ICD en ICF (december 2017)

Transcriptie

1 ICD en ICF: methodes om de gezonde en de zieke mens te beschrijven. Samenvatting. 1. Gezondheid is te definiëren als een samenspel van fysiologisch goed functionerende tracti. 2. De systematiek van de ICD, ICF wordt toegelicht. 3. De samenhang van functies, activiteiten en participaties met biologisch functioneren wordt aangegeven. 1 Trefwoorden: ICD, ICF, mentale functies, vaardigheden, participatie. Inleiding. Dit artikel is bedoeld om de gebruikelijke systematiek om de mens te beschrijven te verduidelijken. Zaken die het mensbeeld betreffen komen in een ander artikel naar voren. Omdat deze website focust op psychisch functioneren, wordt daarop met name ingegaan en worden gewone lichamelijke ziektebeelden in principe buiten beschouwing gelaten. Wel worden deze soms gebruikt om begrippen te verduidelijken. Wanneer spreken we van een normale gezonde mens? We zijn maar al te zeer geneigd om vooral afwijkingen van normaal te beschrijven, en veel minder hoe nu eigenlijk een normaal proces verloopt. In het verleden werd daarom ziekte ook wel beschreven als afwijkend van gezond. Kennelijk hebben we allemaal wel een perceptie ervan wat normaal is, en refereren we daaraan bij het omschrijven van het abnormale. Dit impliceert dat ziekte gedefinieerd kan worden als een afwijking van gezond-zijn, wat op zijn beurt als normaal wordt gezien. Gezond duiden we ook wel aan met het woord fysiologisch en afwijkend met de term pathofysiologisch. In de moderne geneeskunde wordt gezondheid gezien als een toestand van fysisch, psychisch en sociaal welbevinden. Dit laat zich voor ons doel vertalen als een samenhangend geheel van alle fysiologische menseigen processen. Dit beperkt zich niet tot de lichamelijke processen, maar sluit ook de psychische en de sociale in. Verstoringen van die fysiologische processen noemen we ziekte; we kunnen die indelen volgens de z.g. systemen of tracti in de mens, van welke er soms één en soms meerdere bij een ziekte betrokken zijn. Denk daarbij aan de circulatie, het ademhalingsstelsel, het urogenitaal systeem etc. Het gaat vanuit dit perspectief bij ziekte dus om de verstoring van normale fysiologische mechanische en biochemische processen binnen de tractus, bijvoorbeeld het produceren van te veel schildklierhormoon bij hyperthyreoidie, of van de aanwezigheid van te weinig stoffen zoals van dopamine bij de ziekte van Parkinson, of van stapeling van stoffen zoals bij de ziekte van Gaucher, etc. Maar ook verstoringen van de gebruikelijke werking van het organisme vallen hier onder, zoals abnormale elektrische ontladingen van de overigens normale zenuwcel bij epilepsie, of abnormale motoriek bij een niersteen. Deze verstoorde processen kunnen op hun beurt leiden tot disfunctioneren van andere systemen in het lichaam; een verstoord vetzuurmetabolisme kan atherosclerose veroorzaken en die op zijn beurt kan weer afsluitingen van de bloedvaten tot gevolg hebben, die op hun beurt kunnen weer aanleiding zijn tot een beroerte, hartinfarct of gangreneus been. Aan de wortel ligt dus het verstoorde

