en hun mantelzorgers/vertegenwoordigers en waar mogelijk met andere informele zorgverleners; kan goed gebruikmaken van de expertise van andere hulpverleners en weet die op tijd te consulteren of kan tijdig verwijzen; kan in monodisciplinair en/of multidisciplinair overleg opkomen voor de specifieke belangen van de oudere patiënt; kan gebruikmaken van het systeem waarin de oudere leeft en is in staat dit systeem zodanig te ondersteunen dat het optimaal kan functioneren; 3.3. Voorgestelde leerinhouden: In de opleiding van verpleegkundigen komen voortaan de volgende onderwerpen m.b.t. samenwerking in de ouderenzorg aan bod: beroepsprofiel 2020; sociale kaart; ketenzorg, zorgpaden en andere bestaande zorgprogramma's; samenwerkingsvaardigheden; casemanagement Rationale: Voor de opleidingen tot verpleegkundige als samenwerkingspartner in de ouderenzorg zijn de belangrijkste overwegingen: De zorg voor ouderen is vaak complex en van verpleegkundigen mag een proactieve houding worden verwacht. Dat betekent ook dat zij over de grenzen van de eigen discipline moeten kunnen kijken. Verpleegkundigen moeten in staat zijn adequaat om te gaan met het versterken van de mantelzorg. Immers, juist mantelzorgers zullen de komende jaren veel problemen van de vergrijzende samenleving moeten opvangen. Een sleutelrol is daarbij weggelegd voor de verpleegkundige in de thuiszorg. Juist daar is het van belang om samen te werken, een goed netwerk te hebben en vanuit een duidelijk beeld van de eigen rol, bevoegdheden en verantwoordelijkheden andere hulpverleners in te schakelen. Voor veel ouderen is een ziekenhuisopname soms onvermijdelijk. Een goede transitie naar en uit het ziekenhuis is een belangrijk aandachtspunt voor verpleegkundigen. De komende jaren zullen nieuwe ketens van zorg ontstaan; niet gericht op één enkele medische diagnose, maar juist ook op de complexe zorg die een oudere van de zorgverlening vraagt. Verpleegkundigen dienen daarin een belangrijke rol te spelen. 18

19 Competentiegebied 4: Reflectieve Evidence Based Practice (EBP)-professional (Voor het mbo past dit bij de doelen zoals genoemd in het Kwalificatiedossier Mbo-Verpleegkundige vanaf 2015, B1K2W1, B1K2W3) 4.1./4.2. Voor de verpleegkundige als reflectieve EBP-professional in de ouderenzorg: zijn geen nieuwe specifieke doelstellingen m.b.t. kennis, vaardigheden en attitude vast te stellen, maar: zijn de doelstellingen zoals beschreven in Leren van de toekomst (12) van toepassing Voorgestelde leerinhouden: In de opleiding van verpleegkundigen komen voortaan de volgende onderwerpen m.b.t. het functioneren als reflectieve EBP-professional in de ouderenzorg aan bod: actuele publicaties betreffende de zorg aan ouderen van peer reviewed bladen; gevalideerde en betrouwbare meetinstrumenten; richtlijnen en protocollen en EBP-interventies; specifieke zoektermen relevant voor artikelen betreffende zorg voor ouderen; projecten die gericht zijn op het verbeteren van de zorg aan ouderen in diverse settingen (= bachelor-niveau) Rationale: Voor de opleidingen tot verpleegkundige als reflectieve EBP-professional in de ouderenzorg zijn de belangrijkste overwegingen: Professioneel verplegen is gebaseerd op het vertalen van onderzoek voor gebruik in de praktijk. Steeds meer verpleegkundig onderzoek over de zorg aan ouderen komt beschikbaar en verpleegkundigen moeten dan ook in staat zijn om deze onderzoeken kritisch te lezen en te besluiten of en hoe die onderzoeken toegepast kunnen worden in de praktijk. De toenemende zorg aan ouderen vraagt ook verpleegkundigen die onderwerpen voor nader onderzoek kunnen aandragen en die kunnen deelnemen aan onderzoek. Met name bachelor-studenten zullen zich hierin moeten bekwamen. Juist bij ouderen is de afweging tussen diverse kennisbronnen, vanuit een brede definitie van EBP van belang. Immers, de wensen van de oudere zelf zijn het uitgangspunt in de zorg. Studenten verpleegkunde zouden moeten leren om bewust keuzen te maken over de in te zetten interventies, in overleg met de oudere en zijn naaste, gebruik makend van beschreven evidence en best practices. 19

