Veranderingen in individueel sociaal kapitaal over de tijd 1

Transcriptie

1 Veranderingen in individueel sociaal kapitaal over de tijd 1 Martin van der Gaag, 2 Tom A.B. Snijders 3 Samenvatting Voor 604 respondenten die zowel in 1999 als in 2008 meewerkten aan de SSND bestuderen we veranderingen in inkomen en een aantal sociaal kapitaalmaten. Tussen beide meetmomenten blijft de netwerkgrootte (via de Naamgeneratormethode) gemiddeld gelijk evenals het aantal sociale hulpbronnen waartoe men toegang heeft (via de Resource Generator). Het aantal beroepen waartoe men toegang heeft neemt echter licht af, terwijl het gemiddelde prestige van deze beroepen (beide via de Position Generator) juist licht toeneemt. Sociaal-demografische achtergrondkenmerken en belangrijke levensveranderingen van de respondenten blijken over het algemeen geen sterke verklaringen van deze verschillen op individueel niveau. Dat wijst op zeer veel individuele ruimte voor veranderingen in het sociale netwerk zowel in de vorm van investeringen als onderhoud van relaties. Inleiding In Henk Flaps onderzoek over sociaal kapitaal is het uitgangspunt dat mensen een goed leven nastreven een terugkerende basisveronderstelling (Flap, 2004:5). Wij hebben met hem en Beate Völker vooral samengewerkt in verband met het meten van sociaal kapitaal binnen het NWOaandachtsgebied Creation and returns of social capital en de daarbij in uitgevoerde enquete Survey of the Social Networks of the Dutch (SSND, Völker & Flap, 2002). Dit was een vruchtbare en inspirerende samenwerking die leidde tot een proefschrift (van der Gaag, 2005) en diverse artikelen (bv. van der Gaag & Snijders, 2005) en hoofdstukken (zoals van der Gaag, Snijders & Flap, 2008). Inmiddels is er een tweede SSND geweest in 2008 (Völker, Flap & Mollenhorst, 2008). Van deze samenwerking is ons het beeld bijgebleven dat Henk Flap zeer veel en goed commentaar op je werk geeft hij print het uit en schrijft dit met pen vol correcties en suggesties, waarbij hij, mede op basis van zijn logboek, onderzoek aandraagt uit zeer verschillende uithoeken. De 1 Verschenen als van der Gaag, M.P.J.; Snijders, T.A.B. (2012) Veranderingen in individueel sociaal kapitaal door de tijd. Pp in: Völker, B. (ed.) "Over gaten, bruggen en witte paters - sociaal kapitaal in sociologisch onderzoek. Liber Amicorum voor Henk Flap"; [s.l.]:[s.n.]. 2 Martin van der Gaag (corresponding author; gaag@xs4all.nl) promoveerde in 2005 aan Rijksuniversiteit Groningen onder leiding van Tom Snijders (promotor) en Henk Flap (co-promotor) met Measurement of individual social capital. Hij werkte een aantal jaren als netwerkadviseur en is universitair docent bij de afdeling Organisatiewetenschappen aan de Vrije Universiteit Amsterdam, freelance docent onderzoeksmethodologie en statistiek en als zodanig in dienst bij hogeschool InHolland, Graduate School of Health. 3 Tom A.B. Snijders was vele jaren samen met Henk Flap bestuurslid van het ICS. Hij was hoogleraar Mathematische Sociologie aan de Universiteit van Utrecht, en is sinds 1992 hoogleraar Statistiek en Methodologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en sinds 2006 ook hoogleraar Statistiek in de Sociale Wetenschappen aan de Universiteit van Oxford. Samen met Henk begeleidde hij de promoties van Beate Völker (1995) en van Martin van der Gaag (2005). 1

