Investeren in duurzame groei

Transcriptie

1 Investeren in duurzame groei Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2013

2 De Rotterdamse aanpak Het programma Duurzaam : Investeren in duurzame groei is de leidraad naar een schoon, groen, gezond en economisch sterk Rotterdam. Als daadkrachtige en innovatieve wereldhavenstad neemt Rotterdam samen met bewoners, bedrijven en instellingen haar verantwoordelijkheid voor een duurzame toekomst. Door zowel de oorzaken als de gevolgen van de klimaatverandering aan te pakken, de luchtkwaliteit te verbeteren en de geluidsoverlast te beperken, heeft Rotterdam de afgelopen jaren voortvarend aan het totale duurzaamheidsdossier gewerkt. Door de ambities en resultaten op het gebied van milieu, klimaat, energie, water en afval ontwikkelt Rotterdam zich tot de duurzaamste wereldhavenstad. De aanpak van Rotterdam is uniek en blijkt een inspirerend voorbeeld voor andere steden. Rotterdam doet dit in het kader van het Rotterdam Climate Initiative (RCI). In samenwerking met Havenbedrijf Rotterdam, Deltalinqs en DCMR werken we zo aan een duurzame energievoorziening schoner en met minder -uitstoot energie-efficiency en klimaatbestendigheid. foto: eric fecken Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

3 Inhoudsopgave Leeswijzer... 6 Managementsamenvatting... 8 Activiteiten, resultaten en effecten Het kader: programma Duurzaam Algemene resultaten... Opgave 1 Vooroplopen bij het verminderen van -uitstoot...15 Opgave 2 Verbeteren van de energie-efficiency Opgave 3 Omschakelen naar duurzame energie en biomassa als grondstof...21 Opgave 4 Bevorderen van duurzame mobiliteit en transport...25 Opgave 5 Verminderen geluidsoverlast en bevorderen van schone lucht...29 Opgave 6 Groener maken van de stad...33 Opgave 7 Vergroten van duurzame investeringen en bevorderen van duurzame producten en diensten Opgave 8 Vergroten van het draagvlak voor duurzaamheid en verankering van duurzaamheid in onderwijs en onderzoek...38 Opgave 9 Voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering...40 Opgave 10 Bevorderen van duurzame gebiedsontwikkeling...43 Transitiemonitor duurzaam Rotterdam Organisatie en financiën Publicaties Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

4 Leeswijzer In deze derde Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor worden de resultaten uit 2013 van het programma Duurzaam : Investeren in duurzame groei op een rij gezet. Naast de behaalde resultaten op het gebied van duurzaamheid en milieu vanuit het Programma Duurzaam, bevat dit ook de resultaten van het Rotterdam Climate Initiative (RCI), een samenwerkingsverband van de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam NV, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, de ondernemersorganisatie van de Rotterdamse bedrijven in haven en industrie. De basis voor de indeling van deze rapportage zijn de tien Rotterdamse duurzaamheidsopgaven van het programma Duurzaam. Met behulp van dit programma wil Rotterdam de transitie naar een duurzame stad en haven stimuleren. Jaarlijks vindt rapportage plaats over de voortgang in de tien opgaven en over de transitie naar een duurzame stad en haven. Deze Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2013 bestaat dan ook uit drie hoofdonderdelen: Activiteiten en resultaten Voor elk van de tien duurzaamheidsopgaven worden allereerst de belangrijkste activiteiten en de bereikte resultaten in het afgelopen jaar beschreven. Bereikte effecten Per opgave wordt ingegaan op de effecten van de inspanningen, in relatie tot de doelstellingen. Dit gebeurt aan de hand van indicatoren die voor iedere opgave zijn vastgesteld. Transitiemonitor In de transitiemonitor gaat het om de vraag in hoeverre Rotterdam op de goede weg is naar de finishlijn: een duurzame wereldhavenstad. Het Rotterdamse streven naar duurzaamheid betekent dat economische ontwikkelingen gepaard moeten gaan met een steeds lagere -uitstoot. Hiervoor zijn fundamentele veranderingen, transities, nodig in de manier waarop energie wordt gebruikt in de sectoren gebouwde omgeving, verkeer en vervoer, en industrie en energieopwekking. De transitiemonitor is een apart onderdeel van deze rapportage. Aan het einde is een beschrijving van de organisatie en de financiële verantwoording opgenomen. Het geheel is op hoofdlijnen samengevat in de managementsamenvatting. In 2014 is een nieuw college aangetreden dat de ambitie heeft de duurzaamheidsaanpak voort te zetten. De accenten die het nieuwe college legt zullen verschuiven en de strategie en uitvoering zullen worden aangepast. Aandacht voor verduurzaming is binnen de gemeente een vast onderdeel van de normale werkwijze. Deze Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor beschrijft de resultaten van 2013, aan de hand van het programma van het toen zittende college. Het geheel is op hoofdlijnen samengevat in de managementsamenvatting. foto: eric fecken Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

5 Managementsamenvatting In Rotterdam staan gezondheid, duurzaamheid en economische stabiliteit voorop. Die ambitie verwoordt het programma Duurzaam : Investeren in duurzame groei. Het Rotterdam Climate Initiative (RCI), een initiatief van de gemeente Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, geeft krachtig uitvoering aan deze doelstellingen. Bovendien moet het programma ook in deze economisch uitdagende tijd tot een versterking van de Rotterdamse economie leiden. Met als concreet resultaat minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen in de periode tot en met Die zijn nodig om werkgelegenheid te garanderen, een betere leefkwaliteit, minder geluidshinder en een schonere lucht voor de Rotterdammers met behoud van een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor bedrijven. Hoe Rotterdam deze uitdagingen aanpakt, is vastgelegd in tien duurzaamheidsopgaven, waarop jaarlijks wordt gemonitord. Deze Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2013 blikt terug op de belangrijkste activiteiten en resultaten in het afgelopen jaar en op de effecten die deze activiteiten teweeg brachten. Daarnaast wordt gekeken naar de voortgang op de transitie naar een duurzame stad en haven. Duurzaamheid in Rotterdam: lucht, geluid, mobiliteit, energieefficiency en -reductie Luchtkwaliteit In 2013 kondigde Rotterdam een breed pakket van maatregelen aan om de Rotterdamse lucht schoner te maken. Dat moet leiden tot onder andere minder NO 2 en fijnstof in de lucht om te kunnen voldoen aan de Europese normen. Met onder meer het oog op de luchtkwaliteit stimuleert de gemeente de introductie van elektrische voertuigen. Bijvoorbeeld door de realisatie van 584 oplaadpunten in de stad per eind Er is geïnvesteerd in de grootste proeftuin met elektrische voertuigen van Nederland, in het wagenpark van Eneco, Stedin en de gemeente. Ook heeft de Rotterdamse Taxi Centrale (RTC) in 2013 de eerste drie volledig elektrische taxi s in gebruik genomen. Tijdens de jaarlijkse Ecomobiel beurs in Ahoy Rotterdam nam Van der Heijden Transport, vervoerder voor Heineken, een 19-tons elektrische vrachtwagen voor stadsdistributie in gebruik: een Europese primeur. Het vervoer over water is in 2013 schoner geworden. Zo nam het aantal walstroomvoorzieningen van 168 eind 2009 toe naar 371 aansluitingen eind 2012, en nu maken bijna schippers gebruik van walstroom van ruim walstroomaansluitingen. De groene-stroomvoorzieningen voor aangemeerde schepen voorkomen onnodige uitstoot van fijnstof en stikstof. Het Nationaal LNG Platform heeft de samenwerking gestimuleerd tussen ketenpartners zodat het afgelopen jaar het eerste schip op vloeibaar aardgas (LNG) kon gaan varen, het eerste LNG-bunkerstation werd geopend in de Seinehaven in Rotterdam, en kwamen er schonere vrachtwagens op LNG op de weg. Geluidhinder Belangrijke oorzaak van geluidhinder is verkeer. In 2010 is daarom als doel gesteld dat Rotterdammers in het voorjaar van 2014 in hun woning een geluidbelasting als gevolg van verkeer hebben die minimaal 3 db lager ligt dan in Ondanks structurele bezuinigingen op wegonderhoud zijn door onder meer de extra middelen vanuit het programma Duurzaam de Laan van Dada, Laan van Magisch Realisme, Aveling Zuid, Rosestraat, de Ankie Verbeek Ohrlaan en de GK van Hogendorpweg in 2013 voorzien van nieuw stil wegdek. De bouw van het geluidscherm langs de A20 is helaas vertraagd. Het scherm is in 2015 gereed en zal dan voor nog eens mensen een geluidafname van meer dan 3 db opleveren. De prognose is dat we het gestelde doel van Rotterdammers in 2015 halen. Duurzame energie en biomassa Energie uit hernieuwbare bronnen en biomassa zijn voor een wereldhavenstad als Rotterdam belangrijk. Een zogenaamde biobased economy leidt tot een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen en maakt ons minder afhankelijk van (ingevoerde) fossiele brandstoffen. In december werd het RCI Actieplan Energie aangeboden aan het ministerie van Economische Zaken. Hierin staat de Rotterdamse invulling van het Nationale Energieakkoord dat in september werd gelanceerd. Rotterdam gaat voor twintig procent bijdragen aan de nationale doelen op het gebied van energiebesparing. Ook wordt in stad en haven circa tien procent van alle duurzame energie op land opgewekt en wordt hergebruik en opslag van bevorderd. Het Actieplan draagt in belangrijke mate bij aan de concrete invulling van de biobased economy. Rotterdam stimuleert de productie van zonne-energie. Een goed voorbeeld van de toepassing daarvan is het zonnedak op Rotterdam Centraal. De zonnecellen leveren naar verwachting 340 megawattuur per jaar en zorgen daarmee voor circa 10 procent van de energievoorziening van het station. Bewoners die willen weten of hun dak geschikt is voor zonnepanelen, kunnen dat sinds november 2013 nagaan met behulp van de Energieatlas. Ook op het gebied van windenergie zette Rotterdam het afgelopen jaar stappen. In het havengebied werd in mei 2013 Windpark Maasmond officieel in gebruik genomen. Het windpark gaat naar verwachting voldoende elektriciteit produceren om ruim huishoudens te voorzien in hun jaarlijkse stroomverbruik. Ook presenteerden in december 2013 initiatiefnemers samen met de gemeente Rotterdam, deelgemeente Hoek van Holland en de Stadsregio Rotterdam de plannen voor windpark Nieuwe Waterweg. Het windpark levert eenmaal in bedrijf energie voor ruim huishoudens. Optimale inpassing in De Kralingse Plas, recreëren midden in de stad het landschap en een reële verdeling van baten en mogelijke overlast staan centraal bij dit windpark. Vandaar dat de initiatiefnemers van het windpark investeren in het omliggende gebied (Oranjebuitenpolder) en bewoners de mogelijkheid geven financieel mee te profiteren van de opbrengst via obligatieleningen. Gebruik van (industriële) restwarmte betekent lagere energiekosten voor de gebruikers, een schonere lucht en op termijn een lagere uitstoot van en stikstofoxiden (NOx). In 2013 is in de haven de Stoompijp in gebruik genomen. Dit stoomnetwerk van Stedin in de Botlek verbindt stoomleveranciers als AVR met stoomgebruikers als Emerald Kamala Chemical (EKC). In hetzelfde jaar is ook de Nieuwe Warmteweg van Warmtebedrijf Rotterdam opgeleverd: een pijpleiding van 26 km tussen AVR Rozenburg en Rotterdam-Zuid. De Stoompijp en de Nieuwe Warmteweg voorzien in de toekomst samen een equivalent van zo n huishoudens van duurzame warmte. Energiezuinig wonen, duurzame gebieden In november 2013 startte het project Versnelling010. Doel van dit project is om tot en met 2018 tenminste woningen energiezuinig te maken. Hierdoor kan een gemiddeld Rotterdams huishouden jaarlijks tot 40 procent besparen op de energierekening. Voor de aanpak zijn middelen vanuit het rijk en Europa voorhanden. In 2013 zijn belangrijke stappen gezet voor de ontwikkeling van Central District. Daarbij wordt gelet op duurzaam materiaalgebruik, energiegebruik, restwarmte, koude- en warmteopslag en collectieve afvalinzameling en -transport. -afvang en -opslag Het nieuwe stationsplein Carbon, capture and storage (CCS), oftewel het afvangen, transporteren, gebruiken of opslaan van, is één van de middelen van het RCI. Eén van de projecten waarmee Rotterdam deze ambitie invulling wil geven is ROAD: Rotterdam Opslag en Afvang Demonstratieproject. Door de structureel lage -prijs van de afgelopen jaren is echter een financieel gat ontstaan waardoor de finale investeringsbeslissing verschillende keren is uitgesteld. Inmiddels heeft de Europese Commissie de regie naar zich toegetrokken om dit project met extra steun vanuit de EU en van enkele lidstaten alsnog uit te kunnen voeren. Samengevat is in 2013 het effect door inspanningen van het RCI op het gebied van CO2-reductie nog relatief beperkt. Dit is zoals verwacht. Projecten die leiden tot grootschalige CO2-reductie vergen een lange aanlooptijd en hoge investeringen. Doordat de finale investeringsbeslissing voor het ROADproject verschillende keren is uitgesteld loopt de grootschalige reductie van ook enkele jaren vertraging op. Droge voeten en internationale koploper foto: eric fecken Door veranderende klimaatomstandigheden heeft Rotterdam als laaggelegen deltastad vaker te maken krijgen met extreme foto: eric fecken regenval en hoog water. In oktober 2013 presenteerde Rotterdam de Rotterdamse Adaptatiestrategie (RAS). Dit pakket aan maatregelen bestaat onder andere uit: vergroening van de stad, ondergrondse waterbergingen, waterpleinen, doorlatende verharding, groene daken en meer ruimte voor water. De eerste resultaten zijn inmiddels zichtbaar: eind 2013 werd het eerste grootschalige waterplein het Benthemplein opgeleverd. Ook opende toenmalig Prins Willem Alexander in april 2013 de Alexanderbaan in de Eendragtspolder, waarin een roeibaan van olympisch formaat waterberging, recreatie en (top)sport combineert. In 2013 werd bovendien de Kruispleingarage geopend die is voorzien van een waterberging om wateroverlast bij extreme regenval te voorkomen. De verworven koploperpositie van Rotterdam op het gebied van klimaatadaptatie levert de stad nationale en vooral internationale aandacht op. Dit uit zich in bezoek van delegaties vanuit andere steden en aandacht in internationale media, zoals CNN, de BBC, NBC, de New York Times, The Guardian en National Geographic. Rotterdam bouwde in 2013 verder aan het netwerk Connecting Delta Cities door wereldwijde discussies op gang te brengen over bijvoorbeeld financiering van adaptatie en groene maatregelen. Ook organiseerde Rotterdam een internationale bijeenkomst voor 23 deltasteden uit alle delen Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

