T«* TNO-notitie. Internationale Inventarisatie Toekomstverkenningen op het terrein van Transport (FUTUROSCOPE)

Transcriptie

1 * TNO-notitie 96/NE/15 Internationale Inventarisatie Toekomstverkenningen op het terrein van Transport (FUTUROSCOPE) TNO Infrastructuur, Transport en Regionale Ontwikkeling Schoemakerstraat 97 Postbus 61 6 JA Delft Telefoon Fax Onderzoek uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Adviesdienst Verkeer en Vervoer van Rijkswaterstaat Contactpersoon: Drs. M. Wijnties Alle rechten voorbehouden Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO Indien dit rapport m opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor onderzoeksopdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen partijen gesloten overeenkomst Het tennzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan TNO Datum Delft, November 1996 Afdelingen Economie en Verkeer & Vervoer Auteurs Hans Vethman Fons van Reisen Erik Verroen Richting toekomst Regio's die hun sterkten uitbuiten hebben een betere concurrentiepositie en juist als het om vernieuwen gaat, kan de visie van een gespecialiseerde butenstaander veel waard ajn TNO-INRO helpt overheden en bedrijfsleven, met de kracht van kennis, de regionale concurrentiekracht te vergroten T«* Nederlandse Organisatie voor toegepastnatuurwetenschappelijk onderzoek TNO Op opdrachten aan TNO zijn van toepassing de Algemene Voorwaarden voor onderzoeksopdrachten aan TNO, zoals gedeponeerd bfj de Arrondissementsrechtbank «nde Kamer van Koophandel te 's-gravenhage

2 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING... l WERKWUZE...^ 3 TOELICHTING OP DE DATABASE... 5 RODE DRAAD Kerncijfers...?. Belangrijke domeinen SLOTOBSERVATTES Domeinen Methoden Rol van de overheid Vervoersystemen Tijdshorizon... BIJLAGEN...^ Bijlage A. Overzicht van contactpersonen met betrekking tot lange termijn verkenningen... Bijlage B. Scenario-methoden... Bijlage C. Literatuuroverzicht...5

3 96/NE/15 l INLEIDING Op het terrein van verkeer en vervoer bestaat een lange traditie van toekomstverkenningen. Het vervoerssysteem kent een sterke dynamiek, waarbij de ontwikkelingen bepaald worden door een groot aantal omgevingsfactoren in de maatschappij. De rol van de overheid is groot en de levenscyclus van infrastructuur is lang. De behoefte aan systematische planning op lange termijn is dan ook groot. Goed inzicht in de toekomstige vraag naar en aanbod van vervoersvoorzieningen is daarbij onontbeerlijk. Bij het Ministerie van Verkeer en Waterstaat bestaat behoefte aan nieuwe strategische verkenning van ontwikkelingen, knelpunten en beleidsopties op de lange termijn. Daarom wordt op dit moment het project 'Lange Termijn Verkenning Personenvervoer 5 ('Questa')' gestart. Dit project beoogt via verkenningen en discussies te komen tot een geactualiseerde visie op het lange termijn vervoersbeleid. Bij deze activiteiten is het van belang inzicht te hebben in studies die in het (recente) verleden op dit terrein zijn uitgevoerd, zodat van ervaringen van anderen gebruik kan worden gemaakt. Voor Nederland heeft het AVV recent zo'n inventarisatie uitgevoerd 1. Deze verkenning heeft zich vooral gericht op nationale bronnen. In aanvulling hierop wenste het projectteam van Questa een inventarisatie van de belangrijkste recente toekomstverkenningen in het buitenland. TNO Inro is gevraagd zo'n inventarisatie uit te voeren. Het doel van deze studie is daarbij als volgt geformuleerd: " Het verkrijgen van een overzicht van de meest belangrijke en inventieve toekomstverkenningen die in andere landen dan Nederland gemaakt zijn en de belangrijkste nieuwe ideeën daarin " TNO Inro heeft de inventarisatie in de periode september - november 1996 uitgevoerd. De bij deze notitie geleverde database met een korte karakteristiek van relevante publikaties vormt het belangrijkste resultaat. In deze begeleidende notitie wordt beknopt ingegaan op de werkwijze en de resultaten. Achtereenvolgens komen in deze notitie aan bod de werkwijze, een beknopte toelichting op de database met publikaties, de rode draad in de geselecteerde literatuur en enkele slotobservaties. A W, Inventarisatie toekomstverkenningen'; Rotterdam, februari 1996, Intern rapport.