2 SSND-2 is gericht op de aanwezigheid van sociaal kapitaal in buurten, maar Henk heeft ons wel eens toevertrouwd dat hij graag in een Gronings dorp zou willen wonen waar weinig sociale controle is; er zijn inderdaad allerlei wegen naar het goede leven. Nu er twee golven van de SSND zijn uitgevoerd, waarbij het gelukt is om een groot aantal respondenten voor de tweede golf weer opnieuw te benaderen, zijn wij geïnteresseerd in de veranderingen die kunnen worden vastgesteld. Veranderingen in sociaal kapitaal en sociale cohesie zijn een belangrijk interessegebied denk aan de alarmering door Putnam (2000) op dit gebied, het onderzoek van McPherson, Smith-Lovin & Brashears (2006) die vonden dat de core discussion networks in de Verenigde Staten van 1985 tot 2004 kleiner zijn geworden, en de tegengestelde bevinding van Wang & Wellman (2010) dat bij een ruimere definitie van sociale netwerken, waarbij men met contacten via het internet rekening kan houden, er geen sprake is van vermindering van dit soort sociale cohesie ook zonder die internet-contacten overigens. Hoe zit het in Nederland? Wat kunnen we zeggen naar aanleiding van de gegevens van de SSND? Gestimuleerd door de beschikbaarheid van longitudinale gegevens zouden we graag meer willen weten zowel over de veranderingen in sociaal kapitaal, als over hoe het sociaal kapitaal samenhangt met de veranderingen in het goede leven. Binnen het kader van deze bijdrage beperken wij ons tot vraagstellingen waarvoor in beide golven van de SSND dezelfde vragen zijn afgenomen. Bij bestudering van de codeboeken blijkt dat er nogal wat veranderd is van de SSND-1 naar de SSND- 2, en om deze reden concentreren we ons op de eerste vraag: de veranderingen in sociaal kapitaal in Nederland tussen 1999 en Het goede leven laten we dan over aan Henk, Beate, en andere geïnteresseerden. Methoden Data Voor dit onderzoek maken we dus gebruik van de twee golven van de Survey of the Social Networks of the Dutch (Völker & Flap, 2002, Völker, Flap & Mollenhorst, 2008), een longitudinaal onderzoek naar sociale netwerken van de Nederlanders in 1999 en Van de 997 respondenten in 1999 werkten er 604 ook in 2008 mee, en die leveren de gegevens voor dit onderzoek. Metingen Levenssituatie respondent De levenssituatie en achtergrond van de respondent indiceren we met geslacht, leeftijd, (een a priori indeling in 5 klassen, op basis van de leeftijd in 2008: tot 40 jaar, 40-49, 50-59, 60-69, en 70 of ouder); hoogst genoten opleiding in 1999 (in 8 categoriëen gebruikt als een numerieke variabele, van 1 = lager onderwijs tot 8 = universiteit), zijn/haar arbeidsmarktpositie verdeeld in twee klassen: werkend of niet-werkend, en de aanwezigheid van een levenspartner (al dan niet gehuwd of samenwonend). 2

3 Als belangrijke veranderingen in de levenssituatie in de afgelopen vijf jaar (bezien vanuit 2008) beschouwen we: huwelijk (gerapporteerd door 4,9%), samenwonen (6,6%), scheiding (3,5%), overlijden van de partner (1,2%), stoppen met werken of pensionering (14,0%) enverhuizing (20,7%). Sociale netwerken en sociaal kapitaal Indices voor aard en samenstelling van het sociale netwerk kunnen we voor beide enquetes berekenen aan de hand van een drietal gebruikelijke sets vragen voor het construeren van indicatoren voor sociaal kapitaal. Dit zijn meetinstrumenten waarover we rondom de SSND-1 uitgebreid met Henk overlegd en onderzocht hebben; zie bv. van der Gaag, Snijders & Flap (2008). Met de Naamgenerator-methode (NG) berekenen we een maat voor de individuele sociale netwerkgrootte, als het aantal verschillende alters in respons op een achttal naamgenererende vragen: aan wie vraagt u advies bij een probleem op het werk? (NG2a, max.5 alters); aan wie geeft u advies bij een probleem op het werk? (NG2b, max.5); wie zijn de twee collega s waarmee u in uw werk het meest te maken hebt? (NG4, max.2); aanwezigheid van een baas (NG5, max.1); wie vraagt u om hulp bij een klusje in en rond het huis? (NG7, max.5); twee buren die direct naast u wonen (NG9, max.2); bij wie gaat u weleens op bezoek of wie komt er weleens bij u? (NG10, max.5); bespreken van belangrijke persoonlijke zaken (NG11, max.5). 4 Uit de Naamgeneratorvragen voor 1999 leiden we ook de dichtheid van het kernnetwerk af: hoe goed kenden de leden van het persoonlijk netwerk elkaar. Deze kan worden beschouwd als een maat van cohesie van het persoonlijk netwerk, die bevordelijk kan zijn voor sociale steun en sociale controle (Coleman, 1988). Deze dichtheid werd bepaald als het percentage positieve relaties tussen de eerstgenoemde alters van vragen NG2a, 2b, 3,7, 8 en 11 in 1999 (van der Gaag, 2005:92). Het Position Generator-meetmodel (PG; Lin & Dumin, 1986; Lin, Fu, & Hsung, 2001) geeft aan de hand van een vraag over toegang tot een aantal beroepen en hun beroepsprestige een indicatie van de positie van een persoonlijk netwerk in de maatschappelijke hierarchie (Lin & Erickson, 2008). We gebruiken hier een 18-tal gedichotomiseerde items: 5 [ Kent u een ] arts, kok, makelaar, vakbondsbestuurder, advocaat/jurist, mechanicus/technicus, boekhouder/accountant, wetenschapper, beleidsmedewerker, muzikant/kunstenaar/schrijver, politieagent, secretaresse, verzekeringsagent, verpleegkundige, vrachtwagenchauffeur, postbode, schoonmaker en kapper. Doorgaans worden op basis van de antwoorden het hoogst bereikte beroepsprestige, de range in bereikt beroepsprestige en het aantal verschillende beroepen dat men kent gebruikt als indicatoren voor sociaal kapitaal(van der Gaag et al., 2008).Omdat indicatoren die op basis van meer 4 De SSND-1 telt 13 verschillende naamgenererende vragen, de SSND-2 heeft er 14. De acht hier gebruikte naamgeneratoren zijn alle vragen die in beide waves exact hetzelfde zijn verwoord. Dat geldt voor nog één vraag: welke voor u belangrijke mensen ontbreken op de nu ontstane lijst? (NG12; max.5). Omdat deze vraag als laatste wordt gesteld, op basis van een lijst alters die resulteert uit niet helemaal vergelijkbare sets voorafgaande naamgeneratoren, levert deze strikt genomen geen vergelijkbare hoeveelheden extra alters op; daarom laten we deze gegevens weg. 5 Op beide meetmomenten zijn 30 items nagevraagd, waarvan de 18 hier gebruikte items in beide sets exact hetzelfde zijn verwoord. 3