6 van de wereld. Het hoge niveau van kennis Rotterdamse klimaataanpak levert een equivalenten aangesloten op het nieuwe en innovatief vermogen in deze regio op economische spin-off op. Zo zijn er warmtenet. De geschatte -reductie in het vlak van waterveiligheid en leefbaarheid opdrachten binnen gehaald voor plannen in de gebouwde omgeving bedraagt 45 kton. bleek ook uit de selectie van het grote New Orleans en Ho Chi Minh City. De bereikte reductie door elektrisch vervoer aantal Rotterdamse partijen ((landschaps) Het vliegwiel van kennis-strategie-innova- is bij deze omvang nog klein (enkele honder- architecten, ingenieursbureaus, etc) in de ties-export heeft aantrekkingskracht op den tonnen ). rebuild en design competitie die door de studenten en nieuwe allianties. Over de hele Samengevat is in 2013 het effect door Amerikaanse overheid werd gehouden in de collegeperiode heeft dit geleid tot extra inspanningen van het RCI op het gebied van wederopbouw na orkaan Sandy. subsidies voor de stad ter waarde van ruim -redcutie nog relatief beperkt. Dit is Economische spin-off 15 miljoen. Eind 2013 is Rotterdam als koploper op zoals verwacht. Projecten die leiden tot grootschalige -reductie vergen een Eén van de collegedoelstellingen in de het terrein van het resilient cities program- lange aanlooptijd en hoge investeringen. periode tot en met 2014 was het aantrekken van minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen, zowel publiek als privaat, in Rotterdam en de haven. Dit ma bovendien door de Amerikaanse Rockefeller Foundation uit vele inzendingen in de top geselecteerd. Dit is opnieuw een springplank voor Rotterdamse partners hun B. Klimaatbestendigheid De stappen op het gebied van klimaatadaptatie hebben in 2013 onder meer geleid tot foto: eric fecken Het Kleinpolderplein is de groene waterberging als resultaat is in 2013 behaald. Er is onder kennis en ervaring ook internationaal te ruim m 3 extra waterberging. De totale entree voor Rotterdam meer geïnvesteerd in de aanleg van het vermarkten. waterbergingscapaciteit is daarmee gegroeid zonnedak op het nieuwe Centraal Station en de windparken Suurhoffbrug en Hartel- Effectenmonitor van ruim m 3 naar m 3. Daarmee is nu in totaal zo n 11 procent van ving (wonen, werken), verkeer & vervoer oplaadpunten voor auto s in Rotter- de energieproductie in bijvoorbeeld Amerika brug II. Maar ook in de aanleg van warmte- Het gaat niet alleen om de resultaten en de totale opgave tot 2025 ingevuld. (mobiliteit), en industrie & energieopwek- dam te hebben, inclusief oplaadpunten op en China leidden tot een lage prijs van kolen leidingen voor het gebruik van industriële activiteiten die in 2013 zijn neergezet, In 2013 is het aantal vierkante meter groen king (elektriciteitsproductie) weergeven. eigen terrein en in parkeergarages. Eind op de Europese markt). restwarmte in het stadsverwarmingsnet en de aanleg van de Stoompijp. Daarnaast maar juist om de effecten van deze inspanningen en de mate waarin ze dak waarvoor subsidie werd aangevraagd met gestegen. Eind 2013 stond de Voor de gebouwde omgeving is gekeken 2013 waren dat er 584. Voor de binnenvaart is het Green Award- Toepassing van afvang en opslag van (CCS) bij grote stationaire -bronnen kan werd flink geïnvesteerd in elektrisch bijdragen aan het behalen van de doelstel- groenedakenteller op m 2. Daar- naar de -uitstoot per vierkante meter certificaat geïntroduceerd, dat in 2013 door de uitstoot van deze bronnen (op termijn) transport op de twee nieuwe terminals van lingen. De effectenmonitor laat zien dat ook naast is nog eens m 2 aan groene vloeroppervlak. Voor woningen is de 500 schepen is behaald. Dat is bijna 200 verlagen. Daarnaast moet de -uitstoot APMT en RWG op Maasvlakte 2 om tot in 2013 belangrijke stappen zijn gezet. gevels gerealiseerd. De doelstelling van -uitstoot in 2013 door het hogere meer dan in En het aantal schone worden gereduceerd door de toename van emissieloze terminals te komen. Toch geldt voor een aantal opgaven dat de vierkante meter groene daken in gasverbruik in het koude voorjaar groter zeeschepen dat 31 punten of meer scoort andere vormen van hernieuwbare energie, De Rotterdamse aanpak van gezamenlijk effecten nog niet duidelijk waarneembaar 2014 zal gehaald worden. dan in Bij het MKB is de uitstoot per op de Environmental Ship Index (ESI) groeide met name door een verdubbeling van het werken en cofinanciering heeft bovendien zijn. Grootschalige projecten hebben een vierkante meter vloeroppervlak na een van in 2012 naar in vermogen van windenergie binnen tien jaar: geleid tot de toekenning van verschillende lange aanlooptijd. Vaak is dit conform C. Versterking van de Rotterdamse stijging in 2012 weer afgenomen. Een Voor het vrachtverkeer is de uitstoot per van 130 MW in 2010 naar circa 350 MW in subsidies van onder andere het Rijk en Europa. verwachting. Zoals bijvoorbeeld voor de economie belangrijke stap voor de verlaging van de gereden kilometer nauwelijks gewijzigd Het huidige opgestelde vermogen van Ook de internationale aandacht voor de reductie van de -uitstoot. Ter versterking van de economie moest het CO2-uitstoot per vierkante meter is het sinds MW in 2013 is goed voor een besparing Hieronder volgen enkele conclusies uit de programma Duurzaam in de periode tot en aansluiten van woningen en MKB-gebouwen van ongeveer ton, ofwel de effectenmonitor. met 2014 onder andere leiden tot minimaal (kantoren, ziekenhuizen, et cetera) op De -uitstoot per kwh elektriciteit is de -uitstoot van huishoudens. 350 miljoen euro aan duurzame investerin- restwarmte van de industrie via het laatste jaren flink lager dan die in het A. Verminderen van de -uitstoot gen van publieke en private partijen samen. warmtenet. uitgangsjaar Dat komt met name De duurzaamheidstransitie in Rotterdam De -uitstoot in Rotterdam was in 2013 Dit in 2010 gestelde doel is in 2013 De -uitstoot per vierkante meter door het bijplaatsen van warmte-krachtkop- vraagt, kortom, een lange adem. Continue met kton een fractie lager dan in gehaald. De duurzame investeringen vloeroppervlak bij gemeentelijke gebouwen peling-installaties (WKK), die elektriciteit én bijsturing is noodzakelijk om in te springen Voor 2013 bedraagt de bereikte bedroegen vorig jaar 54 miljoen euro. Het is min of meer gelijk gebleven. Deze is lager nuttige warmte produceren en daarmee een op veranderende omstandigheden om de -reductie zo n 200 kton. De extra totaal over de afgelopen vier jaar bedraagt dan die bij woningen of het MKB. Dat komt hoger rendement hebben dan de traditio- goede resultaten te kunnen behalen. De -afvang (bij Shell en Abengoa) die via daarmee 360 miljoen euro. De (warmte) vooral doordat de uitstoot als gevolg van nele energiecentrales. Vanaf 2012 is echter resultaten worden op lange termijn een pijpleiding aan de glastuinbouw Leiding over Noord vormde de belangrijkste het elektriciteitsgebruik nul is omdat alle wel een stijging te zien van de -uitstoot zichtbaar. De transitiemonitor laat zien dat geleverd werd, bedroeg in kton. duurzame investering in gemeentelijke gebouwen gebruikmaken van per kwh ten opzichte van 2011, die in 2013 op belangrijke onderdelen de kiemen voor De ingebruikname van de stoompijp tussen AVR en EKC medio 2013 heeft vorig jaar een Transitiemonitor groene stroom met milieukeurcertificaat. verder heeft doorgezet. De elektriciteitsproductie in deze regio nam verandering worden gelegd en dat de condities die het RCI schept, in toenemende -reductie van 35 kton opgeleverd. Het realiseren van een duurzaamheidstran- Voor verkeer is gekeken naar de CO2-uit- de laatste twee jaren met bijna een kwart mate effect sorteren. Het tempo van deze In 2013 werd het Dakpark geopend, het grootste groene dak van Europa foto: eric fecken Eind 2013 waren er ruim woning- 1 Het totaalcijfer voor 2012 is met terugwerkende kracht naar beneden bijgesteld. Dit omdat landelijk andere (meer betrouwbare) gegevensbronnen beschikbaar zijn gekomen, onder meer voor het energiegebruik van het MKB. sitie in Rotterdam vraagt inzet over vele jaren. Die transitie gaat vooral om veranderingen in beleid, gedrag en cultuur. De jaarlijkse voortgang is in beeld gebracht door de -uitstoot te koppelen aan onderdelen die de economische ontwikkeling binnen de sectoren gebouwde omge- stoot per gereden kilometer. Er was in 2013 een sterke groei van 180 elektrische voertuigen eind 2012 naar 701 eind Stimulering van deze toename gebeurt bijvoorbeeld door een goede oplaadinfrastructuur voor auto s te ontwikkelen. De gemeente streeft er naar om eind 2014 af. De voornaamste oorzaak hiervan is dat gasgestookte energiecentrales (inclusief de WKK s), die een lagere uitstoot per kwh hebben, beduidend minder elektriciteit hebben geproduceerd. De productie van de kolencentrale van E.ON op de Maasvlakte nam toe in deze periode (ontwikkelingen in transitie is mede afhankelijk van externe factoren zoals de prikkel voor het bedrijfsleven om -reductiemaatregelen te nemen. RCI zet zich daarom ook in richting de rijksoverheid en de Europese Unie om te pleiten voor gunstige randvoorwaarden voor verduurzaming. Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