2 biochemische proces 1. De normale fysiologische biologische processen van de tracti zijn bij ziekte dus primair (vetzuur metabolisme) of secundair (hartinfarct) verstoord. We denken bij deze tracti aan allerlei onderdelen van het biologische systeem; zoals reeds genoemd bijvoorbeeld de luchtwegen, de circulatie, de urinewegen, het spierskelet stelsel, het endocriene stelsel, het zenuwstelsel, etc., maar ook aan het psychisch functioneren. Bij de laatstgenoemde hebben we al wat moeilijkheden, omdat we voor het psychische functioneren, in tegenstelling tot b.v. voor het ademhalingsstelsel, niet zonder meer een biologisch apparaat kunnen aanwijzen. De hersenen zijn zeker betrokken bij het psychisch functioneren, maar houdt het daar mee op? Ja, zal een materialist zoals Swaab 1 zeggen; nee, zeggen we vanuit een andere benadering waarbij we aannemen dat er ook processen zijn die zich buiten ons lichaam afspelen. In een ander artikel over het mensbeeld komen we daar uitgebreid op terug. Bij een ziekte van uitsluitend het zenuwstelsel (inclusief de hersenen) spreken we over neurologische ziektebeelden, zoals Multiple Sclerose. Dit soort ziektebeelden gaat weliswaar vaak gepaard met psychische veranderingen, maar we hebben het dan toch over iets anders dan wanneer we spreken over een psychische ziekte zoals een dwangneurose; hierbij is het zenuwstelsel niet zichtbaar beschadigd zoals bij Multiple Sclerose, maar functioneert het netwerk van neuronen anders dan normaal. Bij een aandoening als schizofrenie is er wel sprake van afwijkende biochemische processen in de hersencel, maar zien die cellen er op het eerste gezicht wel normaal uit. Eigenlijk bevinden deze ziektebeelden zich tussen neurologisch en zuiver psychisch in, maar worden ze in de praktijk door de psychiater gehanteerd. Verstoringen in het sociaal welbevinden kunnen zowel door de betrokkenen zelf veroorzaakt zijn, en berusten dan vaak op psychische processen, maar kunnen ook door de omgeving van betrokkenen veroorzaakt worden. We spreken dan van uitwendige oorzaken. 2 ICD. Om dit alles beter te kunnen begrijpen bekijken we de systematiek waarmee de mens in al zijn facetten in detail beschreven kan worden. Alle ziekten worden systematisch beschreven in de ICD-10 (International Classification of Diseases, 10 e editie 2 ). Als je in de ICD een ziekte aanwijst, is daarbij aan te geven welke tractus (of meerdere tracti) of welk onderdeel daarvan disfunctioneert, de ICD rubriceert de ziekten volgens de tracti. Ziekte is dus in termen van de ICD pathofysiologie van een (sub)tractus of soms van meerdere tracti tegelijk, en dat kan zijn op cellulair niveau of op het niveau van samenwerking tussen cellen; gezondheid is in deze termen normaal fysiologisch functioneren van alle tracti die de mens kent. Uitingen van dit disfunctioneren zijn symptomen als we ze met het blote oog kunnen waarnemen, of bevindingen als we ze kunnen waarnemen na gericht onderzoek zoals lichamelijk onderzoek ( een hobbelige lever, een schaduw op een röntgenfoto of een afwijkende waarde in het bloed ). Ziektebeelden herkennen we aan de combinatie van symptomen en bevindingen. Soms kan dat heel eenduidig zijn: pijn op de borst in combinatie met hoesten, groen sputum en benauwdheid vergezeld van hoge koorts wijst heel sterk op een luchtweg infectie. Bij lichamelijk onderzoek hoor je dan een typisch ademgeruis ( bronchiaal ademen ), en op de röntgenfoto zie je een vlek, en dan stel je de diagnose longontsteking. Soms echter gaat dat veel moeilijker: een moe gevoel kan wijzen op 1001 aandoeningen, en alleen daarop kun je dus geen diagnose stellen. In de ICD 10 is nauwkeurig omschreven welke symptomen en 1 Bij een niersteen zou men kunnen zegen dat de concentratie van zouten in de urine te hoog werd en er daardoor een steen ontstond en die leidde op zijn beurt weer tot krampen in het urinewegen en daar mee tot functieverstoring.