4 items worden berekend minder gevoelig zijn voor diverse bronnen van onbetrouwbaarheid tijdens de dataverzameling (van der Gaag, Appelhof, & Webber, 2012) gebruiken we hier als indicatoren het aantal verschillende beroepen en het gemiddelde beroepsprestige, dit laatste berekend volgens Sixma en Ultee (1983). Het Resource Generator-meetinstrument (RG; van der Gaag & Snijders, 2005) biedt een indicatie van de toegang tot concrete hulpbronnen via sociale relaties. We maken gebruik van 19 hulpitems voor beide meetmomenten: 6 [ Kent u iemand die ] kan sleutelen aan auto, fiets e.d., handig is in het repareren van huishoudelijke apparaten, een instrument kan spelen, actief is in een politieke partij, aandelen bezit voor tenminste 5.000,- (euro; SSND-1: gulden), op het stadhuis/op het gemeentehuis werkt, meer dan euro netto per maand verdient (SSND-1: gulden), een vakantiehuis in het buitenland heeft, af en toe in de gelegenheid is om mensen voor een baan aan te nemen, veel weet van allerlei regelingen van de overheid, goede contacten heeft met krant, radio of tv, verstand heeft van voetbal, verstand heeft van geldzaken (belasting, subsidies e.d.), kan adviseren bij conflicten op het werk, een grote som geld kan uitlenen (5.000 euro) (SSND-1: gulden), die u onderdak zou kunnen bieden indien u tijdelijk uw huis uit moet, advies kan geven bij conflicten met de familie, juridisch advies kan geven (bij problemen met huisbaas, gemeente, buren etc.) en u een goede referentie zou kunnen geven bij een sollicitatie. Als indicatoren gebruiken we een totaalscore over de 19 items. De in dessnd-1 aanwezige vier cumulatieve deelschalen prestige- en opleidingsgerelateerde hulpbronnen (I), politieke en financiele hulpbronnen (II), vaardigheden (III) en persoonlijke hulp (IV) (van der Gaag & Snijders, 2005), bedoeld als domeinspecifieke indicatoren, laten we buiten beschouwing omdat deze uit de SSND-2 niet precies parallel zijn te reconstrueren. Deze vier sociaal kapitaalindices zijn natuurlijk onderling gecorreleerd, maar niet heel sterk. In de SSND-1 was de hoogste correlatie 0.46, in de SSND-2 was deze 0.56; in beide gevallen werd de hoogste correlatie behaald tussen het aantal beroepsgroepen genoemd met de PG, en de totaalscore van de RG (zie Tabel 1). Tabel 1: correlaties tussen sociaal kapitaalmaten Tenslotte kijken we ook nog naar hetinkomen voor beide waves. Hiervoor herschalen we de inkomenscategoriëen van 1999 en 2008 alsof een Euro overeenkomt met 2 gulden, met categoriëen lopend van minder dan f per maand, f f 1.499,..., f f 8.000, tot f of meer; deze geven we de schaalwaarden 1-16, behandeld als numerieke waarden. 6 Voor SSND-1 werden 33 items nagevraagd, voor SSND-2 25 items. De 19 hier gebruikte items zijn in beide sets bijna exact hetzelfde verwoord. 4