7 Activiteiten, resultaten en effecten 2013 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

8 Het kader: programma Duurzaam Naar een duurzame wereldhavenstad De partners van het Rotterdam Climate Initiative (RCI) werkten in 2013 met het programma Duurzaam : Investeren in duurzame groei aan een schone, groene, gezonde en economisch sterke stad. Uitgaande van twee hoofddoelstellingen voor 2025: het halveren van de -uitstoot in 2025 ten opzichte van 1990 en het honderd procent klimaatbestendig maken van de regio. Daarnaast staan het verminderen van geluidshinder en het verbeteren van de luchtkwaliteit centraal en de relatie die dat heeft met de gezondheid van de Rotterdammers. Het programma moet bovendien tot een versterking van de Rotterdamse economie leiden, met in de periode tot en met 2014 minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen als resultaat. Die investeringen moeten ook bijdragen aan meer werkgelegenheid voor Rotterdammers. Duurzaamheid als gezamenlijke uitdaging De realisatie van de doelstellingen vormt een gezamenlijke uitdaging. Niet alleen voor de partners van het RCI. Ook andere partijen dragen bij aan de realisatie van het programma: bewoners, verenigingen en instellingen, scholen, woningcorporaties, MKB-ondernemers, multinationals, vervoersbedrijven, overheden en kennisinstellingen. De tien Rotterdamse duurzaamheidsopgaven In het programma Duurzaam zijn voor de periode tot en met 2014 tien duurzaamheidsopgaven geformuleerd: 1. Vooroplopen bij het verminderen van -uitstoot 2. Verbeteren van de energie-efficiency 3. Omschakelen naar duurzame energie en biomassa als brand- en grondstof 4. Bevorderen van duurzame mobiliteit en transport 5. Verminderen van geluidsoverlast en bevorderen van schone lucht 6. Groener maken van de stad 7. Vergroten van duurzame investeringen en bevorderen van duurzame producten 8. Duurzaamheid in onderwijs en onderzoek 9. Voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering 10. Bevorderen van duurzame gebiedsontwikkeling. Opgave 1 Vooroplopen bij het verminderen van -uitstoot Een bruisende haven met een sterk ontwikkelde industrie als economische motor. Dat tekent Rotterdam. We groeien als stad en dat doen we op een verantwoorde manier door onze impact op klimaatverandering te verminderen en te zorgen dat onze manier van wonen, werken en voortbewegen met veel minder -uitstoot gepaard gaat. Dat kan door energie efficiënter te gebruiken (opgave 2) en door duurzame energie op te wekken en in te zetten (opgave 3). Voor Rotterdam, met zijn petrochemische industrie en sterke energiesector, is dat echter niet voldoende. Ook het afvangen en opslaan (CCS) of hergebruiken van is nodig. Activiteiten en resultaten Afvang en hergebruik van Carbon, capture and storage, CCS, oftewel het afvangen, transporteren, gebruiken of opslaan van, is van groot belang voor het halen van de wereldwijde klimaatdoelstellingen. Dit wordt regelmatig benadrukt, onder meer door het toonaangevende International Energy Agency (IEA). CCS wordt gezien als een onmisbare techniek in het tijdig tegengaan van klimaatverandering. De ontwikkeling van CCS wordt ondersteund door de EU en de Nederlandse overheid. Door het inzetten van CCS in Rotterdam blijft onze haven, als één van de motoren van de Nederlandse economie, in de gelegenheid zich te ontwikkelen. De realisatie van -afvang bij energiecentrales en industrie is een belangrijk instrument om de haven te verduurzamen en te moderniseren. De haven van Rotterdam zet in op de realisatie van een -hub met gedeelde faciliteiten voor het verzamelen, hergebruiken en opslaan van. De -hub en het bevorderen van het hergebruik van, bijvoorbeeld bij de tuinbouw of door frisdrankfabrikanten, zijn belangrijke onderdelen op weg naar die verduurzaming. foto: eric fecken Groene gevels dragen bij aan een aantrekkelijke leefomgeving. Ze zorgen voor reductie van fijnstof, stikstof en omgevingslawaai én houden de stad koel in de zomer Hergebruik van industriele restwarmte zorgt ook voor minder uitstoot van CO2 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

9 Effectenmonitor Doel: -uitstoot ligt in procent lager dan in Indicator: De jaarlijkse CO2-uitstoot van alle bronnen in Rotterdam. - emissie foto: Freek van Arkel - hollandse hoogte foto: Freek van Arkel - hollandse hoogte Mton ROAD koploperspositie in de wereld voor wat tegelijkertijd aangegeven E.ON en GDF 5 ROAD, Rotterdam Opslag en Afvang Demonstratieproject, is een gezamenlijk betreft de ontwikkeling en toepassing van CCS. SUEZ aan de gedane toezeggingen voor CCS-toepassing te zullen houden. Het project van E.ON en GDF SUEZ Nederland (Electrabel). Het doel is om vanaf 2016 op Voor de ontwikkeling van ROAD is 180 financiële gat is ondertussen nog niet gedicht en inmiddels heeft de Europese -emissie Reductie door aanpak RCI grote schaal CCS te demonstreren. Per jaar miljoen euro aan Europese en 150 miljoen Commissie de regie naar zich toegetrokken wordt dan meer dan 1 Mton afgevan- euro aan Nederlandse steun toegezegd. De om dit project met extra steun vanuit de EU gen bij de nieuwe E.ON-centrale op de investering van de ROAD-partners is van en van enkele lidstaten alsnog ten uitvoer In 2013 bedroeg de -uitstoot in Rotterdam kton. De omgeving zijn energiebesparende maatregelen getroffen bij vele Maasvlakte en opgeslagen in een leeg dezelfde ordegrootte. Door de structureel te brengen. Naar verwachting zal de uitstoot is daarmee ongeveer gelijk aan het niveau van corporatiewoningen, MKB-bedrijven en bij grootverbruikers als gasveld onder de bodem van de Noordzee. lage -prijs van de afgelopen jaren is -reductie door maatregelen de komende Het totaalcijfer voor 2012 is overigens met terugwerkende kracht naar ziekenhuizen. Daarnaast worden steeds meer woningen, kantoren ROAD zal het eerste grote CCS-project in echter een financieel gat ontstaan waar- jaren sterk gaan groeien. Doordat de finale beneden bijgesteld. Dit omdat landelijk andere (meer betrouwbare) en andere gebouwen aangesloten op het nieuwe warmtenet dat Europa zijn. door de finale investeringsbeslissing investeringsbeslissing voor het ROAD- gegevensbronnen beschikbaar zijn gekomen, onder meer voor het gebruik maakt van industriële restwarmte. Eind 2013 waren er ruim Voor Rotterdam betekent dit de start van verschillende keren is uitgesteld. Rotterdam project verschillende keren is uitgesteld energiegebruik van het MKB. Daaruit blijkt dat het gasverbruik door woningequivalenten (zogeheten weq s; grotere gebouwen grootschalige toepassing van CCS bij zowel heeft meegeholpen om externe financiers te loopt de grootschalige reductie van het MKB in Rotterdam aanzienlijk lager is dan aanvankelijk geschat. worden naar weq s omgerekend) aangesloten. De geschatte de energiesector als de industrie. En een vinden voor het project, maar heeft daarbij echter wel enkele jaren vertraging op. Ook blijkt de berekende uitstoot van de scheepvaart lager dan vorig -reductie in de gebouwde omgeving bedraagt 45 kton. jaar was ingeschat. Ten slotte blijkt de -emissie van een chemiebe- En verder drijf 300 kton lager dan vorig jaar door dat bedrijf was opgegeven. De grafiek op deze pagina toont de totale uitstoot. Het effect van de RCI-inspanningen neemt toe. Voor 2013 bedraagt de bereikte Smart Transformation (SCOT) is een samen. Wallonië (BE), Yorkshire (UK), realiseren van grensoverschrijdend -reductie door RCI-inspanningen zo n 200 kton. De extra project onder het zevende kaderprogram- Frankfurt (DE), Rhones-Alpes (FR) en het -transport en daaropvolgende berging -afvang (bij Shell en Abengoa) die via een pijpleiding aan de ma (FP7) van de Europese gemeenschap. Rijnmondgebied (NL). van. Het voorstel is onder meer glastuinbouw geleverd wordt sinds het begin van het RCI, bedroeg in Doel is een Europese onderzoeksagenda te Vooruitlopend op de ontwikkeling van de besproken in het samenwerkingsverband kton. De ingebruikname van de stoompijp tussen AVR en ontwikkelen die is gericht op het verbete- -hub is voorgesteld een zogeheten van CCS-regio s en later ook in de North EKC medio 2013 heeft vorig jaar een reductie van 35 kton opgele- ren van technische en economische juridische dry run voor internationaal Sea Basin Taskforce (NSBTF). Het project verd. Het elektrisch vervoer (zie ook opgave 4) krijgt een steeds prestaties van de -gebruikinitiatieven. -transport en -berging in de diepe ligt momenteel in de ijskast in afwachting uitgebreider netwerk van oplaadpunten. Eind 2013 waren dat er 584 SCOT is het eerste project van de Europese ondergrond van de Noordzee vorm te van de besluitvorming over de realisatie in Rotterdam. De bereikte reductie is bij deze omvang nog klein Unie op het gebied van -hergebruik. In geven. Er wordt in kaart gebracht welke van CCS-projecten in Europa. (enkele honderden tonnen ), het vormt echter een belangrijke het project werken vijf regio s met elkaar mogelijke belemmeringen er zijn voor het stepping stone naar elektrisch rijden. Binnen de gebouwde Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

10 Als een van de deelnemende steden werkt Rotterdam samen met de TU Delft, Opgave 2 Verbeteren van de energie-efficiency Warmtebedrijf Rotterdam en Nuon. CELSIUS wil de kennis die zij opdoet delen met andere steden die ook een warmte- of koudenetwerk hebben of ambiëren. Hierbij is het idee om te komen tot een netwerk van 50 steden. Energiezuinige verlichting Efficiënter omgaan met energie voorkomt onnodig energiegebruik en beperkt de -uitstoot. Daarom ondersteunen we initiatieven die de energie-efficiency verbeteren. In de haven en in de stad, in woningen, (industriële) gebouwen. Zoals een warmte- en stoomnetwerk en de uitwisseling van kennis die leidt tot technologische innovaties. Activiteiten en resultaten De spectaculaire aansluiting van De Nieuwe Warmteweg Bron: Visser & Smit Hanab. Niet alleen in het industrieel complex werken we aan energie-efficiency. In de stad zijn scholen, hotels, ziekenhuizen en het MKB aan de slag gegaan met energiebesparing. De gemeente geeft het goede voorbeeld door openbare verlichting zuiniger te maken. Met ledverlichting en Industriële restwarmte duurzame warmte. stoomgebruikers als Emerald Kamala door te investeren in dimbare verlichting op de doorgaande wegen. Rotterdam ligt op Een voorbeeld van energie-efficiency is het Daarnaast begon Eneco in 2013 met de Chemical (EKC). Dit verlaagt de energiekos- koers om de beoogde besparing van vijftien hergebruik van industriële restwarmte, aanleg voor van de Leiding over Noord, die ten van de gebruikers, draagt bij aan een procent in 2014 te halen. In Schiebroek-Noord is alle openbare verlichting vervangen door energiezuinige ledverlichting waarmee we woningen en gebouwen nog eens woningen verwarmt met schonere lucht en vermindert op termijn de energiezuiniger maken. De Nieuwe Warmteweg van het Warmtebedrijf Rotterdam maakt dit mogelijk met een industriële restwarmte. Dankzij de inzet van deze restwarmte is het mogelijk de jaarlijkse uitstoot van met jaarlijkse -uitstoot met 200 tot 400 kiloton. En verder deze impasse te doorbreken. In veel gevallen gaat het om huur van loodsen waarbij de huurder de energienota betaalt feest is Rotterdam ook in 2013 weer in de prijzen gevallen. De stad is uitgeroepen tot meest actieve Klimaatstraatfeest-gemeen- pijpleiding van 26 km tussen afvalverwer- 71 tot 81 kiloton te verminderen. De Rotterdam is met deze aanpak de eerste In september werd het Nationale Energieak- maar de verhuurder de investeringen te van Nederland. De stad won dit jaar de kingscentrale AVR Rozenburg en Rotter- uitstoot van stikstofverbindingen (NOx) gemeente in Nederland die op grote schaal, koord voor duurzame groei gesloten. Ruim betaalt. Een zogenaamde split incentive is juryprijs voor het feit dat de stad elk jaar dam-zuid. Deze is voor een groot deel in neemt af met 105 ton in zowel voor bewoners als bedrijven, veertig organisaties, overheden, vakbewegin- nodig om de kosten en besparingen te een recordaantal straten weet te motiveren 2013 aangelegd. Onder meer met spectaculaire werkzaamheden waarbij Stoompijp industriële restwarmte gebruikt. De Stoompijp en restwarmteleidingen zijn gen en instellingen verbonden zich aan dit akkoord met afspraken over energiebesparing, verdelen. In 2011 en 2012 is gewerkt aan een model om mee te doen aan de competitie. Het Klimaatstraatfeest is één van de projecten meter pijpleiding van Hoek van Holland Ook binnen de industrie besparen we geld onderdeel van het Deltaplan Energie-infra- schone technologie en klimaatbeleid. De voor centrale verwerking van slib. Hiervoor waarmee Rotterdam haar inwoners betrekt naar het centrum van de stad werd en energie door hergebruik van restwarmte. structuur waarmee Rotterdamse partijen in uitvoering moet resulteren in een betaalbare zijn deelnemende bedrijven, een exploitant bij de verduurzaming van de stad. gebracht. Via een bijzondere boring onder Zo werd in 2013 de Stoompijp in gebruik nauwe samenwerking met de provincie en schone energievoorziening, werkgelegen- en een locatie in de Botlek gevonden. Bij Vanaf 2014 gebruikt Rotterdam bij grote Katendrecht werd de aansluiting gemaakt. genomen. Dit stoomnetwerk van Stedin in Zuid-Holland meer hergebruik van industri- heid en kansen voor Nederland in de schone verwerking van ton droge stof uit de vervangingsprojecten in de openbare De warmteleiding voorziet het equivalent de Botlek verbindt stoomleveranciers als ële restenergie willen realiseren. Bij de technologiemarkten. In december werd het RCI slibverwerking realiseren de deelnemende verlichting uitsluitend nog ledlampen. Al in van huishoudens en bedrijven van afvalverwerker AVR Rozenburg met industrie zelf, bij de tuinbouwsector en voor Actieplan Energie aangeboden aan het bedrijven een reductie van ton 2013 werd op een aantal plaatsen de verwarming van woningen en gebouwen ministerie van Economische Zaken. Daarin -emissies. Bij volledige exploitatie met ledverlichting geplaatst. Zo is de circa drie foto: eric fecken in stad en provincie. Dit heeft milieuvoordelen, maar bespaart ook op de energiekosten van de industrie en versterkt daarmee de concurrentiepositie van Rotterdam. Internationale samenwerking staat dat Rotterdam voor twintig procent gaat bijdragen aan de nationale doelen op het gebied van energiebesparing. Ook wordt in stad en haven circa tien procent van alle duurzame energie op land opgewekt en wordt hergebruik en opslag van bevorderd. Op ton droge stof is dat een reductie van ton. In 2013 viel de beoogde locatie echter af door planning van andere bedrijfsactiviteiten. Deltalinqs kijkt samen met het Havenbedrijf naar een alternatieve locatie. kilometer lange Matlingeweg voorzien van ledverlichting. De straat werd daarmee de eerste doorgaande weg in Rotterdam met deze openbare verlichting. In Schiebroek-Noord werd de hele wijk voorzien van ledverlichting, evenals een Rotterdam werkt in internationaal verband deze manier neemt Rotterdam een groot deel In 2013 is een Letter of Commitment tot groot deel van de Winkelboulevard Zuid, de aan energie-efficiency. Bijvoorbeeld met de van de uitvoering van het Nationale Energie- stand gekomen voor gericht onderzoek Groene Hilledijk. steden Göteborg, Genua, Keulen en Londen akkoord voor haar rekening naar hogere efficiency in de keten van In 2013 heeft de DCMR in samenwerking in het Europese project CELSIUS (Combined productie. Bijvoorbeeld door reststromen met energie-adviesbureau CE onderzocht Efficient Large Scale Integrated Urban Deltalinqs en MKB Nederland voerden in uit bepaalde processen te gebruiken als wat het effect zou zijn van het uitvoeren Systems). Dit consortium van steden, 2013 energiescans uit bij expeditiebedrij- grondstof in andere processen. Er zijn door de industrie van energiebesparende- energiebedrijven en kennisinstellingen ven in de Rotterdamse haven. De scans projecten gedefinieerd voor optimalisatie, maatregelen met een terugverdientijd van onderzoekt hoe stedelijke warmte- en lieten zien dat MKB-ondernemers flinke onder meer door benutting van reststro- maximaal vijf jaar. De potentie van de koudenetwerken het beste gerealiseerd bedragen kunnen besparen op hun men als propaan, opstarten van een generieke maatregelen uit dit rapport kunnen worden. Uitkomsten van dit project energierekening als ze daar tijd en werkgroep Power-to-gas, waar mogelijk in kunnen ook voor Rotterdam significante zijn mede richtinggevend voor toekomstig aandacht aan geven. Met hun Green Deal combinatie met hernieuwbare energie. energiebesparing en CO2-reductie Rotterdam is de meest actieve Klimaatstraatfeest-gemeente van Nederland Europees beleid op dit gebied. proberen Deltalinqs en MKB Nederland In de vijfde editie van het Klimaatstraat- opleveren. Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