3 bevindingen aanwezig moeten zijn voor je over een specifieke aandoening mag spreken; de ICD 10 is dus als het ware een catalogus van ziektebeelden. De psychiatrie maakt daarnaast ook gebruik van een andere systematiek om ziekten te beschrijven, de DSM. Dit heeft er mee te maken dat van heel veel psychiatrische ziektebeelden we de onderliggende pathofysiologie niet kennen; daarom zijn er afspraken gemaakt om clusters van symptomen en bevindingen te groeperen. Een bepaald cluster komt frequent samen voor, b.v. verwardheid, hallucinaties en wanen bij schizofrenie; de symptomen en bevindingen zullen dus wel bij elkaar horen ook al weten we niet hoe ze samenhangen. Ze moeten wel afgebakend worden naar andere clusters die voor een deel overlap kunnen vertonen met elkaar; verwardheid komt ook bij intoxicaties voor of bij dementie, evenals overigens hallucinaties. DSM is dus een afsprakenlijst waardoor we ziektebeelden kunnen beschrijven; het zegt niets over de onderliggende pathofysiologie. Helaas stemmen DSM en ICD definities niet altijd met elkaar overeen; dat is lastig, maar hoeft geen onoverkomelijk probleem te zijn als we maar duidelijk maken over welk begrippenkader we het hebben. 3 ICF. Naast de ICD kennen we ook de ICF (International Classification of Functioning) 3, waarin het functioneren van de mens beschreven wordt. De voorloper hiervan was de International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps, (ICIDH). Bij deze laatste werd gesproken in termen van de stoornissen en beperkingen die kunnen voorkomen bij de mens, en die zijn voor ons van belang om de gehandicapte of zieke mens meer in detail te kunnen beschrijven. In de ICF echter zijn de begrippen stoornis en beperking en handicap vervangen door functies en activiteiten en participatie om te proberen niet vanuit het negatieve beeld van verstoord zijn te spreken, maar vanuit het positieve van gezond functioneren. Onze poging hier om de normale mens te beschrijven sluit op het denken van de ICF aan. Functies worden in de ICF gedefinieerd als de fysiologische (in de zin van biologische) en mentale eigenschappen van de mens, stoornissen zijn afwijkingen in of verlies van functies of anatomische eigenschappen. In dit verband definieert de ICF anatomische eigenschappen als de positie, aanwezigheid, vorm en continuïteit van onderdelen van het menselijk lichaam. De biologische processen in het lichaam vinden plaats in of tussen de cellen van de tracti, en leiden er toe dat bepaalde taken kunnen worden uitgevoerd. Zo leiden biologische processen in de spieren van de darmen er toe dat de voedselbrij in de darmen voorbewogen wordt en er een goede spijsvertering (=functie) kan plaatsvinden 2. Een defect biologisch proces in de spier van de darm (ziekte) leidt tot een stoornis in de spijsvertering.(dit is slechts een voorbeeld; er zijn veel andere biologische processen die ook tot een stoornis van de spijsvertering kunnen leiden.) Dus een fysiologisch verlopend biologisch proces op tractus niveau maakt de vervulling van een taak op functie niveau mogelijk. Nu wordt het ook belangrijk te kijken naar het verschil tussen functies en activiteiten/participaties. Activiteiten worden door de ICF gedefinieerd als onderdelen van iemands handelen, in ons voorbeeld over de spijsvertering: eten in de zin van voedsel opnemen. Participatie is iemands deelname aan het maatschappelijk leven, in ons voorbeeld gaan dineren. Beperkingen zijn de moeilijkheden die iemand heeft met het uitvoeren van activiteiten, in ons voorbeeld het verdragen van voedselsoorten, en participatieproblemen zijn problemen die iemand heeft met het deelnemen aan het maatschappelijk leven, in ons voorbeeld braken tijdens het diner. 2 Daar is uiteraard veel meer bij nodig, wat hier beschreven wordt is uitgelicht om de manier van denken te beschrijven.