5 Analyse In deze bijdrage richten we ons op de veranderingen van 1999 naar 2008 wat betreft de vier netwerkmaten: aantal netwerkleden ( omvang ), aantal beroepen genoemd in de Position Generator tot wie de respondent toegang heeft ( PG totaal ), gemiddelde prestigescore van deze beroepen ( PG prestige ), en toegang via sociale relaties tot hulpbronnen zoals gemeten met de Resource Generator ( RG ). Daarnaast, ter vergelijking, kijken we op dezelfde manier naar de veranderingen in inkomen. Voor deze uitkomsten maken we een grafische representatie en een regressie-analyse van de verschillen, dus met als afhankelijke variabele de waarde voor 2008 minus die voor We toetsen geen theoretisch afgeleide hypothesen, maar zien deze analyses als een beschrijvend onderzoek naar de veranderingen in sociaal kapitaal over deze periode, met de vraag hoe deze veranderingen samenhangen met een aantal primaire achtergrondkenmerken, de dichtheid van het kernnetwerk in 1999, en een aantal levensveranderingen in de vijf jaren voor Hiervoor presenteren we twee regressiemodellen, parallel voor de vijf afhankelijke variabelen. Het eerste geeft aan hoe het verschil tussen SSND-2 en SSND-1 afhangt van leeftijd, opleiding, sexe, arbeidsmarktpositie, aanwezigheid van een partner, en netwerkdichtheid. De laatste twee zijn zelf ook netwerkkenmerken, zoals gemeten in In het tweede model voegen we hier aan toe of een aantal levensveranderingen hebben plaatsgevonden in Het bleek dat huwelijk, gaan samenwonen, overlijden partner, en langdurige ziekte geen duidelijke invloed hadden op deze afhankelijke variabelen, en daarom geven we alleen de resultaten voor scheiding, stoppen met werken, en verhuizing. Resultaten De steekproefgemiddelden voor alle sociaal kapitaalkenmerken blijven grotendeels gelijk tussen 1999 en 2008 (Tabel 2): er zijn geen significante verschillen in gemiddelde netwerkgrootte, aantal hulpbronnen, of inkomen; wel neemt het aantal beroepen waartoe men toegang heeft licht af en stijgt het gemiddelde prestige daarvan licht. Alhoewel deze gemiddelden elkaar niet sterk ontlopen, laten Figuren 1-4 zien dat er in individuele netwerken wel degelijk verandering in allerlei richtingen plaats vindt binnen acht jaar tijd. Voor de vier maten voor sociaal kapitaal zijn de correlaties (Tabel 1) tussen de metingen voor 1999 en 2008 tussen de 0,28 (NG) en 0,55 (PG-totaal), aanzienlijk minder dan de betrouwbaarheidscoëfficiënten (die bv. voor de PG-totaal voor 1999, weliswaar op grond van alle items, door van der Gaag et al., 2008, werd gemeten als 0,81). Dit geeft aan dat de veranderingen veel groter zijn dan de onbetrouwbaarheid van de metingen: er zijn dus echte veranderingen. Tabel 2: verschillen in gemiddelde scores sociaal kapitaalmaten Figuur 1: scattergram netwerkgrootte 1999 vs Figuur 2: scattergram toegang tot aantal beroepen 1999 vs Figuur 3: scattergram gemiddelde prestige beroepen 1999 vs Figuur 4: scattergram toegang tot aantal sociale hulpbronitems 1999 vs