4 96/NE/15 WERKWIJZE Algemene criteria voor inventarisatie Bij de inventarisatie van toekomstverkenningen in het buitenland is de aandacht gericht op: publikaties vanaf ongeveer 199; buitenlandse studies of Nederlandse projecten met een internationale oriëntatie (gevonden relevante Nederlandse studies, die niet in de AVV-inventarisatie zijn opgenomen, zijn eveneens beoordeeld); projecten en publikaties op het brede terrein van verkeer en vervoer (personen- en goederenvervoer, individueel en collectief vervoer, vraag en aanbod); projecten en publikaties op de relevante neventerreinen: ruimtelijke ordening, economie, sociaal-culturele aspecten, demografie, milieu en energie, bestuurlijke organisatie, en technologie; studies die een duidelijk beeld geven van een toekomstjaar op lange termijn (bij voorkeur 15 en verder), of die ingaan op een duidelijk toekomst-relevante thematiek. Aanpak inventarisatie De onderstaande aanpak is gevolgd tijdens dit onderzoek: a. het inventariseren van materiaal bij Inro-collega's; b. het verder inventariseren van publikaties op basis van een uitgebreide literatuurresearch via tijdschriften, bibliotheken, sleutelpersonen en internet; c. het opvragen van publikaties bij bibliotheken etc.; d. het beoordelen van het materiaal op relevantie; e. het verwerken van relevante publikaties in een database; f. het preciseren en benaderen van interessante contactpersonen in binnen- en buitenland; g. het verwerken van het aanvullende relevante materiaal in de database en in een notitie. Beoordeling studies De gevonden titels, in totaal 16, zijn beoordeeld op relevantie, waarbij de toekomstgerichtheid van de studie of van het onderwerp het belangrijkste criterium was. Op grond hiervan zijn de studies ingedeeld in vier groepen: zeer relevante en relevante studies zijn opgenomen in de zogenaamde toplijst van de database (81); waarschijnlijk relevante studies die niet achterhaald konden worden, zijn opgenomen in een prioriteitenlijst (13); minder relevante studies zijn opgenomen in een reservelijst, inclusief een toelichting op de beoordeling (7);

5 96/NE/15 uiteindelijk niet relevante studies zijn uit de database weggelaten (5). De publikaties zijn getoetst op de onderstaande criteria. Deze criteria zijn ongewogen gehanteerd. De lijst met publikaties is door meerdere teamleden van TNO Inro beoordeeld, waardoor een zekere mate van 'intersubjectiviteit' is ontstaan. Twijfelgevallen zijn binnen het team besproken. In concreto zijn de volgende criteria aangehouden voor toelating op de toplijst: de mate waarin scenario 's worden gehanteerd; De voorkeur gaat uit naar scenario's vanwege de 'breedte' van dergelijke studies qua methodiek en het feit dat ze dikwijls ook aspecten van 'omgevingsverkenning' en 'trendanalyse' bespreken. Ook leveren ze dikwijls prognoses binnen een scenario-omgeving. de mate van juistheid van abstractieniveau; Een belangrijk punt is dat de studies voor scenariobouw niet te detaillistisch zijn. Er wordt gedacht aan het schetsen van algemene, maatschappij-georiënteerde beelden. de mate van juistheid van tijdhorizon; Hier geldt hoe verder weg in de tijd hoe beter, zeker ook gezien de tijdhorizon die de opdrachtgever aanhoudt. de mate waarin transport wordt meegenomen in de verkenningen; Prioriteit wordt gegeven aan publikaties die reeds een directe relatie aangeven met transport. de mate waarin we verwachten in de studies met name interessante inhoudelijke (minder op methodische) ideeën aan te treffen. Dit vormen weer goede bouwstenen voor scenariovorming. Keuze database De relevante studies zijn zo volledig mogelijk beschreven volgens een vaste format. In totaal zijn 13 zeer relevante studies en 65 relevante studies opgenomen in de database. De database is gemaakt in het softwareprogramma Access. Met de opdrachtgever is overlegd over het programma dat zou worden gebruikt. Het door AVV voorgestelde Card-Box is niet gekozen, omdat bij navraag bleek dat dit programma niet uitwisselbaar is met andere programma's en waarschijnlijk binnenkort vervangen wordt door of Access of de wel uitwisselbare Windows-variant van Card-Box. Zie de aparte toelichting op de database voor een beschrijving van de velden.

6 96/NE/15 Geraadpleegde organisaties en personen Voor de inventarisatie is gebruik gemaakt van de volgende bronnen: Diverse tijdschriften, met name op het gebied van transport en toekomstonderzoek Bibliotheken: TNO-bibliotheken AVV-bibliotheek bibliotheek Universiteit Utrecht bibliotheek TU Delft Internet: sites van Ministeries van Transport (o.a. VS, Californië, UK, Duitsland) sites van Instituten Europese Commissie (DG VU, CORDIS, etc.) sites van universitaire Transport-instituten (Leeds, Californië, Australië) sites van overige instanties (INRETS, Bundesforschungsanstalt, GBN, OECD) Contacten: kennis bij Inro-medewerkers raadpleging van de volgende mensen in binnen- en buitenland: Van Bleek, P. Heerema, H. Puylaert, Min. VROM, Ruimpad De Rooij, F. Van Erkel, RWS van Wee, RIVM Nijkamp, VU Roos, CE Delft Mw. Graziani, EC-DG VH Bucher, BfLR Weiner, U.S.D.O.T. Maggi, Univ. Lugano Wegener, Uni Dortmund Schipper, UC Berkely Mw. P. Mokhtarian, UC Davis