4 Helaas veegt de ICF activiteiten en participaties op één hoop; dat is voor de praktijk vaak wel handig, maar als theoretisch concept niet juist, zie later. De oude ICIDH maakte dit onderscheid wel! De in de ICF genoemde functies betreffen daarmee dus het functioneren van de in de ICD genoemde tracti, soms in groepen geclusterd. Er is een nauwe samenhang tussen ziekte, beschouwd als ontregelde tractus en verstoorde functie. Ziekten verlopen niet altijd hetzelfde. Daardoor vallen lang niet altijd dezelfde functies uit bij een bepaalde ziekte. Daarom mag niet zonder meer gesteld worden dat een bepaalde ziekte een bepaalde functiestoornis veroorzaakt en dat bij het ontbreken van die ziekte ook de functiestoornis wel zal ontbreken. Maar toch is er wel een samenhang. Een functiestoornis zonder een daaraan ten grondslag liggend ziekte proces komt feitelijk niet voor. Een voorbeeld: bij psoriasis (ziekte van o.a. de huid) zien we geregeld ook een stoornis van het bewegingsapparaat, maar die stoornis hoeft er niet te zijn, is er ook heel vaak niet. Daarnaast is het zo, dat meerdere ziekten tot dezelfde verstoorde functie kunnen leiden, zowel reuma als een fractuur kunnen een stoornis van het bewegingsapparaat veroorzaken; er is dus geen één op één samenhang. Maar wel mag je stellen, dat als je een verstoorde functie ziet, er iets mis gegaan is in een of meer van de biologische processen op tractus niveau, en er dus sprake moet zijn van ziekte 3. Hetzelfde zien we bij het verband tussen stoornissen en activiteiten. Een stoornis in de functie van het bewegingsapparaat kan er toe leiden dat er een beperkte mogelijkheid tot lopen (activiteit) is, maar dat hoeft niet. Dus wel weer samenhang, geen causaliteit. Wel kunnen we stellen: zonder ziekte geen stoornis, zonder stoornis geen beperking in activiteiten, zonder beperking in activiteiten geen participatie probleem. In de ICF worden activiteiten (onderdelen van iemands handelen) en participatie (deelname aan het maatschappelijk leven) als één hoofdcategorie gezien, maar eigenlijk is dat niet juist. Bij participatie spreken we er over in welke mate mensen normale levensverrichtingen kunnen uitvoeren, bij activiteiten gaat het over de mogelijkheden die het menselijk lichaam of psyche kennen. Om een participatieprobleem te hebben moet er dus een beperking zijn. Maar het kan voorkomen dat iemand een beperking heeft, maar dat dit hem niet hindert in zijn participatie. Een beperking in de mobiliteit kan aanleiding zijn tot het participatieprobleem verminderde sociale contacten, maar als iemand helemaal geen behoefte heeft aan sociale contacten is er wel een beperking maar geen participatieprobleem. Bij een reumapatiënt bijvoorbeeld zien we een aandoening van het spierskeletstelsel (tractus), die leidt tot een stoornis van het bewegingsapparaat (functie). Daardoor is er o.a. een beperkt vermogen te grijpen (en kleine dingen vast te houden) (activiteiten) en daardoor is betrokkene niet in staat zonder hulpmiddelen zelf de afwas te doen. Het niet in staat zijn de afwas te doen (participatieprobleem) hangt altijd samen met een beperking in het verrichten van een activiteit. We zetten dit voorbeeld in schema: 4 Betreft: Aard van het probleem Voorbeeld Ziekte/gezondheid Pathofysiologie in tractus Chronisch reumatoïde artritis Stoornis in functie Tractus kan niet goed functioneren Stoornis van het bewegingsapparaat 3 Een trauma beschouwen we in dit verband ook als een verstoring van een tractus, evenals een congenitale anomalie.