20 Competentiegebied 5: Gezondheidsbevorderaar (Voor het mbo past dit deels bij de doelen zoals genoemd in het Kwalificatiedossier Mbo-Verpleegkundige vanaf2015, B1K1W7) 5.1. De verpleegkundige als gezondheidsbevorderaar in de ouderenzorg: beschikt over specifieke kennis over gezondheidsbevordering bij ouderen, d.w.z: heeft kennis van het begrip gezond ouder worden; heeft kennis van leefstijlgerichte preventie bij ouderen; heeft kennis van het voorkomen van complicaties als gevolg van de zorgsituatie; heeft kennis van cultuurgebonden opvattingen over ouder worden; heeft kennis van meetinstrumenten om kwetsbare ouderen te kunnen identificeren De verpleegkundige als gezondheidsbevorderaar in de ouderenzorg: beheerst de volgende vaardigheden: kan een voorlichtingsprogramma gericht op gezond ouder worden opzetten en uitvoeren gericht op minstens één aspect van daarvan (= bachelor-niveau); kan zowel aan de oudere zelf als aan de mantelzorger preventieve interventies aanbieden daarbij rekening houdend met de specifieke situatie van ouderen; kan potentiële situaties van ouderenmishandeling herkennen en neemt passende maatregelen Voorgestelde leerinhouden: In de opleiding van verpleegkundigen komen voortaan de volgende onderwerpen m.b.t. gezondheidsbevordering aan bod: Healthy Ageing/gezond ouder worden; interculturele zorgaspecten, cultuursensitiviteit; preventie van ouderenmishandeling; Toolkit voor preventie ouderenproblematiek, zoals U-Care, Easy care of Toolkit effectieve ouderenzorg Rationale: Voor de opleidingen tot verpleegkundige als gezondheidsbevorderaar in de ouderenzorg zijn de belangrijkste overwegingen: Gezond ouder worden is een belangrijke maatschappelijke doelstelling. Verpleegkundigen kunnen daaraan een belangrijke bijdrage leveren door het organiseren van voorlichting. Deze preventie richt zich op gezonde ouderen, ouderen met beperkingen en mantelzorgers/vertegenwoordigers. Niet alleen het voorkomen van ziekten, maar vooral het bevorderen van functionele zelfstandigheid zijn van belang. 20

21 Competentiegebied 6: Organisator (De doelen voor het mbo behorend bij deze competentie zijn terug te vinden in het Kwalificatiedossier Mbo- Verpleegkundige vanaf 2015, B1K1 en B1K2 en B1K2W1) 6.1. De verpleegkundige als organisator in de ouderenzorg: beschikt over specifieke kennis over organiseren in de ouderenzorg, d.w.z.: heeft kennis van de risico s die transities van zorg meebrengen, zoals ziekenhuisopname en ontslag en verpleeghuisopname; heeft kennis van actuele voorschriften ten aanzien van veilige zorg aan ouderen; heeft kennis van wet- en regelgeving gericht op de oudere mens in de samenleving en van de ontwikkelingen op dit terrein; heeft kennis van de financiering van de zorg voor ouderen en van de ontwikkelingen op dit terrein; heeft kennis van de recente ontwikkelingen ten aanzien van wonen, zorg en welzijn; heeft kennis van verschillen zorgmodellen gericht op de oudere mens De verpleegkundige als organisator in de ouderenzorg: beheerst de volgende vaardigheden/heeft de volgende attitude: kan een veilige overgang van de ene naar de andere zorginstelling of de thuissituatie faciliteren en organiseren, daarbij rekening houdend met de oudere zelf en de mantelzorgers (= bachelor-niveau; de mbo-er levert hieraan een beperkte bijdrage); kan mogelijke knelpunten in de zorg aan ouderen signaleren en bespreken met zowel de eigen discipline als met ander zorgprofessionals; is zich bewust van de heersende financiële kaders en kan daarbinnen de zorg organiseren. 