7 96/NE/15 3 TOELICHTING OP DE DATABASE De relevante publikaties en rapporten zijn op een gestandaardiseerde wijze beschreven volgens een bepaald format. Deze structuur bestaat uit een aantal velden met een beperkt aantal vastgestelde invoermogelijkheden en uit een aantal velden met de mogelijkheid van vrije invoer. Met de gestandaardiseerde velden wordt de database toegankelijk gemaakt, met de vrije velden kunnen de specifieke elementen van iedere publikatie nauwkeuriger weergegeven worden. De publikaties met een beoordeling l of worden zo uitvoerig mogelijk beschreven aan de hand van de onderstaande velden. Bij de overige publikaties wordt volstaan met de invulling van een beperkt aantal velden: identificatienummer, titel, auteur, organisatie, verschijningsjaar, een beoordeling (incl. toelichting) en eventuele referenties. Ter toelichting op de database wordt kort de betekenis van ieder veld aangegeven. veld ID titel verschenen in auteur organisatie status verschijningsjaar toekomstjaar type hoofddomein domein beschrijving identificatie-nummer voor iedere studie titel rapport of project evt. naam tijdschrift, waarin rapportage verschenen is namen van auteurs naam van verantwoordelijke organisatie voorgenomen: het betreft een projectvoorstel lopend: het betreft een lopend project afgerond: het betreft een rapportage (al dan niet over een project) jaar van publikatie eindjaar waarop de studie zich richt (1e eeuw =, geen jaartal = 9999) meerdere antwoorden zijn mogelijk: scenario's: ontwikkeling van verschillende, alternatieve toekomstbeelden. strategie-verkenning: verkennen en beoordelen van een of meer beleidsalternatieven. omgevingsverkenning: verkennen van ontwikkelingen die relevant zijn voor het betreffende domein. trend-analyse: analyse van ontwikkelingen zonder een toekomstbeeld. Prognose: verwachte ontw. zonder alternatieve ontwikkelingen overig: intuïtief, beschrijvend, visies van deskundigen, ideeënvorming, reflectie, evaluatie. Kwalitatief: studie zonder harde cijfers (als input of output) kwantitatief, studie gebaseerd op of leidend tot cijfermatige onderbouwing belangrijkste kennisdomein van de studie. alle kennisdomein(-en) waarop studie betrekking heeft: een of meer van volgende categorieën: transport ruimtelijke ordening (inclusief ruimtelijke ontwikkelingen) economie milieu (inclusief energie)

8 96/NE/15 transport-gerelateerd transport-issues thema's overheid vraagstelling onderzoekaanpak uitkomsten referenties Beoordeling toelichting beoordeling demografie sociaal-cultureel bestuurlijke organisatie technologie ja: relatie met transport nee: geen relatie met transport specificatie van transport-thema's die aan de orde komen personenvervoer goederenvervoer vraag: gericht op vraag naar mobiliteit aanbod: gericht op aanbod van transport-faciliteiten vrij veld: specificatie geadresseerde thema's rol van de overheid in de studie (zie ook toelichting onder deze tabel): passief actief niet benoemd vrij veld: specificatie kader, probleemstelling, doel van de studie vrij veld: gebruikte methoden vrij veld: korte beschrijving van belangrijkste uitkomsten zo veel mogelijk is geprobeerd contactpersonen op te nemen, die meer weten over de betreffende studie; dit veld kan ook gebruikt zijn voor aanvullende informatie, bijv. Verwijzing naar andere studies in de database. beoordeling van de studie naar relevantie voor dit project 1 = zeer relevant (op toplijst, 16 stuks) = relevant (op toplijst 65 stuks) 3 = studie is niet opgespoord, op basis van informatie relevant (hoogstwaarschijnlijk op toplijst, 13 stuks) = minder relevante studies (7 stuks) 5 = studie is niet opgespoord, op basis van bekende informatie minder relevant (5 stuks) voor minder relevante studies (beoordeling en 5) is de reden in dit veld aangegeven. De rol van de overheid is als volgt gecategoriseerd: Actief: de overheid is in deze situatie een belangrijke actor in de studie, het handelen van de overheid beïnvloedt duidelijk de uitkomsten, de overheid heeft een sturende rol. Passief: de overheid handelt in het verlengde van de heersende normen en waarden binnen de studie, het beleid is volgend. Niet benoemd: in deze studies wordt de rol van de overheid niet nader aangeduid. Dikwijls wijst dit in de richting van een zeer passieve rol. Van de studies in de database is tevens een synthese gemaakt. De rapportage hiervan vindt plaats in het volgende hoofdstuk.

9 96/NE/15 RODE DRAAD Bij dit onderdeel wordt per hoofddomein aangegeven wat de meer algemene inhoudelijke en methodische kenmerken zijn. Voor hoofddomeinen die minder dan vijf studies in de toplijst hebben, is geen rode draad aangegeven. De rode draad richt zich in concreto op de volgende hoofddomeinen: transport, ruimtelijke ordening, technologie, demografie, en milieu..1 Kerncijfers In deze paragraaf wordt beknopt enkele kerncijfers uit de database gepresenteerd ter illustratie van de gebruikersmogelijkheden. Tevens ontstaat een eerste cijfermatig inzicht in de inhoud. Mede op basis van deze kerncijfers wordt in de volgende paragraaf een karakteristiek per belangrijk (sterk in database vertegenwoordig) hoofddomein gegeven. De kerncijfers worden verder benut als bouwsteen voor de slotobservaties. Ter verduidelijking van het gebruik van de tabellen met kerncijfers worden telkens enkele voorbeelden voor interpretatie gegeven. Tabel 1: Samenhang tussen domeinen (in kolompercentages) Domein Transport r. o. economie milieu demografie sociaal-cultureel best. Organisatie technologie totaal % totaal abs. transp r.o econ milieu demogr soc.-cult best org techn voorbeeld interpretatie: van de r.o. studies die met andere domeinen samenhangen, wordt in 8% van de gevallen transport genoemd. van de transport-studies die met andere domeinen samenhangen, wordt in 13% van de gevallen r.o. genoemd (en in 31% van de gevallen milieu).