11 Effectenmonitor Doel: 1,5 procent finale energiebesparing per jaar (conform RCI Actieplan Energie). Indicator: jaarlijkse winst op het gebied van energie-efficiency industrie Binnen RCI is Deltalinqs initiatiefnemer van het Deltalinqs Energy Forum, een kennisnetwerk van bedrijven binnen het Rotterdamse haven- en industriële complex. Het Deltalinqs Energy Forum (DEF) initieert gezamenlijke inspanningen van de betrokken bedrijven gericht op de RCI-doelen. Een wezenlijk onderdeel voor het bereiken van de RCI-doelstelling is het streven van Deltalinqs jaarlijks 1,5 % energieefficiency te realiseren bij de bedrijven in het haven- en industriegebied van Rotterdam door middel van een gebieds- en ketengerichte aanpak. Om te bepalen of dit de afgelopen jaren gelukt is, heeft de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO, voorheen Agentschap NL) op verzoek van het RCI de energie-efficiency van de industrie in deze regio in kaart gebracht voor de periode Overigens is de landelijke inzet voor verbetering van de energie-efficiency gebaseerd op vrijwillige afspraken (MJA3 en MEE-convenanten) waarmee bedrijven individueel aan de slag gaan. De samenwerkende bedrijven werken intensief aan kennisoverdracht en projecten voor verduurzaming van processen, waaronder een hogere energie-efficiency. De uitvoering van dergelijke projecten voor energie-efficiency, schonere energie, logistiek en duurzame grondstoffen heeft door de focus op de hele keten van handelingen in de sectoren energie, (petro)chemie en logistiek ook toegevoegde waarde buiten het Rotterdamse havengebied. Voor de resultaten zijn de resultaten van de meest energierelevante sectoren (energie, chemie en raffinaderijen) vergeleken. Resultaten Industrie Voor de sector industrie (chemie en raffinaderijen) is het beeld als volgt. Energie Productie Efficiencywinst t.o.v. per jaar Efficiencywinst ,3% -1,1% 3,2% 0,5% Het energiegebruik van de industrie in Rotterdam is in de periode met 4,3 procent gedaald. In dezelfde periode is de productie met 1,1 procent gedaald. Dat betekent een daling van het energiegebruik per eenheid product van gemiddeld 0,5 procent per jaar. Dit is lager dan de beoogde jaarlijkse energiebesparing van 1,5 procent. Positief is dat ten opzichte van de in de vorige Rotterdamse duurzaamheidsmonitor gepresenteerde cijfers over , de resultaten over 2012 en 1 De cijfers over uit de Rotterdamse duurzaamheidsmonitor 2012 zijn gecorrigeerd vanwege nieuwe inzichten bij één bedrijf. Dat leidt tot iets betere cijfers voor de periode voor een verbetering hebben gezorgd. Dat is vooral het gevolg van een betere bezettingsgraad bij de raffinaderijen en efficiencyverbeteringen die bij de raffinaderijen zijn doorgevoerd tijdens productiestops. Nog enkele kanttekeningen: Er zijn grote verschillen in resultaten tussen bedrijven. Het resultaat wordt sterk beïnvloed door een paar grote bedrijven. Er zijn grote verschillen van jaar tot jaar als gevolg van marktontwikkelingen. De grote schommelingen maken het moeilijk een trend te bepalen. De bezettingsgraad heeft in deze periode een grotere invloed op de efficiency dan uitgevoerde maatregelen. De lagere bezettingsgraad als gevolg van de economische crisis is ongunstig voor de efficiency. Energie In onderstaande tabel zijn de resultaten voor de energiesector weergegeven over de hele periode Energie Productie Efficiencywinst t.o.v. winst per jaar Efficiency ,4% +20,5 12,6% 1,4% In de sector energieproductie is sprake van geheel andere ontwikkelingen. Productie en energiegebruik zijn juist gestegen. Daarbij is aanvankelijk een forse efficiency-winst geboekt, deels door ingebruikname van moderne efficiënte installaties. Deels ook door betere benutting van bestaande installaties die een groter deel van hun warmte konden afzetten. De laatste twee jaren is echter een deel van die winst teniet gedaan door een sterke terugloop van de productie bij de warmte-krachtkoppelingen (WKK s) als gevolg van een relatief hoge gasprijs. Daarnaast is de brandstofmix veranderd in de laatste twee jaar: meer steenkool, minder aardgas. Uit de cijfers van de convenanten blijkt dat over de periode kton CO2 emissie bespaard is door de industrie, dit is gemiddeld 1,3% per jaar. In onderstaande grafiek is de ontwikkeling van de efficiency voor de energiesector en de industriesector weergegeven in een Energie- Efficiency Index (EEI). Deze index, die in 2006 op 100 begint, geeft weer hoeveel efficiënter de betreffende sectoren zijn geworden. Hoe sterker de index daalt, hoe energie-efficiënter de sector is. Opgave 3 Omschakelen naar duurzame energie en biomassa als grondstof Energie uit hernieuwbare bronnen en biomassa zijn voor een wereldhavenstad als Rotterdam belangrijk. Dit leidt tot een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen en maakt ons minder afhankelijk van (ingevoerde) fossiele brandstoffen. We zetten dan ook volop in op het omschakelen naar duurzame energie en biomassa als grondstof. Kortweg: een biobased economy voor de productie van energie (warmte en elektriciteit), brandstoffen en chemie. Het RCI Actieplan Energie, dat eind 2013 werd gepresenteerd, beschrijft de Rotterdamse uitwerking van het nationale Energieakkoord voor duurzame groei. Daarin zijn duurzame energie en biomassa belangrijke onderdelen. Voor een schonere stad én voor meer werkgelegenheid. Activiteiten en resultaten Duurzame grondstoffen uit biomassa Onderzoek naar geschikte biomassa is een belangrijke stap op weg naar een biobased economy. Na verkenningen in 2011 en 2012 van grondstoffen die geschikt zijn voor vergroening, heeft in 2013 een aantal industriële bedrijven uit de Rotterdamse regio met diverse kennisinstellingen de krachten gebundeld in het consortium Iso Butanol Platform Rotterdam (IBPR) van het Deltalinqs Energy Forum. Het consortium bestaat uit Suiker Unie, Indorama Ventures, SkyNRG, The GTBE Company, AVR, ZirkTech, ECN, TU Delft, Wageningen Universiteit en Universiteit Utrecht, met Deltalinqs als penvoerder. Het IBPR onderzoekt bijvoorbeeld biomassamaterialen uit suikeroverschot en bietenpulp als grondstoffen voor groene chemie. Daarvoor overhandigde de provincie Zuid Holland Ruim zonnepanelen zorgen voor zo n 10% van de energie voor Rotterdam Centraal aan Deltalinqs een cheque van 1 miljoen euro subsidie uit het programma Kansen voor West, gesteund door de Europese Unie. Ook ontving het consortium subsidie uit het Topsectorenprogramma (TKI Biobased Economy) van het ministerie van Economische Zaken. De kennis die het onderzoek oplevert wordt gedeeld in het BioBased Economy Platform Rotterdam. Om de biobased-industrie verder aan te trekken ondertekenden het Havenbedrijf Rotterdam, E.ON, Evides Industriewater, Stedin en Vopak op 30 augustus 2013 een uniek samenwerkingsverband. De overeenkomst heeft als doel een Plug & Playgebied te creëren van 80 hectare op Maasvlakte 2. De partijen gaan samenwerken om bedrijven die zich willen vestigen in het hier geplande Biobased Cluster (nuts) voorzieningen aan te bieden. Circulaire economie Om de Rotterdamse economie te vernieuwen stimuleert het RCI projecten op het gebied van de circulaire economie en de biobased economie. Een circulaire economie, een economie gebaseerd op herbruikbare producten en grondstoffen, heeft naar ons idee de toekomst. Een circulaire economie zorgt voor nieuwe bedrijvigheid en innovaties en stimuleert de ontwikkeling om minder afhankelijk te worden van schaarser wordende fossiele brand- en grondstoffen als olie, kolen en gas. In het Circularity Center in Rotterdam worden kennis van de markt, techniek en verdienmodellen gecombineerd om circulaire initiatieven in de haven te ondersteunen. Een voorbeeld van zo n initiatief is het Rotterdamse sloopproject aan de Marthalaan, dat één van de eerste BREEAM-certificaten Sloop ontving. Dat gebeurde in 2013 foto: eric fecken Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