5 Beperkte activiteit Activiteit kan niet verricht worden Verstoord grijpvermogen Beperkte participatie Levensverrichting kan niet plaatsvinden Kan niet afwassen 5 We doen dit zelfde voor iemand met een psychiatrische aandoening, b.v. schizofrenie. Deze ziekte gaat o.a. samen met verstoorde algemene en specifieke mentale functies, bijvoorbeeld een gestoorde perceptie, o.a. zich uitend in wanen en hallucinaties. Onze voorbeeld patiënt ziet in zijn hallucinatie iemand, die tegen hem zegt dat afwassen niet zo nuttig is. Hiermee kan een belemmering in het toepassen van kennis samenhangen, en een verstoring van het normale denken, de patiënt gaat denken dat die (gehallucineerde) persoon eigenlijk best een punt heeft. Daardoor lukt het vervolgens verrichten van huishoudelijke taken, zoals de afwas niet meer; wat normaliter als van zelfsprekend wordt aangenomen is nu niet meer vanzelfsprekend, waarom zou je eigenlijk afwassen? Het overdenken van deze vraag werkt zo verlammend op het uitvoeren van de afwas. Opnieuw in schema gezet: Betreft: Aard van het probleem Voorbeeld Ziekte/gezondheid Pathofysiologie in tractus Schizofrenie Stoornis in functie Neuronale netwerk functioneert niet goed Gestoorde perceptie hallucinatie Beperkte activiteit Activiteit kan niet verricht worden Toepassen van kennis lukt niet (gestoord denken) Beperkte participatie Levensverrichting kan niet plaatsvinden Kan niet afwassen We zien dus dat er in dit schema van boven naar beneden geen causaliteitsverband is, maar van beneden naar boven, dus terug redenerend, wel. Beperkte participatie heeft dus altijd te maken met een aandoening, maar zegt niets over de aard van de aandoening. Opnieuw een voorbeeld. Bij veel psychische aandoeningen zien we initiatief verlies, bijvoorbeeld bij een depressie (ziekte op tractus niveau: neurofysiologisch te weinig neurotransmitter functioneel beschikbaar in de synaps, waardoor neuronale netwerken minder actief zijn dan normaal, er is dus te weinig activiteit in netwerken). Dit leidt tot een stoornis in de psychomotorische functies, en die leidt weer tot initiatief verlies (beperking in activiteit) en dat op zijn beurt leidt er toe dat veel psychiatrische patiënten bijvoorbeeld hun administratie niet goed bijhouden, een participatieprobleem. Fysiek is er in principe geen reden waarom de patiënt zijn administratie niet zou bijhouden, en hij is er ook doorgaans slim genoeg voor. Maar hij komt er niet toe. We hebben het dan toch wel over een wezenlijk ander probleem dan dat van iemand met verlammingen die zijn computer niet meer kan bedienen, of dat van een verstandelijk gehandicapte of dementerende die de administratie ook niet zelf aankunnen. Maar het eindresultaat is hetzelfde: de administratie wordt niet gedaan. We gaan terug naar het theoretische concept. Een gezond mens is iemand met fysiologisch functionerende tracti (inclusief het psychische), zonder verstoorde functies, zonder beperkingen in het verrichten van activiteiten en zonder problemen

6 in de participatie. Een ziekte herken je aan symptomen en bevindingen bij onderzoek. Deze symptomen en bevindingen zullen voor een groot deel op het niveau van functies, activiteiten of participatie liggen. Ze vormen samen een plaatje, wat je er toe brengt om pathofysiologie in de tractus te veronderstellen. Een arts doet dan heel vaak aanvullend onderzoek op het niveau van dit verstoorde biologische functioneren om de diagnose te bevestigen, waarna therapie die in opzet curatief is, probeert die pathofysiologie op tractus niveau te beïnvloeden. Als dat niet curatief mogelijk is zal symptomatische therapie op een van de andere niveaus insteken, maar dan het verstoorde biologische proces in principe 4 niet veranderen. Het valt op dat er wat dit betreft een verschil is tussen de somatische geneeskunde en de psychiatrie. De psychiatrie maakt geen scherp onderscheid tussen de pathofysiologie op