10 96/NE/15 Tabel : Type verkenning per domein (in rijpercentages) Domein transport ruimtelijke ordening economie milieu demografie sociaal cultureel bestuurlijke organisatie technologie niet-domein specifiek Type scenario strat-verk Omg.- verk prognose trend overig totaal kwant Kwal totaal voorbeeld interpretatie: van alle typeringen van de studies die transport als domein hebben, wordt in 3% van de gevallen de studie aangeduid als een scenario-studie. de onderste rij geeft de typering van alle studies samen weer. Dan wordt het label scenario dus bij 5% van de typeringen gebruikt. Tabel 3: Transport-issues, die per domein aan de orde komen (in rijpercentages). Domein Transport ruimtelijke ordening economie milieu demografie sociaal cultureel bestuurlijke organisatie technologie niet-domein specifiek Transportissues personen goederen totaal totaal abs vraag aanbod totaal totaal abs voorbeeld interpretatie: van alle studies (onderste rij) zijn iets meer studies gerelateerd aan personenvervoer dan aan goederenvervoer. De verhouding tussen vraag en aanbod is nagenoeg gelijk, bij ruimtelijke ordening krijgen personenvervoer en aanbod vaker aandacht, bij milieu goederenvervoer en vraag.

11 96/NE/15 Tabel : De rol van de overheid binnen de verschillende domeinen Domein transport ruimtelijke ordening economie milieu demografie sociaal cultureel bestuurlijke organisatie technologie niet-domein specifiek Overheid actief passief 1 niet benoemd Totaal in rijpercentages actief passief niet benoemd Totaal voorbeeld interpretatie: in 8 procent van de studies waarin transport als domein wordt genoemd heeft de overheid een actieve rol. in bijna driekwart van de studies waarin economie wordt genoemd, vertolkt de overheid een actieve rol. Tabel 5: Toekomstjaren, die voor de verschillende domeinen gehanteerd worden (rijpercentages) Domein transport ruimtelijke ordening economie milieu demografie sociaal-cultureel bestuurlijke org. technologie niet-domein specifiek < < a ' studies met een perspectief als "de 1e eeuw". 15-< < " geen totaal voorbeeld interpretatie: Ruim 6% van de studies waarin transport voorkomt, hanteren een toekomstjaar vallend in het tijdvak Voor studies met economie als domein valt 75% in de eerdergenoemde periode.

12 96/NE/15 1. Belangrijke domeinen..1 Domein transport In totaal zijn er 5 relevante studies, hiervan zijn er 38 waarin transport het belangrijkste, eerst genoemde domein is. Er is sprake van een grote diversiteit, met studies uit zowel de beleidssfeer als de academische sfeer. Desalniettemin zijn er zowel inhoudelijk als methodisch enkele lijnen uit het materiaal te halen. Inhoudelijk Uit het materiaal ontstaat een goed beeld van internationale toekomstige ontwikkelingen op het gebied van transport: - de behoefte aan en ontwikkeling van hoge snelheidsnetwerken; - de toekomst van de auto en wegvervoer; - toekomstmogelijkheden voor railvervoer en andere vormen van collectief vervoer; - belangrijke innovaties in verkeer en vervoer; - brede zorg omtrent de haalbaarheid van een duurzame v&v-ontwikkeling; - lange termijn trends verkeer en vervoer, onder meer stedelijke verkeersgroei en groei verkeer op hoofdinfrastructuur. De studies in het domein transport zijn transportgerelateerd in brede zin: ze gaan vaak in op meer dan twee transport-issues. Tien studies behandelen specifieker één of twee transport-issues. Het personenvervoer komt het meest als issue voor, en de aandacht voor de vraag- en aanbodkant is keurig in evenwicht. Methodisch In het transport-thema is het methodische karakter van de studies zeer divers. Een lichte nadruk ligt op strategie-verkenningen: de verkenning en beoordeling van een of meer beleidsalternatieven. Ongeveer 17 studies zijn als zodanig gekwalificeerd. De hierbij gehanteerde onderzoeksaanpak is meestal kwalitatief van aard: de argumentatie wordt vaak gebaseerd op basis van een synthese van diverse kennisbronnen, zoals experts, commissies, en rapportages. De verkenning kan evenwel ook gepaard gaan met een meer kwantitatieve aanpak, zoals bij de strategische capaciteitsverkenning voor Duitse luchthavens. Er zijn 1 studies opgenomen met een scenario-karakter. Scenario's kunnen zowel op een kwantitatieve als op een kwalitatieve wijze zijn ontwikkeld. In de database hebben 8 transportstudies een voornamelijk kwantitatief karakter, terwijl studies een overwegend kwalitatief karakter hebben. De prognoses zijn altijd kwantitatief van aard en heel concreet en enkelvoudig, bijvoorbeeld gericht op de ontwijkkeling van goederenstromen over de weg of op de behoefte aan spoorrijtuigen. De trend-analyses kunnen zowel een kwalitatief als een kwantitatief karakter hebben. Deze studies behandelen veelal een complexere thematiek dan prognoses, zoals ruimtelijke en economische ontwikkelingen.