12 tijdens het congres Circulaire Economie, Windenergie Zonne-energie Effectenmonitor waar de gemeente Rotterdam en Sloopbedrijf G. de Jong en Zonen uit Pijnacker het Wind is een onuitputtelijke bron voor schone energie. Op Rotterdams grondge- Ook de zon is een zeer geschikte bron voor hernieuwbare energie. Daken van gebouwen Hernieuwbaar energiegebruik Windenergie certificaat in ontvangst namen van de Dutch bied zijn Hoek van Holland als potentiële bieden daarvoor volop ruimte. Een mooi Green Building Council. Een primeur in locatie en Rozenburg en de Beneluxster- voorbeeld van de toepassing van zonne- Doel: Het aandeel hernieuwbare energieopwekking is 14 procent in Doel: In MW extra windenergie in de haven en 150 MW extra in Nederland én daarbuiten. Zuid als studielocatie opgenomen in een energie is het zonnedak op Rotterdam 2020, conform het in 2013 opgestelde Nationaal Energieakkoord Daarnaast in Rotterdam nog 48 MW buiten het havengebied Een ander voorbeeld is het project Take back convenant voor het plaatsen van minimaal Centraal. Het dak van het station varieert in Indicator: Het percentage hernieuwbaar (duurzaam) opgewekte (Rozenburg, Hoek van Holland, Beneluxster-Zuid). chemicals (TABACHEM) dat in 2013 is vijftig windturbines verspreid over de regio. lichtdoorlatendheid door de verschillende energie van het totale (finale) energiegebruik in Rotterdam (stad en haven). Indicator: Het opgesteld vermogen aan windenergie. gestart. Met als doel: geen chemische In december 2013 presenteerden initiatief- patronen in de ruim zonnecellen. reinigingsmiddelen verkopen, maar de functie chemische reiniging aan de man brengen. Zo blijft het middel zelf eigendom nemers samen met de gemeente Rotterdam, deelgemeente Hoek van Holland en de Stadsregio Rotterdam de plannen voor De zonnepanelen leveren naar verwachting 340 megawattuur per jaar en voorzien daarmee voor circa 10 procent in het 16% Aandeel hernieuwbare energieopwekking 400 Windenergie opgesteld vermogen van de leverancier, die daardoor wordt gestimuleerd een zo duurzaam mogelijk windpark Nieuwe Waterweg. Het windpark levert een belangrijke bijdrage aan de energiegebruik van het station zelf. In november 2013 werd de Energieatlas 14% 350 product te maken. Algen als biomassa Ook algen staan wereldwijd in de belangstelling als grondstof voor chemicaliën, voedingssupplementen en brandstoffen. Havenbedrijf Rotterdam en Rijkswaterstaat productie van duurzame energie, financieel profijt voor omwonenden en een investering in de Oranjebuitenpolder van euro. Het park wordt parallel aan de Nieuwe Waterweg tussen Hoek van Holland en Maassluis gerealiseerd, bestaat uit acht turbines en levert eenmaal in bedrijf gelanceerd waarmee bewoners eenvoudig kunnen nagaan of hun dak geschikt is voor zonnepanelen. Percentage 12% 10% 8% 6% MW hebben daarom in 2013 een openbare marktconsultatie voor Algen in de Slufter energie voor ruim huishoudens. Ook in het havengebied van Rotterdam 4% 100 gehouden met als doel kansrijke projecten op te zetten voor de kweek van biomassa in de Rotterdamse Slufter. Hierop is reactie van diverse marktpartijen gekomen. De haalbaarheid van een pilot wordt in 2014 onderzocht. worden windparken gerealiseerd. In mei 2013 is Windpark Maasmond officieel in gebruik genomen. Het park bestaat uit drie windturbines van het type Vestas V90 met een vermogen van 3.0 megawatt. Het windpark gaat in totaal naar verwachting 2% 0% Doel Gerealiseerd Stedelijk gebied Doel Haven publiek terrein Prognose Haven op bedrijfsterreinen circa 24 miljoen kwh per jaar produceren. Dit is voldoende elektriciteit om ruim Rotterdam heeft, na het sluiten van het Nationaal Energieakkoord Door de aanleg van Maasvlakte 2 en aflopende contracten van huishoudens te voorzien in hun jaarlijkse van het kabinet Rutte II, de daarin opgenomen doelstelling voor bestaande windparken, zijn de laatste jaren op een aantal locaties stroomverbruik. hernieuwbare (duurzame) energieopwekking (HE) overgenomen. Dat windturbines verwijderd. Het opgesteld vermogen van windturbines betekent dat in procent (en in procent) van de nam daardoor de laatste jaren af, maar is in 2013 met 11 MW totale hoeveelheid door Rotterdam gebruikte energie van hernieuw- toegenomen ten opzichte van Dat kwam door de drie nieuwe En verder bare bronnen afkomstig moet zijn. Dit betekent naast een aanpassing van de doelstelling ook een aanpassing van de windturbines van windpark Maasmond (+9 MW) en de vier nieuwe windturbines bij de Suurhoffbrug (+12 MW) die in 2013 operationeel methodiek. Want het betreft nu het finale energiegebruik en niet werden. Daar tegenover stond de verwijdering van de windturbines bij In 2013 was de Rotterdamse haven de miljoen voor een LNG infrastructuur voor In 2013 werd de pilot-opstelling van meer het primaire energiegebruik. Bij bijvoorbeeld elektriciteitsop- de Distridam (-10 MW). Het doel blijft om in MW extra eerste haven ter wereld die zeegaande het Rijn-Main-Donau gebied en met een zonnepanelen in een horizontaal gespan- wekking betreft de input (zoals kolen, of gas) de primaire energie- opgesteld vermogen in het havengebied te hebben ten opzichte van LNG-tankers die het Green Award-certifi- subsidie van 34 miljoen voor de LNG nen net met richtingsensor (afmetingen 13 inhoud en de opgewekte elektriciteit en eventueel benutte warmte Op basis van de plannen voor nieuwe locaties is de verwachting caat bezitten, beloonde. Het Havenbedrijf breakbulk-terminals in Rotterdam en bij 20 meter) in het havengebied stopgezet. of stoom de finale energie-inhoud. dat het doel gehaald wordt. In 2015 zal naar verwachting in totaal 210 geeft deze schepen zes procent korting op Gothenburg. Deze projecten tezamen Met name de marktomstandigheden en In 2013 bedroeg het aandeel hernieuwbare energie 3,7 procent MW in het havengebied gerealiseerd zijn. Ook op bedrijventerreinen het havengeld als ze in Rotterdam creëren een logistieke keten voor LNG; de geen zicht op een opschaling gaven hier de volgens de finale methode. In 2012 was dat nog 3,9 procent. In staan windmolens; in totaal gaat het om een vermogen van 25 MW. arriveren. Sinds de opening van de eerste binnen Europa. doorslag in was er een kleine toename van HE door wind als gevolg van Gate-terminal in 2011 arriveren in Om invulling te geven aan de ambities van In mei 2013 publiceerde het Havenbedrijf de toename van capaciteit, maar een afname van de bijstook van Het voornemen is om in het stedelijk gebied in MW Rotterdam LNG-tankers. Rotterdam de luchtvaart om verder te verduurzamen Rotterdam samen met het RCI een biomassa. Zie elders bij deze opgave. Het percentage hernieuwbaar opgesteld vermogen te hebben gerealiseerd. De (technische) stimuleert het gebruik van vloeibaar door de inzet van biojetfuels ondertekende brochure over kansen van duurzame energiegebruik ligt nog fors lager dan de doelstelling voor 2020 en inpasbaarheid van de windturbines op de locaties Landtong aardgas (LNG) in de scheepvaart omdat in 2013 een consortium inclusief het producten uit hernieuwbare bronnen. De iets lager dan het aandeel hernieuwbare energie van Nederland (4,5 Rozenburg en Beneluxster-Zuid wordt nog onderzocht. In december LNG grote voordelen heeft voor de Havenbedrijf een Letter of Intent. Doel is te brochure Bio port Rotterdam brengt de procent in 2013) zijn de plannen gepresenteerd voor het nieuwe windpark De luchtkwaliteit ten opzichte van de komen tot de productie van meer geavan- kansen in beeld die hightech scenario s en Nieuwe Waterweg, dat gerealiseerd wordt langs de dijk tussen conventionele diesel. Ook de Europese Unie ceerde biojetfuel in Rotterdam. Onderteke- een strategische marktontwikkeling van Op basis van het RCI Actieplan Energie, gericht op de toename van Hoek van Holland en Maassluis. Het park, dat bestaat uit acht steunt de ontwikkeling van LNG in ning vond plaats tijdens de innovatie- duurzame producten uit hernieuwbare windenergie en de bijstook van biomassa in kolencentrales, mag de turbines van 3 MW, is naar verwachting in 2015 operationeel en Rotterdam met een subsidie van 40 estafette met minister Kamp. bronnen bieden. komende jaren een flinke groei van het aandeel HE verwacht worden. levert straks stroom voor ruim huishoudens. Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

13 Bijstook van biomassa Doel: Door bijstook van biomassa in kolencentrales moet in ,4 Mton -reductie gerealiseerd zijn.. Indicator: De -reductie door bijstook van biomassa in kolencentrales. Opgave 4 Bevorderen van duurzame mobiliteit en transport In 2013 was de omvang van bijstook van vaste biomassa in de kolengestookte elektriciteitscentrale van E.ON ton. Dat is beduidend minder dan voorgaande jaren. Daar staat tegenover dat E.ON, na een proef in 2011, in 2012 is gestart met bijstook van gasvormige biomassa, afkomstig van een restproduct van Neste. De -reductie is daardoor toegenomen. Rotterdam wil goed bereikbaar zijn en blijven, ook al neemt de behoefte aan mobiliteit in de stad en regio toe. Door duurzame mobiliteit en transport te bevorderen verbetert de luchtkwaliteit en verminderen geluidsoverlast en -uitstoot. We streven naar een schoon gebruik van het Rotterdamse mobiliteitssysteem voor personen- en goederenvervoer. Door het aanleggen van fietspaden, te investeren in schone en stille voertuigen en het toepassen van schone brandstoffen, zoals vloeibaar aardgas voor de binnenvaart. De bijstook van biomassa zal vanaf 2015, door de opening van de nieuwe centrales van E.ON en GDF SUEZ, naar verwachting flink Activiteiten en resultaten toenemen. In 2015 kan een jaarlijkse -reductie van 1200 kton bereikt worden. Bij sluiting in 2017 van de huidige Maasvlakte- Elektrisch rijden motor geplaatst, wat een energiebesparing butie in gebruik genomen. centrale van E.ON zal de omvang van de bijstook juist weer Elektrisch vervoer is een schone vorm van van 35 procent opleverde ten opzichte van En in het gemeentelijk wagenpark zijn ook afnemen. Het doel voor 2025 is een reductie van 2,4 Mton. Doel mobiliteit. Rotterdam stimuleert elektrisch vervoer op tal van manieren. Rotterdam een reguliere dieselbus. Op momenten dat volledig elektrisch werd gereden werd wel in 2013 weer nieuwe made in Rotterdam elektrische scooters ingezet van de telde eind oplaadpunten voor een besparing van 70 procent gehaald. E-scooterfabrikant QWIC en MAAS Leerfa- elektrische voertuigen: een belangrijke De Rotterdamse Taxi Centrale (RTC) heeft in brieken op de RDM Campus op Heijplaat. voorwaarde voor een succesvolle overstap 2013 de eerste drie volledig elektrische naar elektrisch vervoer. Hierbij zijn punten op eigen terrein, in parkeergarages en op taxi s in gebruik genomen. LNG voor mobiliteit straat meegerekend. In de transportsector was er tijdens de Vervoer dat gebruik maakt van vloeibaar Daarnaast is geïnvesteerd in de grootste jaarlijkse Ecomobiel beurs in Ahoy aardgas (LNG) is stiller en levert minder proeftuin met elektrische voertuigen van Rotterdam zelfs een Europese primeur: Van -uitstoot op dan het gebruik van Nederland, in het wagenpark van Eneco, der Heijden Transport, vervoerder voor brandstoffen uit diesel. LNG draagt dus bij Stedin en de gemeente. Met 75 elektrische Heineken, heeft in 2013 een 19-tons. aan de leefbaarheid in de stad en een beter en plug-in hybride voertuigen (bedrijfswa- elektrische vrachtwagen voor stadsdistri- klimaat. Daarom zet RCI in op LNG, onder gens en personenauto s) is getest hoe deze voertuigen werken in een professionele omgeving. Uit dit onderzoek bleek dat ook als een plug-in hybride voertuig uitsluitend op brandstof rijdt, er dankzij het terugwinnen van energie bij het remmen minder uitstoot van, stikstof foto: hans van rhoon - hollandse hoogte (NOx) en fijnstof is dan bij een conventioneel voertuig. Verder toonde het onderzoek aan dat het laadgedrag van gebruikers de resultaten van de plug-in hybride auto s sterk beïnvloedt: met beter laadgedrag is nog veel milieuwinst te boeken. Een andere praktijkproef vond plaats bij de RET. Het bedrijf liet twee jaar lang twee E-Busz en rondrijden in Rotterdam. In de achterwielen van de twee VDL-bussen werd een elektrisch aangedreven Een steeds meer voorkomend straatbeeld in Rotterdam; elektrische auto s die opladen tijdens het parkeren Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