tractus niveau en de stoornissen op functie niveau. Dit heeft er ongetwijfeld mee te maken dat een deel van het gebeuren op tractus niveau slecht toegankelijk is voor onderzoek, zeker in de dagelijkse klinische praktijk. Maar dit draagt wel een gevaar in zich. In het hoofdstuk over cognitieve stoornissen in het handboek psychiatrie 4 proberen de auteurs iets te begrijpen over de pathofysiologie, maar spreken zij voortdurend op het niveau van de functiestoornis, en over het effect van medicatie op de stoornis. In het licht van het voorgaande moet dat effect altijd indirect zijn, de medicatie zal (op tractus-niveau) het verstoorde biologische proces beïnvloeden wat leidt tot anders gaan functioneren van neuronale circuits wat weer leidt tot anders denken etc. We zagen dat er eenrichtingsverkeer is in het traject tussen biologie en participatie, en deze werkwijze van de geciteerde psychiatrie gaat tegen de rijrichting in. Bovengenoemd schema van ziekte, functies, activiteiten en participaties is makkelijk toepasbaar op het lichamelijk en op het psychisch functioneren van de mens. Wat is dan het onderscheid tussen arts en psycholoog? De psychologie onderzoekt de processen die zij zelf niet kan waarnemen en die zich kennelijk buiten het lichaam afspelen of die in ieder geval geen duidelijk lichamelijk substraat hebben. Op basis van enkele waargenomen symptomen probeert zij een theorie te formuleren over de samenhang daarvan, en vervolgens de patiënt in dit plaatje in te passen. De diverse stromingen binnen de psychologie doen dat op verschillende manieren. We onderscheiden de stromingen cognitieve psychologie, leer theoretische psychologie, psychoanalyse, humanistische psychologie en systeem theorie. Deze verschillende benaderingen worden nader toegelicht in de bijlage bij dit artikel. We kunnen nu ook proberen het werkgebied van de diverse stromingen in te delen volgens deze ICF indeling. Zo n indeling is altijd arbitrair en zal wel niet voor 100% de stroming recht doen, maar de benadering is wel gedachtebepalend. Elk van deze benaderingen heeft zijn eigen plaats, in de tabel hieronder geven we met een trefwoord een centraal element uit de benadering weer, en geven we aan met welk niveau van de mens dit correspondeert: 6 4 Het is denkbaar dat beperkingen of participatieproblemen het verstoorde biologische proces in standhouden. Dan kan symptomatische therapie deze vicieuze cirkel doorbreken en uiteindelijk toch goed werken. Voorbeeld: pijnstilling bij iemand met een Hernia Nuclei Pulposi. Het spasme wat de pijn veroorzaakt wordt doorbroken, waardoor er minder pijn zal zijn en dientengevolge minder spasme, etc.

7 stroming omschrijving niveau Neurofysiologie Beschrijft werking van neuronen en netwerken Ziekte/gezondheid op tractusniveau Cognitieve Postuleert schema s met alles wat daaraan (Stoornis in) functie psychologie vast zit Leertheorie, psychoanalyse Bespreken (on)mogelijkheid van een persoon om zelf activiteiten uit te voeren resp. gebeurtenissen uit het verleden die blokkades etc. opwerpen en normaal functioneren in de (Beperking in) activiteit Humanistische psychologie; Systeemtheorie weg staan. Bespreken mogelijkheid van de geest van een persoon om zichzelf te verwezenlijken en om interactie met anderen aan te gaan. (Beperking in) participatie 7 We zien dus dat de verschillende psychologische stromingen complementair zijn en veelal over verschillende voor ons waarneembare aspecten van het menszijn proberen te spreken. Het is duidelijk dat goed functionerende neuronen, en netwerken daarvan, nodig zijn om op functieniveau met schema s te kunnen werken. En het werken van schema s is weer noodzakelijk om psychische activiteiten te ontplooien zoals leren, zowel cognitief als voor wat betreft het uitvoeren van handelingen. In het artikel over neuronale netwerken bleek voor heel wat functies een anatomisch zichtbaar netwerk van neuronen te