13 96/NE/15 H Gebruikte toekomstjaren Veel studies zijn gericht op de niet al te verre toekomst. Vooral het jaar 1 komt veel voor als eindjaar. In totaal zijn er 13 transportstudies met een eindjaar tussen 5 en 1. Elf studies hebben een zichtjaar tussen 15 en 3. Vier studies hebben een horizon tot na 35, vooral tot. Tien studies hebben geen specifiek zichtjaar. Korte beschrijving van meest relevante studies Guided transport in (ID 8): strategie verkenning met goed gebruik van scenario's, met aandacht voor keuze-opties en de rol voor de overheid. Ver zichtjaar. Long run scenario's for surf ace transport (ID 15): Uitstekend voorbeeld van scenario-ontwikkeling met goede conceptuele basis en systematische aanpak. Transport forecasting goods and passengers, (ID 56): Voorbeeld van een kwantitatieve scenariostudie, die nog uitgevoerd gaat worden. Policy scenario's for sustainable mobility (ID 69): Kwalitatieve scenario's met duidelijke identificatie van kritische beleidskeuzes. Nog lopend. Scenario's support project (ID 7): Synthese van diverse scenario-projecten binnen het Europese Strategie Research Programme (waaronder ID 69). Scenario-ontwikkeling vooral gericht op modellering van invloed van externe factoren op Europese transport... Domein Ruimtelijke ordening In totaal zijn er 16 relevante studies, waarin ruimtelijke ordening het belangrijkste, eerst genoemde domein is. Ook in dit domein komt in de studies een veelheid van onderwerpen aan de orde, waaruit de volgende lijnen zijn te halen. Inhoudelijk Uit het materiaal ontstaat een goed beeld van research naar ruimtelijke ontwikkelingen en (internationaal) ruimtelijk ordeningsbeleid: - analyses van stedelijke ontwikkelingen, in relatie tot mobiliteit en communicatie-technologie; - kwantitatieve ruimtelijke ontwikkelingen op nationale (met name Duitsland) en Europese schaal; - nationale (Duitsland, Oostenrijk, Denemarken, Frankrijk) en Europese beleidsontwikkeling; De Duitse en Europese beleidsontwikkeling zijn vooral gericht op de discrepantie tussen regio's, de Oostenrijkse en Deense studies inventariseren meer op een neutrale manier de toekomstige ruimteclaims, de Franse benadering is meer ontwerp-gericht. Met uitzondering van vier studies zijn alle studies transportgerelateerd. In de meeste gevallen komen slechts één of twee transport-issues aan de orde. De aandacht voor de verschillende issues is redelijk evenwichtig verdeeld, alleen het goederenvervoer komt wat minder aan bod. Methodisch In het domein ruimtelijke ordening komen met name veel strategie-verkenningen en trend-analyses

14 96/NE/15 1 voor. De strategie-verkenningen zijn over het algemeen kwalitatief van aard. Met name (maar niet uitsluitend) in beleidsrapporten komt deze aanpak voor. Trend-analyses zijn vaak gebaseerd op zowel kwantitatieve als kwalitatieve analyses. De onderwerpen waarvoor ze gemaakt worden zijn zeer divers: van woningbehoefte en verkeersontwikkeling (beide meer kwantitatief) tot de integratie van Oost-Europa en de trends in stedelijke hiërarchie (beide meer kwalitatief). In dit domein hebben twee studies een scenario-karakter. De ene studie is meer kwantitatief van karakter, met een prognose van het meest gewenste scenario en een alternatief gewenst scenario. De ander is meer kwalitatief van karakter (zie bij meest relevante studies: The geography of Europe's futures). Gebruikte toekomstjaren Van de studies met een duidelijk eindjaar zijn de meeste studies (5) gericht op een toekomstjaar tussen 15 en 3. Een studie heeft een verder toekomstjaar, terwijl drie studies een nabijer toekomstjaar hebben. Korte beschrijving van meest relevante studies Europa + (ID 15): Biedt Europees kader van ruimtelijke ontwikkelingen en beleidsoriëntatie. Brede analyse van ontwilckelingen en r.o.-instrumentarium. France 15 (ID 18): Goed voorbeeld van strategie-verkenning die gericht is op kenmerkende nationale ruimtelijke structuren (bijv. monocentrisch), met een ontwerp-aanpak. The geography of Europe's futures (ID 13): Brede scenario-constructie op basis van politieke hoofdkeuzes: liberalisme (economie), sociaal-democratie (gelijkheid), groene partijen (ecologie)...3 Domein Technologie Van de in totaal 17 technologiegerelateerde studies zijn er 6 met technologie als hoofddomein. Vooral bij studies met transport als eerstgenoemde domein komt technologie als nevendomein aan bod. Daarnaast zijn er in het technologie-domein een aantal studies, die nog op het prioriteitenlijstje staan. Uit de zes relevante studies valt de volgende lijn te halen. Inhoudelijk Drie studies gaan in op de ontwijkkeling van informatie- en communicatietechnologie, een gericht op de IT-infrastructuur, een gericht op de transport-consequenties van een specifieke toepassing (telewerken), en een is meer beschrijvend over de toekomstige mogelijkheden en maatschappelijke consequenties. Twee andere studies zijn gericht op transport-technologie, en een studie biedt een goed overzicht van maatschappelijk relevante technologieën (ID 83). Drie studies zijn transportgerelateerd.