14 Effectenmonitor Elektrische voertuigen Duurzame mobiliteit Doel: het bevorderen van schoon gebruik, schone voertuigen en schone brandstoffen. Indicator: het aantal gereden fietskilometers het aantal elektrische voertuigen. Voor duurzame mobiliteit loopt de aanpak via drie sporen: het 2013 bevorderen van schoon gebruik, het bevorderen van schone voertuigen en het bevorderen van schone brandstoffen. Het bevorderen van schoon gebruik 2014 DOEL Rotterdam stimuleert het gebruik van de fiets door meer fietspaden Het ProjectA15 gepromoot op één van de drie volledig elektrische taxi s van RTC aan te leggen en meer stallingen te plaatsen. Rotterdammers zullen dan in de stad eerder voor de fiets kiezen. Het aantal gereden fietskilometers geeft hiervoor een goede indicatie Aantal Gerealiseerd Doel meer via het Nationaal LNG Platform. Dit platform heeft als doel voor 2015: 50 Rijden op waterstof Rijden op waterstof levert een flinke de EU is langs de A15 een eerste tankpunt voor waterstof gebouwd, wat in september Gereden fietskilometers Er is vanaf 2010 tot op heden een continue groei te zien van het kustvaartschepen, 50 binnenvaartschepen geluidsreductie op en een sterke verbetering 2014 in gebruik wordt genomen. aantal elektrische voertuigen. Eind 2010 waren er in Rotterdam 24 en 500 vrachtwagens op LNG. Dat levert een beter klimaat op én meer banen. In van de luchtkwaliteit. De noodzaak en kansen van een waterstofnetwerk worden Walstroom elektrische voertuigen geregistreerd. Bij elektrische voertuigen gaat het om personenauto s (volledig en plug-in hybride elektrisch), 2013 is het eerste schip op LNG gaan varen en is het eerste LNG-bunkerstation geopend steeds duidelijker. Vanuit het Waterstof Platform Rotterdam heeft Deltalinqs in 2012 Walstroomvoorzieningen leveren groene stroom aan aangemeerde schepen. Die 2007 bedrijfsauto s, bussen, driewielers en motorfietsen. In 2011 en 2012 is dit aantal gegroeid naar respectievelijk 85 en 180 voertui- in de Seinehaven. De veiligheidsrichtlijnen en 2013 de economische en logistieke hoeven daardoor geen gebruik te maken 2009 gen. Het jaar 2013 laat een forse toename zien naar 701 voertui- (PGS) voor veilige LNG vulpunten en bunkerstations zijn gereed en de accijnzen zijn bevroren. Dat leidt tot snellere haalbaarheid van rijden op waterstof onderzocht. Bijvoorbeeld voor bevoorrading van winkels in de stad door voertuigen op van eigen generatoren. Dat levert een aanzienlijke geluidsreductie op. Bovendien vermindert walstroom de uitstoot van gen. Opvallend is dat het aantal geregistreerde elektrische voertuigen in het laatste trimester van 2013 in Rotterdam ruimschoots is verdubbeld. Het beëindigen van de landelijke fiscale vergunningverlening en een stimulans voor waterstof, voor taxi- en busvervoer, fijnstof en stikstof (NOx). Nu maken bijna 2012 stimuleringsmaatregel per 2014, waarbij elektrische leaseauto s het vrachtvervoer om over te gaan op LNG. Eind 2013 reden er al zo n 200 vrachtwa- personenwagens en vervoer op de haventerminals. In 2013 is met steun van het schippers gebruik van walstroom van ruim walstroomaansluitingen een bijtelling kennen van 0 procent, zou de opvallende groei in het laatste trimester van 2013 kunnen verklaren. gens op LNG. In de binnenvaart neemt het ministerie van I&M gewerkt aan de ontwikke aantal dual fuel boten langzaam toe.. ling van de waterstofketen en met steun van Aantal (x miljoen) Het gaat hierbij om het aantal elektrische voertuigen dat in Rotterdam is geregistreerd. En verder Al jaren stimuleert Rotterdam het gebruik van de fiets als transportmiddel in de stad. Dat is ook zichtbaar in het aantal gereden Het plaatsen van laadpunten voor elektrische voertuigen, het uitvoeren van pilots en ondersteuning van het elektrisch vervoer- fietskilometers. Voor het jaar 2013 zijn geen exacte cijfers beschik- centrum, zijn onderdeel van het Rotterdamse beleid. Rotterdam zet In december 2013 werd in Rotterdam het te realiseren. Hiermee kwam Project A15 en funmobiel. Het ruime aanbod is baar, maar op basis van een aantal tellingen lijkt dat aantal overeen dit beleid door en beoogt een versnelling van de groei. startsein gegeven voor Project A15 van breed in het nationale nieuws. intensief door de bezoekers geprobeerd. te komen met het aantal van Natuur & Milieu en de Milieudefensie. Ruim auto s per dag uit de Rotter- Op 8 en 9 oktober 2013 vond in Ahoy de Een algemene trend is dat het fietsgebruik het afgelopen decennium Gelet op de huidige vraag naar en gebruik van de oplaadpunten in Hiermee willen deze partijen in 2015 damse spits. Dat was in 2013 het resultaat vijfde editie van de Ecomobiel plaats: dé langzaam groeit. Het totaal aantal fietskilometers in Rotterdam is Rotterdam lijkt de groei ook de komende tijd door te zetten. In mensen in elektrische auto s over van De Verkeersonderneming. Dit is een vakbeurs waar de nieuwste ontwikkelingen vanaf 2004 met ruim 7 procent toegenomen zijn de fiscale stimuleringsmaatregelen verminderd (4 de A15 laten rijden, op duurzaam van de uitvoerders van het programma op het gebied van duurzame mobiliteit en Het streven is om nog meer mensen te bewegen de fiets te gebruiken. procent en 7 procent bijtelling, in plaats van 0 procent), wat opgewekte stroom. Rotterdam is een Beter Benutten waarin door Rijk en regio logistiek worden gepresenteerd. Rotterdam Dit krijgt onder meer vorm door de realisatie van extra fietsenstallin- nadelig kan zijn voor de verdere groei van het elektrisch vervoer. belangrijke partner voor Project A15 omdat nauw wordt samengewerkt met bewoners, bracht in haar stand de inspanningen voor gen, onder meer bij OV-knooppunten. Toch is de verwachting dat het doel van laadpunten en hier de randvoorwaarden voor het project geboden worden, o.a. door de plaatsing van werkgevers en werknemers om alternatieven te bieden voor de auto in de spits. een schone, gezonde en bereikbare stad over het voetlicht. De beurs werd bezocht Het bevorderen van schone voertuigen voertuigen in 2014 gehaald zal worden. de benodigde oplaadinfrastructuur. Om die Tijdens de Wereldhavendagen in september door vele duizenden professionals uit de Naast schoon gebruik stimuleert Rotterdam ook schone voertuigen. reden vond de aftrap van dit project in 2013 hebben duizenden bezoekers logistiek en transportsector. Voor het stedelijk verkeer gaat het dan vooral om elektrische Rotterdam plaats door de grootste kennisgemaakt en ervaring opgedaan met voertuigen. De doelstelling is dat in Rotterdam in videoprojectie van Europa op De Rotterdam elektrische (sport)auto s, fietsen, scooters elektrische voertuigen rijden en laadpunten zijn gerealiseerd. Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

15 Het bevorderen van schone brandstoffen Een derde spoor op het gebied van duurzame mobiliteit is de inzet op het gebruik van schone brandstoffen. In de periode is in Rotterdam een proef met biobrandstoffen uitgevoerd die vooral was bedoeld om de technische haalbaarheid van het gebruik van hogere percentages bijmenging van biobrandstoffen te onderzoeken. Gedurende de gehele proef is er liter biodiesel B20/B30 getankt. Opgave 5 Verminderen geluidsoverlast en bevorderen van schone lucht In 2013 zijn provincie Zuid-Holland, gemeente Rotterdam en Stadsregio Rotterdam gezamenlijk een stimuleringsregeling milieumaatregelen binnenvaart gestart. Ook is er een landelijke subsidie voor vloeibaar aardgas (LNG) als brandstof voor vrachtwagens ingesteld. Geluidshinder en de luchtkwaliteit hebben grote invloed op de leefkwaliteit in de stad. Daarom worden er concrete maatregelen genomen om geluidsoverlast te verminderen en schone lucht te bevorderen. Met als doel: een verlaging van 3 db in 2014 ten opzichte van 2010 voor Rotterdammers en voldoen aan de wettelijke normen voor stikstofdioxide (NO 2 ) in 2015 en fijnstof (PM10) in In 2013 heeft Rotterdam daarvoor een breed pakket maatregelen aangekondigd. Activiteiten en resultaten Schonere lucht Ook de maatregelen voor een schonere lucht zijn talrijk in Rotterdam. We zetten bijvoorbeeld in op spitsmijden en dynamisch verkeersmanagement. Het bezorgen en afhalen van goederen in het centrum gebeurt zo veel mogelijk door schone en stille voertuigen, zoals de Binnenstadservice en de elektrische truck waarmee Heineken sinds 2013 haar cafés bevoorraadt. In november 2013 is bovendien een groot aantal aanvullende maatregelen aangekondigd die de luchtkwaliteit in Rotterdam verbeteren. De aanvullende maatregelen zijn gericht op het stimuleren van schoner vervoer en het verbeteren van de luchtkwaliteit op locaties waar de lucht het minst schoon is. Zoals een volledig vrachtverkeerverbod op de s-gravendijkwal, een sloopregeling voor de meest vervuilende bestel- en personenauto s en extra voorwaarden voor nieuwe parkeervergunningen. We stimuleren Rotterdammers ook meer gebruik te maken van de fiets. Er ligt nu 475 kilometer fietspad in de stad, en het aantal fietsverbindingen en fietsenstallingen breiden we nog steeds uit. Zo is in 2013 de fietsenstalling Rotterdam Centraal foto: siebe swart - hollandse hoogte Het eerste LNG-bunkerstation in de Seinehaven Fietsgebruik wordt in Rotterdam gestimuleerd. Schonere lucht, minder geluid; fietsen is goed voor de gezondheid. Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