6 De lage onderlinge correlaties tussen de verschilmaten voor sociaal kapitaal ( 0,15<r<0,19; Tabel 1) laten zien dat krimp of groei op deze dimensies grotendeels onafhankelijk van elkaar is door de tijd. Tabellen 3-4: verklaringen voor veranderingen in inkomen en sociaal kapitaal met sociaal- demografische achtergrondkenmerken en belangrijke levensveranderingen Multipele regressiemodellen voor elk van deze verschilmaten vertonen heel lage proporties verklaarde variantie (0,01<R 2 <0,04; Tabel3-4). Toch zijn er enkele goed interpreteerbare resultaten zichtbaar. In hogere leeftijdsgroepen zien respondenten hun inkomen significant dalen ten opzichte van de referentiegroep onder de veertig. Mannen rapporteren na acht jaar een significant hogere groei in inkomen dan vrouwen, maar een lagere toename in netwerkgrootte. Werkenden rapporteren een hogere toename van het gemiddeld prestige van de beroepen waartoe zij toegang hebben, maar een kleinere toename van het totaal aantal daarvan en van het aantal hulpbronnen waartoe zij toegang hebben. Respondenten met een levenspartner in 1999 rapporteren een significant hogere groei in hulpbrondiversiteit ten opzichte van alleenstaanden. Een hogere dichtheid in het sociale netwerk voorspelt een afname in de hoeveelheid beroepen waartoe men toegang heeft, evenals in het aantal hulpbronnen. Als indicatoren voor belangrijke veranderingen in de levenssituatie worden toegevoegd is een klein aantal opmerkelijke effecten zichtbaar. Een scheiding leidt tot een opmerkelijke groei van de netwerkomvang (gemiddeld meer dan vijf netwerkleden), terwijl stoppen met werken juist tot een daling van de netwerkgrootte leidt (een verlies van drie) controlerend voor de andere variabelen. Tenslotte leidt een verhuizing tot een zwak significante stijging in het gemiddelde beroepsprestige. Discussie In acht jaar tijd kan er veel gebeuren met omvang en inhoud van een sociaal netwerk. Alhoewel de gemiddelde kenmerken daarvan licht of nauwelijks lijken te wijzigen in de samenleving, vinden er wel zeer veel wijzigingen plaats in de individuele netwerken. We kunnen die zien als de resultante van een aantal determinanten op verschillende niveaux: individuele eigenschappen van de respondent, individuele handelingen en inzet, de gelegenheidsstructuur, en algemene maatschappelijke veranderingen en tendensen die op al deze niveaux aangrijpen. Enkele individuele eigenschappen spelen een duidelijke rol. De inkomensverschillen tussen mannen en vrouwen zijn een algemeen bekend verschijnsel voor alle opleidings- en leeftijdsniveaux kunnen mannen hierin meer groeien. Het acht jaar ouder worden tussen 1999 en 2008 grijpt hierbij anders aan 6

7 voor de verschillende leeftijdscategoriëen: hoe ouder men is, hoe minder het inkomen toeneemt. Opmerkelijk lijkt dat het gemiddelde beroepsprestige in het netwerk relatief toeneemt voor respondenten boven de 70; maar stoppen met werken leidt tot een afname, en geen van de respondenten in de SSND-1 was ouder dan 65, zodat in de praktijk deze twee effecten bij elkaar moeten worden opgeteld dan valt de significantie voor de oudste leeftijdsgroep weg. Daarnaast is het netwerk in 1999 zelf een voorspeller van veranderingen daarin. De aanwezigheid van een partner zorgt niet voor wezenlijke verandering van omvang of positie van het netwerk, maar wel voor een relatieve toename van het aantal hulpbronnen. We zouden dit kunnen interpreteren als de aanwezigheid van een frequente gesprekspartner wiens contacten met derden ook vaak doorstromen naar de persoon zelf. Als gevolg van een scheiding lijkt de omvang van het netwerk toe te nemen; men kan hier denken aan de tegengestelde effecten van enerzijds het uiteenvallen van de sociale omgeving van het paar, en anderzijds de behoefte om nieuwe contacten te leggen (op de afzonderlijke NGvragen ziet men een lichte toename in het aantal alters genoemd bij hulp bieden op het werk, op bezoek gaan en het core netwerk ). Misschien het meest interessant is dat naarmate de dichtheid van het core netwerk van de respondent in 1999 hoger is, het sociaal kapitaal in de vorm van het aantal beroepen waar men toegang toe heeft en ook het aantal hulpbronnen afneemt. Dit geeft duidelijk ondersteuning aan de gedachten van Burt (2001) over de tegenstelling tussen de twee aspecten van sociaal kapitaal, waarbij cohesie als geslotenheid wordt gecontrasteerd met diversiteit van hulpbronnen als openheid. Een aantal andere effecten valt te herkennen als resultante van een al dan niet veranderende gelegenheidsstructuur. Het werk is een bron van veel sociale relaties in het netwerk (Völker & Flap, 2008). Gezien de aard van de NG-vragen in de SSND (waarvan een aantal over werk gaat) is onze bevinding dat stoppen met werken leidt tot een kleinere netwerkgrootte goed verklaarbaar. We vinden eveneens dat werkenden toegang hebben tot een hoger gemiddeld beroepsprestige wat waarschijnlijk weerspiegelt dat juist de werkkring ons in contact brengt met (zeldzamere) anderen met een hoger beroepsprestige. Daar tegenover staat dat voor werkenden het aantal hulpbronnen minder stijgt, of meer omlaag gaat, dan voor anderen. De hulpbronnen zoals gemeten voor de RG betreffen ook allerlei vormen van hulp die helpen bij het goede leven los van het werk; dit suggereert dat de aard van het sociaal kapitaal van werkenden en niet-werkenden verschilt. Een verhuizing kan het gevolg zijn van andere levensveranderingen, bv. op het terrein van werk of gezin, en dat verhuizing hier leidde tot een zwak significante stijging van het gemiddelde prestige van de beroepen waartoe men toegang heeft zou dus ten dele of geheel het gevolg kunnen zijn van andere veranderingen in het leven; bv. een hoger gekwalicifeerde baan. McPherson et al (2006) vinden geen effecten van verhuizing op de inhoud van het netwerk. Interessant in de hier gevonden veranderingen is dat deze over het algemeen slechts aangrijpen op één van de veranderingen in sociaal kapitaal; en dat veranderingen in grootte en inhoud van het netwerk bovendien zo goed als onafhankelijk van elkaar zijn. Een groei van het netwerk in aantallen 7