15 96/NE/15 13 Methodisch In het domein technologie komen vooral trend-analyses voor. Vier studies worden als zodanig gekarakteriseerd. Ook omgevingsverkenningen, al dan niet in combinatie met een trend-analyse, komen voor. Er is slechts een studie gekarakteriseerd als scenario-studie, het scenario-karakter bestaat in deze studie uit een hoge en een lage inschatting. Methodisch is het geen voorbeeld-studie. Gebruikte toekomstjaren Het karakter van de studies (vooral trend-analyses en omgevingsverkenningen) brengt met zich mee dat er weinig concrete toekomstjaren zijn gebruikt. Slechts één studie heeft een concreet toekomstjaar, namelijk 15. Korte beschrijving van meest relevante studies Geen studies in dit domein.. Domein Demografie Inhoudelijk In totaal 1 studies in de database behandelen het domein demografie, hiervan zijn er 6 studies waarbij demografie als meest relevante (eerste) domein wordt gezien. Binnen demografie is ook aandacht voor de thema's migratiestromen en arbeidsmarkt. Directe relaties worden in de studies maar voor een beperkt aantal domeinen aangegeven. Allereerst wordt gewezen op sociaal-culturele aspecten en verder ook economische en bestuurlijk-organisatorische zaken. Meestal betreft het duidelijk toegespitste vraagstellingen, die kunnen worden beantwoord met een kwantificering. De geselecteerde studies hebben betrekking op ontwildcelingen in de Europese landen, waaronder Nederland. De overheid heeft een niet zozeer actieve rol, eerder passief of onbenoemd, afgezien bij migratie, arbeidsmarktparticipatie en bij vruchtbaarheid. Er wordt nauwelijks in directe zin verwezen naar transportgerelateerde activiteiten (migratie uitgezonderd). Uitkomsten: Herziene demografische scenario's voor de EFTA-landen en voor Europa voor. veroudering van de bevolking ontgroening verhoogde arbeidsmarktparticipatie vrouwen grotere bandbreedten voor migratiestromen Methodisch De demografische wetenschap is zeer goed bekend met het construeren van scenario's. Dit hangt nauw samen met de onzekerheden die gelden voor demografische ontwikkelingen. Mede hierdoor zijn prognosetechnieken van groot belang. Bij de gekozen studies wordt dikwijls een beperkt scenariobeeld geschetst, waarbij trendanalyse en omgevingsverkenningen eveneens worden toegepast. Alleen de voor de demografie direct relevante aspecten komen aan de orde. Na deze beknopte

16 96/NE/15 1 beelden wordt ingegaan op de gevolgen in kwantitatieve zin. Dit leidt meestal tot bijstellingen van eerdere prognoses (ook voortkomend uit scenario's). Het is overwegend de bedoeling de toekomstige werkelijkheid met scenario's zo dicht mogelijk te benaderen: het zijn overwegend projectieve scenario's. jeerst wordt dikwijls ingegaan op de recente ontwikkelingen op een bepaald vlak in het nabije verleden. Vervolgens worden enkele gekwantificeerde scenario's aangegeven. Gebruikte toekomstjaren Centraal als toekomstjaar staat het jaar, in sommige wordt reeds verder gekeken. Momenteel wordt overigens door Eurostat en onder meer ook TNO Inro gewerkt aan nieuwe prognoses voor 5. Het betreffen voornamelijk de Centrale Bureaus voor de Statistiek en de Demografische Instituten in Europa. Korte beschrijving van meest relevante studies Two long-term scenario's for the European free trade association (ID7). Deze studie biedt via twee scenario's een goed overzicht van de bepalende factoren van demografische ontwikkelingen in Europese landen, waaronder Nederland...5 Milieu Inhoudelijk In totaal 5 studies in de database behandelen het domein milieu (incl. energie), hiervan zijn er 6 studies waarbij milieu als meest relevante (eerste) domein wordt gezien. De geselecteerde studies hebben betrekking op milieu- en energieontwikkelingen op wereldschaal en Europa. De studies bij dit onderdeel zijn om verschillende redenen interessant voor verkeer en vervoer. Naast de toenemende (beleids-)aandacht voor milieu en energie is het een domein dat zeer sterk vertakt is met andere voor verkeer en vervoer relevante domeinen. Denk hierbij aan 'economie', 'demografie', 'bestuurlijke organisatie', technologie en sociaal-cultureel'. De studies betreffende milieu en energie bieden dan ook dikwijls visies/concepten op genoemde nevendomeinen. Verschillende scenario's komen werkelijk los van de huidige situatie, tevens wordt er gebruik gemaakt van 'critical incidents'. Aangezien de sector verkeer en vervoer een belangrijke gebruiker van energie en ruimte is, wordt in een groot deel van de beschreven studies expliciet op de relatie met dit domein ingegaan. Vooral de vraagzijde van transport (personen- en goederenvervoer) krijgt de aandacht. Centraal staan de omvang en de aard van het energiegebruik in de toekomst en de mogelijkheden voor vernieuwbare energie. Belangrijkste uitkomsten jeen algemeen beeld valt moeilijk te geven, de scenario's lopen hiervoor te ver uiteen qua aannamen en toekomstjaren. Hier volgen enkele indrukken: het totale energiegebruik zal in hoger zijn dan in 199.; hernieuwbare energie zal op de lange termijn fors belangrijker worden; betekenis hernieuwbare energie wisselt sterk tussen de scenario's;