16 Effectenmonitor Ten slotte heeft Rijkswaterstaat toegezegd een geluidscherm langs Geluid de A20 te realiseren. Door de aanleg hiervan zullen naar verwachting nog eens inwoners van de gemeente Rotterdam een geluidreductie ondervinden van meer dan 3 db. De geplande Doel: aan het einde van de collegeperiode voorjaar 2014 hebben oplevering van dit scherm is in Rotterdammers 3 db minder verkeerslawaai in hun woning ten opzichte van 2010 (collegetarget). Indicator: aantal Rotterdammers met 3 db minder verkeerslawaai in Luchtkwaliteit hun woning ten opzichte van Doel: Voldoen aan de wettelijke normen voor stikstof dioxide (NO 2 ) in In totaal hebben Rotterdammers vanaf 2010 tot en met 2015 en fijnstof (PM10) in 2011, een jaargemiddelde concentratie van 2013 een geluidreductie van minimaal 3 db ondervonden in hun 40 microgram per kubieke meter. woning door het uitvoeren van verschillende maatregelen. De belangrijkste reden voor het niet behalen van de doelstelling is, dat er in 2012 structureel bezuinigd is op wegonderhoud. Daarmee is de aanleg van stiller wegdek vertraagd, terwijl dit wel een essentieel onderdeel vormde de hoofdmoot voor het behalen Indicator: De jaargemiddelde concentraties van NO 2 en fijnstof. Op de meeste meetpunten in Rotterdam is de concentratie stikstofdioxide (NO 2 ) gedaald ten opzichte van De belangrijk- De nieuwe fietsenstalling van Rotterdam Centraal van de doelstelling. ste bron voor NO 2 op leefniveau is gemotoriseerd verkeer. De concentraties op de meetpunten langs de drukste wegen (Overschie geopend. En door de oplevering van de uniek in Nederland. Zo zijn de Laan van ook aan andere concrete maatregelen, De bijdrage van de verschillende maatregelen aan het doel was als en Rotterdam-Noord) liggen nog boven de grenswaarde, die in 2015 langeafstandfietsroutes F13 en F16 gaat Dada, Laan van Magisch Realisme, Aveling zoals het isoleren van gevels in geluidsbe- volgt: behaald moet zijn. fietsen van en naar Dordrecht en Den Haag Zuid, Rosestraat, de Ankie Verbeek Ohrlaan laste gebieden. Door de aanleg van stil asfalt in 2013 ondervinden In maart 2014 is op de A13 bij Overschie de maximum snelheid sneller. Minder uitstoot, minder files en en de GK van Hogendorpweg in 2013 toepassingen van waterstof voor personen een geluidreductie van minimaal 3 db minder dan teruggedraaid van 100 km naar 80 km per uur. De verwachting is dat, beter voor de gezondheid. voorzien van een nieuw stil wegdek. De mobiliteit. Samen met elektrisch rijden voorheen. Vanaf 2010 betreft het in totaal personen. bij gelijkblijvende omstandigheden (meteo, aantal voertuigen, etc.), Stil wegdek en geluidscherm bouw van het geluidscherm langs de A20 is helaas vertraagd. Het scherm is in 2015 op batterijen vormt elektrisch rijden op waterstof een sterke mobiliteitsvorm om Het isoleren van gevels (met rijksbudget ISV3) heeft in 2013 voor 225 personen een geluidreductie van minimaal 3 db opgeleverd. de concentratie van NO 2 daardoor met 2,3 microgram zal afnemen. De uitstoot van fijnstof (PM10) is in 2013 licht gestegen maar Belangrijke oorzaak van geluidshinder is het gereed en zal dan voor nog eens emissies in Rotterdam te verlagen. Het totaal aantal personen is daarmee gerekend vanaf 2010 voldoet nog wel aan de norm. Dat geldt zowel voor het RIVM-meet- verkeer. Aanleg van stil asfalt bij onderhoud mensen een geluidsafname van meer dan Daarbij heeft Deltalinqs de samenwer- op 248 gekomen. punt in Rotterdam-Noord (onderdeel van het landelijke luchtmeet- is de meest kosteneffectieve maatregel die 3 db opleveren. De geluidsreductie van 3 db king tussen bedrijven en overheden op net) als op het meetpunt van de DCMR Milieudienst Rijnmond in de gemeente zelf kan treffen. Dit heeft een voor Rotterdammers bereiken we dit gebied op gang gebracht om tot een In 2013 zijn 66 woningen in de zone Havenspoorlijn / Caland- Overschie. Beide meetpunten zijn gelegen langs drukke wegen. gunstig effect op de geluidbelasting hierdoor in gezamenlijke aanpak te komen. Vanuit brug geïsoleerd. Gerekend vanaf 2010 gaat het daarmee om een Een periode van tien jaar overziend, is een gestage daling van de veroorzaakt door wegverkeer. Ondanks vierkante meter. De komende zeven de Europese Unie en de rijksoverheid is totaal van 310 woningen. In totaal ondervinden 713 personen concentratie PM10 zichtbaar. Deze trend wordt vooral veroorzaakt structurele bezuinigingen op wegonderhoud jaar wordt op dit proefvak intensief subsidie toegezegd voor de bouw van een geluidsreductie van minimaal 3 db. is door onder meer de extra middelen vanuit het programma Duurzaam, is de schaal waarop Rotterdam stil wegdek aanbrengt onderzoek naar de kwaliteit van het wegdek bij intensief gebruik gedaan. Naast de aanleg van stil wegdek werkt Rotterdam een waterstoftankstation in Rotterdam. Dit zal in 2014 worden gerealiseerd. Minder geluidhinder door maatregelen tegen verkeerslawaai Stikstofdioxide NO2 16 En verder Op 12 december 2013 namen Hans Smits, CEO Havenbedrijf Rotterdam, en Jan van den Heuvel, directeur van de DCMR Milieudienst Rijnmond, We-nose in gebruik. Dit is een netwerk van elektronische neuzen in de Rotterdamse haven die meldingen over geuroverlast versturen groter worden zodat het in een belangrijk gedeelte van de haven de luchtkwaliteit kan bewaken. In oktober 2013 ontvingen de eerste schippers een toezegging van subsidie voor maatregelen waarmee zij hun emissies kunnen verminderen. Doel van de de uitstoot door schepen die in de Rotterdamse haven varen. Op 5 december 2013 zijn bij Deltalinqs negen Letters of Cooperation getekend. De verklaringen onderstrepen de ambitie om op zo kort mogelijke termijn voldoende en betaalbare energie te kunnen verzekeren en Aantal bewoners (x duizend) naar de meldkamer van de DCMR. De ingebruikname gebeurde bij de DCMR in subsidieregeling Milieumaatregelen binnenvaart is de luchtkwaliteit in de luchtkwaliteit in de leefomgeving te verbeteren. Wethouder Haven Jeanette Baljeu 2 Schiedam onder toeziend oog van prinses Laurentien van Oranje, die als adviseur Rotterdam en omgeving te verbeteren. Ongeveer een kwart van de concentratie en directeur Duurzaamheid Paula Verhoeven benadrukten het belang van de ambassadeurs betrokken is bij het netwerk van vooralsnog zo n 90 neuzen. Dit aantal moet aanzienlijk stikstofdioxide (NO 2 ) en circa 13 procent van de fijnstofconcentratie is afkomstig van uit het bedrijfsleven voor een gezonde toekomst van haven, industrie én stad. Calandspoorbrug Gevelisolatie Stil asfalt Doel Geluidscherm A20 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

17 Opgave 6 Groener maken van de stad Een stad met veel natuur en parken is niet alleen aantrekkelijk, het is ook beter voor de gezondheid van inwoners en voor de biodiversiteit. We zijn daarom hard aan de slag om Rotterdam steeds groener te maken. Door concreet groene plekken aan te leggen maar ook door initiatieven voor bijvoorbeeld stadslandbouw te stimuleren. vierkante meter geveltuin bijgekomen in de stad. Met de bewonersactie Tegel eruit, groen erin, die in 2013 van start ging, maakte Rotterdam achtertuinen, pleinen en stoepen minder tegelrijk, zodat regenwater ter plekke de grond in kan stromen. Activiteiten en resultaten Food council Rotterdam Groene daken vierkante meter groen dak. Op de drie In 2013 werd de Food council Rotterdam opgericht. Deze voedselraad gaat zorgen Groene daken zijn voorzien van een groene daken informatiedagen ontvingen voor uitbreiding en professionalisering van speciaal soort beplanting. Dat levert vele we vorig jaar zo n 250 belangstellenden. de stadslandbouw in Rotterdam. Ook moet Minder geluidsoverlast en schonere lucht maken de stad aantrekkelijker voordelen op. Regenwater wordt vastgehouden, dat beperkt de wateroverlast op straat en overstorten in de singels. De daken hebben een isolerende werking en besparen Vergroende plekken, bewonersactie en stadslandbouw Net als groene daken hebben groene zij het stadsbestuur adviseren over duurzame voedselketens in en om de stad. De voedselraad bestaat uit meer dan 20 deskundigen op het gebied van voedsel, daarmee energie, zeker in de zomer omdat plekken in de stad een positief effect op de onderwijs, vrije tijd en woningbouw. er dan geen airco aan hoeft. Ook gaat een groen dak langer mee dan een grijs dak gezondheid en leefkwaliteit. Daarom werd in 2010 gestart met de vergroening van de Conferentie Stadslandbouw wat een voordeel is voor de eigenaar. Én het 10 meest stenige plekken in de stad. In Opnieuw vond in 2013 de Dag van de is goed voor de biodiversiteit. Rotterdam 2013 werd het laatste van de 78 groenpro- Stadslandbouw in Rotterdam plaats. Er was heeft een sterk groenedakenprogramma en jecten opgeleverd en zijn er 75 nieuwe die dag in april van alles te doen, waaronder Fijnstof PM10 doordat het verkeer minder fijnstof uitstoot, onder meer door eind 2013 stond de teller op moestuinen, bomen en 850 een conferentie in De Doelen. De conferen- 45 grootschalig gebruik van katalysatoren en roetfilters. De afname geldt zowel voor grovere deeltjes als voor de fijnere deeltjes (kleiner dan 2,5 micrometer), die schadelijker zijn voor de gezondheid van de mens. In aanvulling op deze resultaten wil Rotterdam de luchtkwaliteit Microgram/m structureel verbeteren om zo een bijdrage te leveren aan de gezondheid van de inwoners. Uit recente literatuur komt naar voren dat elementair koolstof (EC) een betere indicator is voor gezondheidseffecten dan PM10 en NO 2. Rotterdam onderzoekt op dit 15 moment de mogelijkheden om EC onderdeel te maken van het 10 luchtkwaliteitsbeleid voor de lange termijn Rotterdam Noord Grenswaarde Overschie Het pocket-park bij Robeco Groene daken hebben ook een educatief karakter Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

18 tie bood bezoekers tal van interessante Effectenmonitor Onderbouwing lezingen van onder meer de Amerikaans/ In 2013 zijn het Wilgenplantsoen (Oude Noorden), de Herenplaats Canadese boer Michael Ableman. Hij is (Centrum) en het Marnixplein (Oud-Crooswijk) vergroend. Het oprichter van het Center for Urban Agriculture, Fairview Gardens (Californië), één van de eerste moderne stadsboerderijen, en kwam speciaal voor de Dag van de Doel: Het areaal groen en water is in 2014 toegenomen in de tien buurten die in 2010 het minst groen waren (collegetarget). Indicator: Aantal wijken (van die tien) met groter areaal groen en college-target om tien stenige buurten te vergroenen is voor elk van deze buurten gerealiseerd. Daarmee is het doel in 2013 gehaald en is het programma beëindigd. Overigens wordt de vergroening van de stad wel, met beperkter budget, voortgezet. Stadslandbouw naar Nederland. Eveneens water ten opzichte van de situatie in werd op deze conferentie door de gemeente Bovenstaande tabel laat zien dat aan het collegetarget voor de tien Rotterdam de Agenda van de Stadsland- In 2013 is de doelstelling reeds gerealiseerd: in alle tien buurten die minst groene buurten, zoals Charlois, Feijenoord, Delfshaven en bouw ondertekend. Inmiddels hebben in 2010 het minst groen waren is het areaal groen en water Noord, invulling is gegeven en dat het areaal groen en het aantal ongeveer 25 gemeentebesturen dit gedaan, toegenomen ten opzichte van de situatie in bomen is gestegen ten opzichte van Dit is het resultaat van waarmee ze uitspreken acties te onderne- projecten uit de vergroeningsopgave in combinatie met andere men om stadslandbouw te stimuleren. activiteiten in deze buurten. Zo zijn inrichtingsplannen gerealiseerd Een groene stad; Dakakkers midden in het centrum, het grootste groene dak van Europa en vergroening van de 12 Vergroening wijken en onderhoudsprojecten uitgevoerd, zijn functionele aanpassingen aan de buitenruimte doorgevoerd, is er nieuwbouw en sloop/ renovatie van gebouwen tot stand gekomen et cetera. Al deze stenige Jacobsplaats tot Jacobspark 10 activiteiten hebben hun invloed op het totale areaal. En verder 8 In december 2013 ging het eerste deel van Aantal 6 het Dakpark Rotterdam open. Het dakpark 4 is het grootste openbare park op een winkelboulevard in Europa én het grootste 2 groene dak van Rotterdam. Bijzondere aspecten zijn een speelse watertrap, oranjerie met restaurant, mediterrane tuin, buurttuin en speeltuin. In 2014 wordt het park verder aangeplant en aangelegd 2010 Vergroening wijken Doel De Stadsregio kende in 2013 een half miljoen euro toe om de Jacobsplaats te vergroenen. De stenige plek krijgt hiermee In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de een groene impuls. In nauwe samenwer- ontwikkeling van het areaal groen en water in de 10 minst groene king en met inspraak van bewoners wordt buurten in 2010 voor de periode van Onder de tabel in 2014 gewerkt aan een ontwerp voor het volgt een toelichting op de gegevens. Jacobspark. Vakblad Groen wijdde in april 2013 een editie aan Stadslandbouw in Rotterdam. Onderdeel Verschil Het blad opent met een voorwoord van wethouder Van Huffelen en toont de grote verscheidenheid aan initiatieven in bfoto uit vorige versie st jacobsplaats aantal m 2 water in beheer bij gemeente * Rotterdam. Zoals de Dag van de Stadslandbouw (24 april), Eetbaar Rotterdam, aantal m 2 openbaar Rotterdamse oogst, Youth Food Movement, groen in beheer bij Groene loper Rotterdam en Transition Town gemeente Rotterdam. Totaal aantal bomen * De wijziging in het areaal water betreft een administratieve bestandsmutatie. Het feitelijk areaal oppervlaktewater is niet gewijzigd. Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