8 netwerkleden of maatschappelijke reikwijdte vertaalt zich dus zeker niet automatisch naar het kunnen benoemen van mogelijkheden tot concrete hulp. Bovendien is het benoemen van eigenschappen van netwerkleden geen automatische resultante van het kennen van mensen; er is daarnaast individuele variatie in de geneigdheid tot het leggen, onderhouden en mobiliseren van relaties, en het delen van hulpbronnen en in opmerkzaamheid en interesse in deze onderwerpen. De groep respondenten in deze combinatie-steekproef van SSND-1 en SSND-2 kunnen we beschouwen als een selecte, geinteresseerde groep. 7 Wellicht zijn de hier besproken modellen daarom zelfs nog wat rooskleurig wat betreft de ontwikkeling van sociaal kapitaal. Op zich is het ook interessant dat een aantal voor de hand liggende variabelen nauwelijks verklaringskracht leveren voor veranderingen in sociaal kapitaal over een periode van 9 jaar. Blijkbaar hangen deze veranderingen van heel andere zaken af. Er is nog zeer veel ruimte voor verklaring op andere niveaux. Enkele willen we hier aanstippen. Ten eerste de investeringen en activiteiten die een persoon in de loop der tijd onderneemt in het aangaan en het onderhouden van relaties en die de daadwerkelijke inhoud van het netwerk bepalen. Deze varieren naar persoonlijkheid en interesse, maar ook naar mogelijkheden en beperkingen bijvoorbeeld de gezondheid en ter beschikking staande tijd. McPherson et al (2006) noemen die laatste determinant als een belangrijke verklaring voor de krimp in netwerkgrootte in de VS veel mensen zijn meer gaan werken en meer tijd gaan besteden aan woonwerkverkeer, wat onder andere resulteert in een afname van buurt- en verenigingsleden in het netwerk. Ten tweede verandert de algemene demografische populatie - de samenstelling van de totale verzameling mensen die we kúnnen tegenkomen om te leren kennen verandert - in de loop der tijd. McPherson et al (2006) rapporteren bijvoorbeeld dat het gemiddelde opleidingsniveau in sociale netwerken stijgt omdat dat geldt voor de bevolking van de VS als totaal. Parallel hieraan kunnen we ons voor Nederland afvragen of de beroepsbevolking is veranderd in termen van het gemiddelde beroepsprestige. Tenslotte oefenen diverse grote exogene factoren op algemeen maatschappelijk niveau invloed uit op elk van deze processen, zoals de politieke en economische situatie, naast nieuwe ontwikkelingen in communicatietechnologie. Een zeer belangrijke verandering tussen 1999 en 2008 is de alomtegenwoordigheid van internet en het mobiele telefoongebruik ook die kunnen een rol spelen in de veranderende samenstelling van sociale netwerken. Het is gezien de aard van de vragen die we hier bestudeerden niet direct te verwachten dat deze ontwikkeling een grote invloed heeft op de hier gevonden verschillen, maar dit is zeker een interessant onderwerp voor verder onderzoek (vgl. Wang & Wellman, 2010). Ook de veranderingen in de vormen van sociaal kapitaal soorten relaties, onderlinge verbondenheid van het kernnetwerk, eigenschappen van netwerkleden en gelijkenis daarin 7 Op de hier gebruikte verzameling van NG-vragen scoren zij bijvoorbeeld al veel hoger met hun gemiddelde netwerkgrootte in 1999 (15) dan alle respondenten van SSND-1 over alle netwerkvragen (12). 8