bestaan. Er is geen enkele reden aan te moeten nemen dat dit voor activiteiten en participaties anders zou liggen, ook voor het uitvoeren van activiteiten zijn neuronale netwerken nodig. Analoog daaraan kunnen we ook bij participaties neuronale netwerken aanwijzen die actief zijn. In zijn algemeenheid vinden we dus in de activiteit van neuronale netwerken afdrukken van de niet lichaam-gebonden activiteit terug 5. We stelden vast dat deze afdrukken van het niet zichtbare deel van ons menszijn zich zowel op het niveau van tractus, functie, activiteit als participatie bevinden. We zien dus dat er interactie tussen lichamelijk en psychisch plaatsvindt op de niveaus van neurofysiologie, functies, activiteiten en participatie. Tegelijk is het heel aannemelijk dat er ook op lichamelijk niveau via interneuronen communicatie plaatsvindt tussen de neuronale circuits die verantwoordelijk zijn voor alle vier de aspecten. Hoe er in het niet-lichamelijke domein communicatie plaatsvindt tussen de diverse elementen weten we niet, dus weten we ook niet of dat afhankelijk is van de lichamelijke communicatie via interneuronen of dat daar een afzonderlijk systeem voor bestaat. Het ligt wel voor de hand dat er in het niet-lichamelijke deel communicatie plaatsvindt, maar omdat we het niet kunnen onderzoeken weten we niet hoe dat in zijn werk gaat. Net als bij lichamelijke problematiek heeft een disfunctioneren op een lager niveau als participatie of activiteit zijn terugslag op de hogere niveaus: doordat iemand zijn gewrichten niet goed kan bewegen wordt hij hoe langer hoe stijver, ook in andere delen van het lichaam; doordat iemand slecht met anderen kan communiceren krijgt hij ook andere schema s en vooroordelen dan iemand die wel goed kan communiceren. En het functioneren van de schema s beïnvloedt het functioneren van de neuronale netwerken die behoren bij die van activiteiten etc, en omgekeerd. 5 De verhouding tussen lichamelijk (corporaal) en niet-lichamelijk (extra corporaal) wordt in het artikel over het mensbeeld nader uitgewerkt.

8 De verschillende beperkingen en functiestoornissen, zowel lichamelijk als nietlichamelijk voor zover voor ons waarneembaar, worden in de ICF nauwkeurig (maar dan positief) omschreven. Het valt daarbij op dat problemen in psychische activiteiten en participatie op dezelfde wijze behandeld worden als problemen in fysieke activiteiten en participatie, en dat er ook niet anders aangekeken wordt tegen functiestoornissen op psychisch niveau dan tegen die op fysiek niveau. Dit is terecht want het zijn allemaal zaken die wij in onze lichamelijke wereld kunnen waarnemen. Ter illustratie wordt in de tabel hieronder in hoofd categorieën weergegeven welke mentale functies de ICF kent: 8 Algemene mentale functies Bewustzijn Oriëntatie Intellectuele functies Globale psychosociale functies Temperament en persoonlijkheid Energie en driften Slaap Specifieke mentale functies Aandacht Geheugen Psychomotorische functies Stemming Perceptie Denken Hogere cognitieve functies Functies gerelateerd aan taal Functies gerelateerd aan rekenen Bepalen van sequentie bij complexe bewegingen Ervaren van zelf en tijd Deze functies zijn nog weer nader onder te verdelen. Bij al deze functies is er in ieder geval een lichamelijke component, soms te registreren met bijvoorbeeld een EEG. (electro encefalogram) een MRI of een PET-scan, maar wellicht ook een nietlichamelijke component. Bij het beschrijven van psychisch zieke mensen moeten we ons afvragen op welk niveau de zaken die we benoemen spelen, en we moeten er naar streven zo dicht mogelijk de onderliggende pathofysiologie op tractus niveau te benaderen. 1 Swaab, Wij zijn ons brein, uitgeverij contact, ICD-10 Tenth edition of the International classification of Diseases WHO Geneva ICF International Classification of Functioning WHO Nederlandse editie Cahn, W. e.a. Handboek psychiatrie, De Tijdstroom 2011.