6.3.Voorgestelde leerinhouden: In de opleiding van verpleegkundigen komen voortaan de volgende onderwerpen m.b.t. organisatie van de ouderenzorg aan bod: transities in de zorg; VMS-beleid, Nationaal Programma Ouderenzorg; overheidsbeleid inzake ouderen; financiering van de zorg aan ouderen; AOW, WMO, AWBZ, WGBO, ZVW; consulteren en verwijzen; woonvoorzieningen; zorgmodellen, zoals chronic care model; integrale zorgverlening Rationale: Voor de opleidingen tot verpleegkundige als organisator in de ouderenzorg zijn de belangrijkste overwegingen: De zorg die ouderen nodig hebben is vaak complex. Belangrijk is het dan om het overzicht te houden, de juiste disciplines te kunnen inschakelen en te zorgen voor continuïteit in de zorg. Dat gebeurt altijd in een bepaalde context. Die is mede bepalend voor wat er wel en niet kan in de zorg. Verpleegkundigen moeten op de hoogte zijn van wat zich in die context afspeelt en dat kunnen vertalen naar de zorg aan ouderen. 21

22 Competentiegebied 7: De verpleegkundige als professional en kwaliteitsbevorderaar (Voor het mbo past dit deels bij de doelen zoals genoemd in het Kwalificatiedossier B1K2W3) 7.1./7.2. Voor de verpleegkundige als professional en kwaliteitsbevorderaar in de ouderenzorg: zijn geen nieuwe specifieke doelstellingen m.b.t. kennis, vaardigheden en attitude vast te stellen, maar: zijn de doelstellingen van toepassing, zoals beschreven in Leren van de toekomst (1) Voorgestelde leerinhouden: In de opleiding van verpleegkundigen komen voortaan de volgende onderwerpen m.b.t. professionaliteit en kwaliteitsbevordering aan bod: kwaliteit verbeterprojecten in zorginstellingen en ten aanzien van ouderen; bijdragen aan de implementatie van beroepsinnovatie ouderenzorg in de beroepspraktijk Rationale: Voor de opleidingen tot verpleegkundige als professional en kwaliteitsbevorderaar in de ouderenzorg is de belangrijkste overweging: Wat geldt als algemeen kader voor verpleegkundigen is niet anders dan wat geldt ten aanzien van de zorg voor ouderen. 22

23 Aanbevelingen Een kader voor een curriculum is richtinggevend voor de inhoud, maar zegt niets over de structuur en de wijze waarop die inhoud gestalte zou kunnen krijgen. Dat ook daarover wel iets te zeggen valt, is duidelijk. Uit de studie van Schuurmans in 2011 (11) bleek dat studenten leerinhouden over ouderen die verwerkt worden in andere studieonderdelen, bijvoorbeeld als casus, niet herkennen als informatie of kennis over die doelgroep. Ook is bekend dat jongere studenten weinig belangstelling hebben voor specifieke behoeften van de oudere zorgvragers. Bovendien zijn ook docenten lang niet altijd op de hoogte van de specifieke behoeften van ouderen. Aan deze punten kan wellicht ook iets meer aan gedaan worden dan een inhoudelijk optimaal curriculum aanbieden. Gebaseerd op literatuur, reacties van de referenten en gesprekken met studenten zijn daarom de volgende aanbevelingen geformuleerd. 