9 met het centrale individu en de gevolgen hiervan voor doelbereiking op uiteenlopende terreinen zijn boeiende onderwerpen voor onderzoek door sociologen die in het goede leven geïnteresseerd zijn. Referenties Burt, Ronald S. (2001). Structural holes versus network closure as social capital. In N. Lin, K. Cook, & R.S. Burt (Eds.), Social capital: Theory and research (pp ). new York: Aldine de Gruyter. Coleman, James S. (1988). Social capital in the creation of human capital. American Journal of Sociology 94, S95-S120. Flap, Henk D. (2004). Creation and returns of social capital: a new research program. In H. Flap & B. Völker (Eds.), Creation and returns of social capital (pp. 3 24). London: Routledge. Holland, Paul W., & Rubin, Donald B. (1983). On Lord s paradox. In H. Wainer & S. Messick (Eds.), Principals of modern psychological measurement (pp. 3-35). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Lin, Nan, & Dumin, Mary (1986). Access to occupations through social ties. Social Networks, 8, Lin, Nan, & Erickson, Bonnie H. (2008).Theory, measurement, and scope of social capital research. Social capital: An international research program (pp. 1 24). Oxford: Oxford University Press. Lin, Nan, Fu, Yang-Chi, & Hsung, Ray-May (2001). The Position Generator: Measurement Techniques for Investigations of Social Capital. In N. Lin, K. Cook, & R. S. Burt (Eds.), Social capital: Theory and research (pp ). New York: Aldine de Gruyter. Lin, Nan. (1999). Building a Network Theory of Social Capital. Connections, 22(1), Maris, Eric (1998). Covariance Adjustment Versus Gain Score Revisited. Psychological Methods 3, McPherson, Miller, Smith-Lovin, Lynn, & Brashears, Matthew E. (2006). Social isolation in America. American Sociological Review, 71, Putnam, Robert D. (2000). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. New York: Simon and Schuster. van der Gaag, M., & Snijders, T.A.B. (2005). The Resource Generator: measurement of individual social capital with concrete items. Social Networks, 27, van der Gaag, Martin (2005). Measurement of individual social capital.academisch Proefschrift, Rijksuniversiteit Groningen. van der Gaag, Martin, & Snijders, Tom A.B. (2004). Proposals for the measurement of individual social capital. In H. Flap & B. Völker (Eds.), Creation and returns of social capital (pp ). London: Routledge. van der Gaag, Martin, Appelhof, Gert Jan, & Webber, Martin. (2012). Ambiguitá nelle risposte al Position Generator [Ambiguities in responses to the Position Generator]. Sociologia e Politiche Sociali, 15, van der Gaag, Martin, Snijders, Tom A. B., & Flap, Henk D. (2008). Position Generator measures and their relationship to other social capital measures. In N. Lin & B. Erickson (Eds.), Social capital: An international research program (pp ). Oxford: Oxford University Press. 9

10 Völker, Beate, & Flap, Henk D. (2002). The Survey of the Social Networks of the Dutch (SSND): Data and Codebook. Utrecht: Universiteit Utrecht/ICS. Völker, Beate, & Flap, Henk D. (2004). Social capital and performance at work: A study of the returns of social capital in doing one s job. In H. Flap & B. Völker (Eds.), Creation and returns of social capital (pp ). London: Routledge. Völker, Beate, Flap, Henk D., Mollenhorst, Gerald, The Survey on the Social Networks of the Dutch, Second Wave (SSND2): Data and Codebook. Utrecht: Universiteit Utrecht/ICS. Wang, Hua & Wellman, Barry (2010). Social connectivity in America: Changes in adult friendship network size from 2002 to American Behavioral Scientist, 53,