17 96/NE/15 15 verkeer en vervoer speelt een grote rol bij de toename van energiegebruik; wisselend mate van gebruik van alternatieve brandstoffen door verkeer; de derde wereld landen worden betrokken in milieuproblematiek; de aard van de dominante alternatieve brandstof verschilt ook sterk. Voor een reeds uitgevoerde studie op dit terrein verwijzen we naar het Centrum voor energiebesparing en schone technologie (CE) te Delft (zie ook lijst van contactpersonen). Korte beschrijving van meest relevante studies Reduction of CO emissions of transport (ID 18): Scenario-ontwikkeling op basis van beleidsopties. Ontwikkelde scenario's worden geëvalueerd met een conceptueel interessant stedelijk verkeers- en vervoersmodel. European energy to : belangrijke scenario-ontwikkeling voor Europese energie-ontwikkeling, waarmee toekomstige onzekerheden in kaart gebracht worden. Duidelijke stap van abstracte scenariobeelden naar gedetailleerde macro-economische indicatoren. Methodisch In dit domein is de scenariobouw een vast onderdeel van toekomstanalyse. Vanwege het verwante karakter van milieu- en energievraagstukken worden dikwijls voor andere domeinen omgevingsverkenningen uitgevoerd en wordt de rol van de overheid door middel van een strategieverkenning geduid. Het betreft dikwijls studies afkomstig van internationale organisaties en direct betrolcken energieleveranciers. Gebruikte toekomstjaren Belangrijk kenmerk van de studies is het lange termijn karakter, denk aan halverwege de volgende eeuw of zelfs verder.

18 96/NE/ SLOTOBSERVATIES Introductie Het terrein van verkeer en vervoer kent een lange traditie van toekomstverkenningen. Het gaat vooral bij de fysieke (lijn)infrastructuur vaak om grootschalige voorzieningen, waarvan de planning en realisatie vele jaren vergt, en die lang tijd dienst moeten doen. Er moet dus ver vooruit worden gekeken. Daarnaast is het vervoerssysteem bij uitstek een systeem dat samenhangt met veel maatschappelijke ontwikkelingen, en waar de overheid veelal een sleutelrol speelt. De vele samenhangende invloedsfactoren en de onzekerheden rond deze factoren hebben er toe geleidt dat op het terrein van verkeer en vervoer veel systematische toekomstverkenningen voor de lange termijn worden uitgevoerd, vaak in de vorm van scenariostudies (integraal, meerdere mogelijke toekomsten), en ondersteund met geavanceerde modellen. Deze verkenningen hebben veelal tot doel maatschappelijke ontwikkelingen te inventariseren, mogelijke toekomsten en hun vervoersconsequenties te identificeren, de beleidsopgave te definiëren en kansrijke beleidsstrategieën te analyseren (stuurbaarheid van ontwikkelingen, robuustheid en effectiviteit van maatregelen). Nederland kent op dit terrein een sterke traditie, maar ook in het buitenland zijn tal van interessante voorbeelden te vinden. Het was dan ook niet verrassend dat de korte inventarisatie van buitenlandse studies een groot aantal relevante referenties heeft opgeleverd. 81 van deze studies zijn als (zeer) relevant aangemerkt. Deze studies zijn vooral geselecteerd op de invalshoek transport, maar ook relevante verkenningen op aanpalende domeinen als demografie en economie zijn meegenomen. Het leeuwendeel van deze studies hebben betrekking op Europa, met een sterke vertegenwoordiging van Duitse studies, maar ook studies uit Japan en de Verenigde Staten maken onderdeel uit van de selectie. In deze paragraaf wordt kort ingegaan op een aantal kenmerken van de geïnventariseerde studies. Achtereenvolgens wordt ingegaan op: de onderscheiden domeinen; de gehanteerde methoden voor toekomstverkenningen; de rol van de overheid; de in beschouwing genomen aspecten van het vervoersysteem en de gehanteerde tijdshorizon.