1 Ontwikkel expertise Organiseer de staf zodanig dat een groep docenten verantwoordelijk is voor de inhoud van het curriculum over de zorg aan ouderen. Deze docenten kunnen extra scholing krijgen op vak inhoud. Zij verzorgen studiedagen en workshops voor andere docenten, mogelijk samen met beroepsbeoefenaren, en zorgen ervoor dat deze va inhoud een actueel agendapunt blijft. Zij laten ook steeds weer zien dat het onderwerp ouderenzorg aandacht nodig heeft en dragen de visie van de opleiding op dit onderwerp uit. Vertegenwoordigers uit het veld, maar vooral ook ouderen zelf, kunnen deelnemen aan een dergelijke vakgroep en daarmee input geven aan de beroepspraktijk en vice versa. 2 Maak het curriculum seniorvriendelijk De zorg voor ouderen zal zowel in aparte cursussen aan de orde moeten komen als in verschillende andere curriculumonderdelen. Zorg ervoor dat geriatrieverpleegkundigen, maar vooral ouderen zelf als gastdocenten worden ingeschakeld en probeer vooral jonge verpleegkundigen in te schakelen als goede rolmodellen voor studenten. Bied in de afstudeerfase verdieping en projectonderwerpen aan die voortkomen uit praktijkvragen over de zorg aan ouderen, en doe dit vooral vanuit verschillende settingen. Zorg dat een adviesgroep waarin ouderen zijn vertegenwoordigd regelmatig het curriculum doorlicht op de vraag of dit nog steeds adequaat is. Daarmee kunnen nieuwe ontwikkelingen gemakkelijk worden opgespoord en worden vertaald naar het onderwijs. Maak gebruik van veel variatie in leermiddelen, 23

24 muziek, film, toneel et cetera. Stimuleer docenten om bijvoorbeeld een keer per jaar een activiteit te organiseren voor ouderen waar docenten en studenten vrijwillig aan deelnemen. 3 Zorg voor technologie in het curriculum Maak bij het ontwerpen van nieuw onderwijs gebruik van het gegeven dat jonge studenten graag met computers willen werken. Op het internet zijn veel goede informatiebronnen, games, filmpjes en dergelijke te vinden waarvan studenten gebruik kunnen maken op een tijdstip dat hen uitkomt. Zoek naar vormen van blended learning: de combinatie van online- en contactonderwijs, en maak het onderwerp op die manier aantrekkelijk voor jonge mensen. Laat studenten zo mogelijk oefenen met zorg op afstand. 4 Stimuleer de belangstelling van jonge studenten Het verbeteren van de beeldvorming over en de attitude tegenover ouderen is een langdurig proces. Alleen het vergroten van de kennis is onvoldoende. Zorg dat de attitude bespreekbaar wordt. Gebruik innovatieve wegen om oud en jong met elkaar in gesprek te laten gaan. Studenten kunnen interessante bijeenkomsten organiseren voor ouderen, terwijl ouderen bijvoorbeeld een panel kunnen vormen en op die manier het onderwijs kunnen verlevendigen. Voor veel studenten is het werken in een verpleeghuis nu de eerste kennismaking met de zorg voor ouderen. Daarmee krijgen ze geen representatief beeld van de oudere mens. Immers, slechts 4 procent van alle ouderen woont in een verpleeghuis. Jonge studenten zouden eerst in contact moeten komen met gezonde en actieve ouderen. Daaraan zou het stagebeleid moeten worden aangepast. 5 Bied goede rolmodellen in de stage De stages in het verpleeghuis en de thuiszorg zouden meer gericht moeten worden op het ontwikkelen van verschillende competenties om zo een optimaal leerklimaat te creëren. Nu ligt de nadruk op de competenties van de zorgverlener. Daar zou vooral voor de bachelor-studenten verandering in moeten komen. De instellingen die stages verlenen moeten duidelijke rolmodellen bieden die een gidsrol voor jonge studenten kunnen vervullen. Bachelor-studenten voelen zich vaak niet welkom op plaatsen waar voornamelijk mensen met mbo-niveau 3 werken. Hoewel de zorg in het verpleeghuis juist uitdagend zou moeten zijn voor de bachelor-student, is dat vaak niet het geval doordat de focus op de zorgverlenersrol ligt en het leerklimaat lang niet overal optimaal voor hen is. 24