11 Tabellen Tabel 1: correlaties sociaal kapitaalmaten 1999, 2008 en verschilmaten NG totaal PG totaal verschil PG gemiddeld RG totaal NG totaal PG totaal PG gemiddeld RG totaal NG totaal PG totaal PG gemiddeld 1999 PG totaal 0,23** 1 PG gemiddeld 0,07+ 0,01 1 RG totaal 0,39** 0,46** 0,14** NG totaal 0,28** 0,12** 0,09* 0,26** 1 PG totaal 0,20** 0,55** 0,05 0,34** 0,19** 1 PG gemiddeld 0,07+ 0,05 0,40** 0,13** 0,06 0,05 1 RG totaal 0,27** 0,43** 0,15** 0,50** 0,30** 0,56** 0,08* 1 Verschil NG totaal 0,49** 0,07 0,03 0,05 0,70** 0,03 0,00 0, PG totaal 0,05 0,52** 0,07 0,15 0,08+ 0,42** 0,11* 0,10* 0,11** PG gemiddeld 0,01 0,06 0,46** 0,01 0,02 0,08* 0,62** 0,05 0,03 0,15** 1 RG totaal 0,15** 0,04 0,04 0,53** 0,02 0,14** 0,07+ 0,38** 0,13** 0,19** 0,04 **p<0.01 *p<0.05 +p<

12 Tabel 2: gemiddelden inkomen en sociaal kapitaalmaten 1999, 2008 en toetsing op verschillen verschil gemiddelde (s.d.) gemiddelde (s.d.) groei t a p inkomen 6,6 (3,4) 7,5(3,9) 0,8 0,46 0,65 NG totaal 15,0 (5,9) 14,8 (7,3) 0,1 0,40 0,69 PG totaal 8,5 (3,6) 7,4 (3,4) 1,1 8,17 < 0,0005 PG gemiddeld 51,7 (5,7) 52,3 (6,4) 0,6 2,21 0,02 RG totaal 12,6 (3,7) 12,8 (3,8) 0,2 1,37 0,17 a Gepaarde t-toets, tweezijdige toetsing; voor inkomen is gerekend met de klassegemiddelden, met inachtneming van een totale prijsstijging van 25% en een omrekening van 1 = f 2, zodat de toets is uitgevoerd op 1.25 (ink ) 1.1 (ink ), waar ink1999 en ink2008 de scores met waarden 1,..., 16 zijn. **Pearson correlaties p<

13 Figuur 1: scattergram netwerkgrootte 1999 vs

14 Figuur 2: scattergram toegang tot aantal beroepen 1999 vs

15 Figuur 3: scattergram gemiddelde beroepsprestige 1999 vs

16 Figuur 4: scattergram toegang tot aantal sociale hulpbronitems 1999 vs

17 Tabel 3: Multipele regressies voor verschil in inkomen en verschil in sociaal kapitaalmaten : netwerkomvang, toegang tot aantal beroepen (PG totaal), gemiddeld prestige toegang beroepen (PG prestige) en totaal aantal hulpbronitems (RG) met sociaaldemografische kenmerken respondenten (N=604). Inkomen Omvang PG totaal PG prestige RG par. s.e. par. s.e. par. s.e. par. s.e. par. s.e. intercept lft lft lft * lft * opleiding sexe M 0.69 * * werkend * * 0.48 partner * 0.42 dichtheid * ** 0.55 R 2 (adj) **p<0.01; *p<0.05; p<0.10. Referentiecategorie leeftijd: < 40 jaar. 17

18 Tabel 4: Multipele regressies voor verschil in inkomen en verschil in sociaal kapitaalmaten : netwerkomvang, toegang tot aantal beroepen (PG totaal), gemiddeld prestige toegang beroepen (PG prestige) en totaal aantal hulpbronitems (RG) met sociaaldemografische kenmerken respondenten en belangrijke levensveranderingen (N=604). Inkomen Omvang PG totaal PG prestige RG par. s.e. par. s.e. par. s.e. par. s.e. par. s.e. intercept lft lft lft lft * opleiding sexe M 0.67 * * werkend * * * 0.49 partner * 0.42 dichtheid * ** 0.55 scheiding ** gestoptwerken ** verhuisd R 2 (adj) **p<0.01; *p<0.05; p<0.10. Referentiecategorie leeftijd: < 40 jaar. 18