19 96/NE/15 17 Domeinen Vervoersontwikkelingen worden sterk bepaald door ontwikkelingen op andere maatschappelijke terreinen. Bij verkenningen op het terrein van transport blijken dan ook veel andere domeinen in beschouwing te worden genomen (figuur 5.1). De meest voorkomenden zijn economie en milieu. De domeinen jruimtelijke ordening en transport blijven hier (enigszins verassend) bij achter. De relatie met de domeinen demografie (ook verrassend), sociaal-cultureel en bestuurlijke organisatie wordt relatief weinig gelegd. De vraag is natuurlijk of dit terecht is. Naar onze mening is dit steeds minder het geval. Natuurlijk worden Vervoersontwikkelingen en behoeften sterk bepaald door de economische ontwikkelingen, en zijn de invloeden van het transportsysteem op het milieu aanzienlijk. Daarnaast is echter sprake van een steeds dynamischer en pluriformere samenleving. De rol van de overheid en leefpatronen zijn drastisch aan het veranderen. Demografische prognoses worden steeds onzekerder. De technologie ontwikkeld zich in hoog tempo, maar in een ongewisse richting. De conditionerende werking van de ruimtelijk organisatie lijkt de laatste jaren te zijn 'herontdekt'. Deze actuele trends geven dan ook aanleiding tot een verbreding van de relevante thema's, die in lange termijn verkenningen op het terrein van transport aan de orde zouden moeten komen. Naast de 'traditionele' gerelateerde domeinen (economie, milieu, demografie) verdienen domeinen als sociaal-cultureel, bestuurlijke organisatie, technologie en ruimtelijke ordening ons inziens dan ook meer aandacht dan ze tot nu toe in de recente internationale literatuur hebben gekregen. Methoden De geïnventariseerde toekomstverkenningen hadden veelal het karakter van scenario-studies, strategie verkenningen en trendanalyses/prognoses. Daarbij bestonden er tussen de domeinen duidelijke verschillen: strategie-verkenningen komen het meeste voor bij "beleidsdomeinen" transport, ruimtelijke ordening en milieu scenario worden veel gebruikt, met name in het domein transport en trendverkenningen komen het meest voor binnen de domeinen technologie, demografie en ruimtelijke ordening. De toegepaste methoden zijn zowel kwalitatief (beschrijvend) als kwantitatief (cijfermatig). Binnen de domeinen transport en demografie is het grootste aandeel kwantitatieve verkenningen aangetroffen

20 96/NE/15 18 (resp. 8 en 5%). Bij de domeinen milieu, sociaal-cultureel, technologie en ruimtelijke ordening overheersen de kwalitatieve benaderingen. Ook hier kan de vraag gesteld worden of dit een 'vast' gegeven is. De hiervoor aangegeven gewenste verschuiving in en verbreding van relevante thema's voor transportverkenningen pleit er voor om enerzijds binnen het domein transport meer met kwalitatieve invalshoeken rekening te gaan houden, en bij de 'nieuwe' domeinen als sociaal-cultureel en technologie juist meer aandacht aan kwantificering te gaan besteden. Dit impliceert een methodische accentverschuiving in de traditionele transportmodellen, met een grotere nadruk op meer globale, intuïtieve en hybride modeltechnieken (meer systeemdenken, minder descriptief). Binnen de geïnventariseerde transportgerelateerde scenariostudies (7) kunnen drie benaderingsvormen worden onderscheiden: scenario's, die gericht zijn op het analyseren van de gevolgen van kritische keuzen (ID8; ID18; ID69); scenario's met een waarschijnlijke en een of meer wenselijke (en evt. onwenselijke) varianten (ID13; ID15), en scenario's die de onzekerheden binnen waarschijnlijke varianten trachten te reduceren met extreme varianten, die de grenzen der waarschijnlijkheid bepalen (o.a. ID7); Deze benaderingsvormen representeren de belangrijkste gebleken functies van scenario-studies. De meest waarschijnlijke variant betreft meestal een zogenaamde O-variant of base-scenario, waarin vaak wordt uitgegaan van een voortzetting van bestaande trends (zoals een verdere trendmatige economische groei in Europa van ca. % per jaar). De gewenste varianten zijn vaak gericht op een duurzamere ontwikkeling, met betrekking tot milieu en energie, duurzamer verkeer en vervoer of een gematigder economische ontwikkeling. De kritische keuzes in scenario's betreffen vaak de mate van overheidssturing: de nadruk op marktkrachten versus regulering. Andere, meer specifieke kritische keuzes die aan de orde komen, zijn: strategische keuzes ten behoeve van een duurzamer ontwikkeling; ruimtelijke keuzes in relatie met de aanleg van nieuwe infrastructuur en keuzes met betrekking tot het vervoersystemen zelf, bijvoorbeeld met betrekldng tot de transportkosten of de kwaliteit van het vervoersaanbod (reistijden). De belangrijkste onzekerheden die aan de orde worden gesteld hebben betrekking op: de ontwikkelingen in Oost-Europa en met name Rusland; mate, tempo en gevolgen van de Europese eenwording; sociaal-culturele trends; gevolgen van ontwikkelingen in informatie-technologie voor de samenleving; de ontwikkeling van migratiestromen en de rol die het (Europese) bestuur kan gaan spelen op het terrein van planning en regelgeving.