19 heeft gezet als een deltastad die zich voorbereidt op de toekomst Effectenmonitor Opgave 7 Vergroten van duurzame investeringen en bevorderen van duurzame producten en diensten en weet hoe je droge voeten houdt. Praktische aanpak als exportproduct De praktische aanpak van Rotterdam trekt de aandacht. Jaarlijks komen enkele tientallen delegaties uit binnen- en buitenland hun licht opsteken in Rotterdam. Dit helpt Rotterdamse bedrijven aan nieuwe orders in steden als Ho Chi Minh City en New Orleans. Kennisinstituten als de Hogeschool Rotterdam en de Erasmus Doel: Eind 2014 is in Rotterdam door gemeente en externe partijen 350 miljoen euro geïnvesteerd in duurzaamheid (collegetarget). Indicator: Omvang van duurzame investeringen. Duurzame bedrijven laten wereldwijd een sterke economische groei zien. Rotterdam wil haar economische groei graag op duurzame wijze realiseren. Kansrijke sectoren om die duurzame groei te verwezenlijken zijn bijvoorbeeld groene chemie en groene energie en water- en deltatechnologie. Ook de ontwerp-, installatie- en bouwsector en duurzame mobiliteit bieden duurzame kansen. Met het programma Duurzaam wordt gestreefd naar minimaal 350 miljoen aan duurzame investeringen in de periode tot en met Eind 2013 stond de teller op 360 miljoen. Universiteit zijn water- en klimaatonderzoek gestart en zien de stad steeds meer als studieobject. De Rotterdamse adaptatiestrategie helpt zo de economie en kennisopbouw verder te versterken. Duurzame Kunsthal De Kunsthal in Rotterdam is verbouwd voor een bedrag van 6,2 miljoen euro, mede met het oog op het apart kunnen verhuren van onder meer het auditorium. De verbouwing heeft geleid tot een duurzamer en aantrekkelijker gebouw. Drie partners energieleverancier Eneco, aannemer Dura Vermeer en Roodenburg Installatietechniek hebben in een PPS-constructie (publiek-private-samenwerking) voor een periode van 15 jaar afspraken gemaakt met de gemeente als eigenaar en de Kunsthal als gebruiker. Miljoenenimpuls voor Rotterdamse LNG-hub Havenbedrijf Rotterdam heeft twee Europese subsidies op het gebied van LNG toegekend gekregen. De Europese Commissie ondersteunt daarmee de ontwikkeling van een Rotterdamse LNG-hub. Bij de eerste subsidie gaat het om een bedrag van Duurzame investeringen omvang Gerealiseerd Doel Het in 2010 gestelde doel van 350 miljoen aan investeringen in 2013 is gehaald. De duurzame investeringen bedroegen in miljoen euro. Het totaal over de afgelopen vier jaar bedraagt daarmee 360 miljoen euro (eind 2013). De investering van Euro (x miljoen) Activiteiten Duurzame investeringen en producten komen ook op kleine schaal veel voor miljoen euro ten behoeve van LNG infrastructuur voor het Rijn-Main-Donau gebied. De tweede bedraagt 34 miljoen euro en Eneco in de (warmte)leiding over Noord vormde de belangrijkste duurzame investering in en resultaten miljoen vanuit de Europese Commissie en samenwerkende partijen voor warmteleve- stikstofoxiden (NOx) terugdringen, zoals nabehandelingssystemen en het overstappen is bestemd voor de LNG-terminals in Gothenburg en Rotterdam. De twee projecten samen creëren een logistieke keten voor LNG; In de definitie van dit target is de maatstaf Final Investment Zichtbare en onzichtbare investeringen ringsproject CELSIUS (zie opgave 2), 3,6 miljoen voor regionale klimaatadaptatie en 5 miljoen voor de pilot gebiedsgericht op het gebruik van alternatieve brandstoffen zoals LNG. Hoe groter het effect van de maatregelen op de luchtkwaliteit, hoe hoger de eerste binnen Europa. Decision (FID) opgenomen. Als de beslissing om te investeren in maatregelen die bijdragen aan de realisatie van de doelstellingen op het gebied van -reductie en klimaatbestendigheid in In de collegeperiode werd in stad en haven geïnvesteerd in -reductie en klimaatbestendigheid ( droge voeten ). Zichtbare resultaten zijn bijvoorbeeld de grondwaterbeheer in het havengebied. Schonere binnenvaart De subsidieregeling Milieumaatregelen de subsidie. 100 Resilient Cities Centennial Challenge En verder In 2013 is een Europese subsidie voor NeZeR (Near Zero Energy de collegeperiode is genomen, dan telt de investering mee voor de doelstelling. Waarschijnlijk is het daadwerkelijke totaal van alle duurzame aanleg van het grootste stationszonnedak binnenvaart van de provincie Zuid-Holland De Rockefeller Foundation heeft Rotterdam in Renovation) binnengehaald. Daarbij gaat het om het samen met investeringen in Rotterdam nog veel groter. Bedrijven zijn uit van Europa op het nieuwe Centraal Station werd op 1 juli 2013 opengesteld en kon direct 2013 geselecteerd voor toekomstige steden uit Zweden, Finland, Roemenië en Spanje uitwerken van een concurrentieoverwegingen niet altijd bereid informatie over hun en de windparken Suurhoffbrug en Hartel- rekenen op een groot aantal aanvragen. De investeringen in de weerbaarheid van de stad. actieplan gericht op energiezuinige renovatie van gestapelde investeringen vrij te geven. brug II. Zeker zo belangrijk zijn de investe- meeste schippers vragen subsidie aan voor Dit is een erkenning voor de jarenlange inzet bouw. Gerenommeerde Europese kennisinstellingen ondersteunen ringen in de aanleg van warmteleidingen voor het gebruik van industriële restwarmte in het stadsverwarmingsnet en de aanleg van de Stoompijp. De spectaculaire aansluiting van de Nieuwe Warmteweg was een zogeheten SCR-katalysator. Daarnaast zijn er aanvragen om de motor te vervangen en aanvragen voor een schonere motor. Een SCR-katalysator kan tot 80 procent van de schadelijke emissies reduceren. Binnenvaart- om de stad leefbaar te houden ondanks het steeds extremere weer. De inzet op het gebied van klimaatadaptatie, het sterke wereldwijde netwerk en de internationale kennisdeling van Rotterdam waren voor de jury doorslagge- de steden met state-of-the-art expertise op het gebied van techniek, financiën en best practices. Rotterdam werkt in dit project samen met onder andere het programma Stroomversnellers van Platform31, gericht op het realiseren van zogenaamde nul op de (energie)meter woningen. zeer zichtbaar voor de Rotterdammer. schippers met een sterke bedrijfsmatige vend. Burgemeester Aboutaleb: Het is Ho Chi Minh City is een van de steden uit het kennisnetwerk De Rotterdamse aanpak van gezamenlijk werken en cofinanciering heeft bovendien tot de toekenning van verschillende subsidies geleid van onder andere het Rijk binding met het Rotterdamse havengebied konden een beroep doen op de subsidieregeling Milieumaatregelen binnenvaart Zuid-Holland. In aanmerking voor subsidie geweldig dat de Rockefeller Foundation onze inzending voor de 100 Resilient Cities Centennial Challenge beloont met deze erkenning. Dit is een bevestiging dat Connecting Delta Cities. Ho Chi Minh City, het Nederlandse consortium Vietnam Climate Adaptation PartnerShip (VCAPS), dat opereert onder leiding van advies- en ingenieursbureau Grontmij, en de gemeente Rotterdam hebben actief samengewerkt aan het en Europa. Een aantal voorbeelden is 15 komen maatregelen die de uitstoot van Rotterdam zich internationaal op de kaart opstellen van een klimaatadaptatiestrategie voor Ho Chi Minh City. Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

20 Opgave 8 Vergroten van het draagvlak voor duurzaamheid en verankering van duurzaamheid in onderwijs en onderzoek foto: hans van rhoon - hollandse hoogte Effectenmonitor Doel: In 2025 is duurzaamheid integraal onderdeel van opleidingen en leidraad voor onderwijs en onderzoek. Indicatoren: Het aantal onderwijs- en kennisinstellingen waarmee afspraken zijn gemaakt over duurzaamheid in onderwijs en onderzoek Het aantal basisscholen dat actief bezig is met natuur- en milieu-educatie (NME). Om een duurzame ontwikkeling te realiseren moeten we niet alleen investeren in duurzame oplossingen, maar ook in draagvlak voor die oplossingen en in enthousiasme voor duurzaamheid. Een belangrijk instrument hierbij is het verankeren van duurzaamheid in de educatie van jongeren. Dit helpt burger en professional verantwoorde keuzen te maken. Als we duurzaamheid integraal onderdeel van onderwijs en onderzoek maken leren we grote strategische opgaven van de stad structureel met onderzoek en kennisopbouw te ondersteunen. Daarom zetten we ons in om in 2025 duurzaamheid integraal leidraad te maken van onderwijs en onderzoek. De RDM-Campus Rotterdam heeft inmiddels met vier onderwijs- en kennisinstellingen afspraken gemaakt over duurzaamheid in onderwijs en onderzoek. Het betreft de Hogeschool Rotterdam, de TU Delft (beide in 2008), de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR) in 2010 en het Zadkine in Met het Zadkine zijn afspraken gemaakt over een op te richten Koudecentrum. In het najaar van 2012 is gestart met het verkennen van nieuwe mogelijkheden voor samenwerking met de Hogeschool Rotterdam, Erasmus Universiteit Rotterdam, Albeda en Zadkine op het gebied van energie en duurzaamheid. Insteek is het beter faciliteren van de Activiteiten en resultaten En verder doorstroom van MBO, naar verkorte (associate degree, AD) en hbo-opleidingen, van hbo naar EUR/TUD en de afstemming van RDM Campus onderwijs maakt deze campus zo succesvol Dankzij deze overeenkomst zal het ICDuBo Het Havenbedrijf zette dit jaar voor de eerste keer op de Dag van de onderwijs en onderzoeksprogramma s en curricula. Daarnaast richt de verkenning zich op een betere aansluiting van curricula Dankzij onder meer RCI-partner Havenbe- en zorgt ook in de toekomst voor voldoende voor een langere termijn op de campus en de Duurzaamheid (10 oktober) haar deuren open voor bezoekers. op wat de stad en haven van afgestudeerden vragen. Nadruk ligt drijf Rotterdam is de RDM Campus kennis en praktijkervaring. dus in Rotterdam gevestigd blijven. Het Het Havenbedrijf organiseerde een fietstocht op de Landtong daarbij op inhoudelijke onderwerpen die aansluiten bij de Human opgericht. Hier werken techniekonderwijs, Op 28 maart 2013 ondertekenden het ICDuBo zal zich blijven inzetten op thema s Rozenburg voor zestig leerlingen uit groep 8. Die maakten daar Capital Agenda s van de topsectoren Energie, Chemie, Agro/Food, kenniscentra en bedrijven al weer enkele Havenbedrijf en het Innovatiecentrum die in Rotterdam spelen, zoals drijvend bou- op een bijzondere manier kennis met duurzaamheid en natuur in Water/Maritiem en Logistiek. De verkenning is nog steeds jaren samen aan duurzame innovaties die Duurzaam Bouwen (ICDuBo) een huurover- wen, groene daken, biobased economy, het havengebied. gaande. In 2013 zijn gesprekken gevoerd met de TU Delft voor nodig zijn voor de Rotterdamse economie. eenkomst van tien jaar voor het voormalige energieneutrale wijken, maar met name de In maart 2013 vond het Tweede Rotterdamse Duurzaamheiddiner, aanvullende afspraken. De combinatie van duurzame innovatie en Centraal Magazijn op de RDM Campus. verduurzamingsopgave van bestaande met als titel The Next Step, plaats dat werd bijgewoond door gebouwen en woningen. ruim 100 topbestuurders van NGO s, kennisinstellingen, bedrijven Om de integratie van duurzaamheid in onderwijs te bereiken, is Klimaatonderwijs010 uit de haven, stad, industrie en bouw. Net als in 2010 werd de inbreng van alle aanwezigen gebruikt voor het versterken van het het zinvol daar al op basisscholen aandacht voor te hebben. Door bezoeken aan centra voor natuur- en milieueducatie en educa- De Hogeschool Rotterdam ontwikkelde met duurzaamheidsbeleid van de gemeente Rotterdam en het tieve tuinen (schooltuinen) wordt een eerste, belangrijke stap gezet. docenten, studenten en het Rotterdams partnerschap van het RCI. Milieucentrum een duurzame leerlijn over In het gezelschap van 155 leerlingen van basisschool De Blijberg In 2012 bezochten 185 groepen 6/7 van diverse basisscholen de klimaat/energie/groen voor het voorgezet lanceerde Wethouder Alexandra van Huffelen op 8 oktober de educatieve tuin. Dat is zo n driekwart van alle (250) basisscholen in onderwijs. Deze leerlijn biedt docenten de website bij ConceptHouseVillage op Heijplaat. Rotterdam en circa 10 procent meer dan in 2012 (in dat jaar 167). mogelijkheid om de vakken Aardrijkskunde, Op de website is aan de hand van een 3D-filmpje van de Straat Biologie, Natuurkunde en Economie op van de Toekomst te zien hoe de straten, pleinen, wegen, gevels en Over het aantal groepen van basisscholen (variërend van groep 1 elkaar af te stemmen. Ook aanbieders van daken van gebouwen in Rotterdam er in het jaar 2020 uit kunnen tot 8) dat één van de zeven Rotterdamse centra voor natuur- en excursies, milieuprojecten en gastsprekers zien. Door kinderen meer te leren over duurzaamheid worden ook milieueducatie bezocht zijn voor 2013 geen cijfers ontvangen. In kunnen op de leerlijn terecht. De nieuwe de ouders meegenomen naar de toekomst van ging van alle basisscholen 79 procent naar deze centra. Met website is In 2013 bezochten ruim 800 kinderen in de leeftijd van 4 tot en een gemiddelde groepsgrootte van 22 leerlingen betekent dit dat voor de docenten het hulpmiddel. Tijdens met 12 het Drijvend Paviljoen in de Rijnhaven en maakten daar een kleine leerlingen de centra bezocht. het Mini Symposium Duurzaamheid in het een quiz over water. Ook over het aantal bezoekers aan een educatieve tentoonstel- voortgezet onderwijs op 24 april 2013 is de website officieel in gebruik gesteld. ling over natuur en milieu of aan de kinderboerderijen zijn geen cijfers over 2013 ontvangen. Het totaal aantal bezoekers van alle acht kinderboerderijen in 2012 bedroeg samen nog ruim één miljoen. Schooluitjes naar stadslandbouw leren kinderen veel over de herkomst van eten Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor