Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland 2017

Transcriptie

1 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland 2017 Stec Groep aan Provincie Zuid-Holland Guido van der Molen & Peter Stopel 4 april 2017

2 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Inhoudsopgave 1 Inleiding 3 2 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Ontwikkeling plancapaciteit Oplevering van nieuwe kantoorruimte in Zuid-Holland Leegstand van kantoorruimte in Zuid-Holland Opname van (bestaande) kantoorruimte in Zuid-Holland Onttrekkingen van kantoorruimte in Zuid-Holland Conclusies Bijlage 16

3 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Inleiding In uw Visie Ruimte en Mobiliteit (VRM) maakt u als provincie Zuid-Holland scherpe keuzes voor ontwikkelingslocaties voor kantoren en streeft u naar verdere afname van de plancapaciteit van kantoorruimte. Doel is te komen tot een meer gezonde kantorenmarkt in Zuid-Holland met meer marktdynamiek en minder leegstand. Monitoring van de kantorenmarkt is hiervoor van wezenlijk belang. U heeft nu behoefte aan actueel inzicht (5-meting) in de huidige plancapaciteit voor kantoorruimte per REO regio, inclusief de fasering, planstatus, eigendomssituatie en de planreductie (in vergelijking tot voorgaande jaren). Daarnaast wilt u beschikken over een overzicht van de laatste opleveringen van nieuwe kantoormeters, onttrekkingen en de ontwikkeling van de leegstand en opname in de provincie. De monitor moet daarbij zo goed mogelijk aansluiten bij uw protocol kengetallen monitor kantorenmarkt (zie ook bijlage).

4 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Monitor kantorenmarkt Zuid- Holland Ontwikkeling plancapaciteit In totaal bijna 2,2 miljoen m² bvo aan planmeters voor nieuwe kantoorruimte In de provincie Zuid-Holland zijn er (nog) plannen voor toevoeging van circa 2,2 miljoen vierkante meter bvo aan kantoorruimte (zie tabel 1). Deze plancapaciteit is inclusief (vooralsnog) acht kantoorpanden die in 2017 en 2018 opgeleverd gaan worden, samen goed voor bijna m² bvo. Van de 2,2 miljoen m² bvo is circa m² bvo door de regio s aangewezen als te schrappen planmeters (deze planmeters zijn nog wel opgenomen in vigerende bestemmingsplannen). Van het totaal aan planmeters heeft m² bvo een zachte planstatus. Tot 2020 zijn er plannen voor ontwikkeling van circa m² bvo kantoorruimte. In 2016 werden vijf plannen met in totaal maximaal m² bvo aan de planlijst toegevoegd. Het betreft twee nieuwe plannen en drie reeds bestaande plannen. Tabel 1: Plancapaciteit van kantoorruimte per regio in Zuid-Holland, in m² bvo Regio Na 2025 Te schrappen Totaal Haaglanden Holland-Rijnland Midden-Holland Regio Rotterdam Zuid-Holland Zuid Totaal Bron: Provincie Zuid-Holland, 2017 (peildatum: 1 januari 2017). Als toevoeging op tabel 1 moeten we constateren dat de fasering veelal indicatief is; wanneer het bestemmingsplan van een planlocatie onherroepelijk is, kan er snel gebouwd worden en vervolgens na enkele jaren worden opgeleverd. In praktijk verwachten we dat er minder meters worden opgeleverd. BOX 1: TOELICHTING PROVINCIALE DATABANK KANTOORPLANNEN (PRIMAIR IN BESTEMMINGSPLAN) Bij de inventarisatie is uitgegaan van zelfstandige kantoorruimten vanaf m² vloeroppervlak. Daaronder vallen ook bankgebouwen, gemeentehuizen et cetera. Grotere bedrijfskantoren met een vloeroppervlak vanaf m² bvo of meer worden, indien de data beschikbaar zijn, ook opgenomen. De lijst is oorspronkelijk opgebouwd uit groslijsten van gemeenten en regio s en eigen waarnemingen en bestemmingsplanonderzoek. In 2015 hebben de regio s gewerkt aan actualisering van hun regionale kantorenvisies. In het kader daarvan zijn de lijsten met plancapaciteiten weer geactualiseerd. In de regio Zuid-Holland Zuid en de Metropoolregio Rotterdam-Den Haag (MRDH) zijn deze in 2015 bestuurlijk bekrachtigd. In Midden-Holland is de regionale kantorenvisie begin 2016 bestuurlijk vastgesteld en in Holland Rijnland in het najaar van Maart 2016 hebben GS de regionale kantorenvisies van MRDH, Midden-Holland en Zuid-Holland Zuid aanvaard. GS hebben in maart 2017 de visie van Holland Rijnland aanvaard.

5 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Opgemerkt moet worden dat er soms nog verschillen resteren tussen de provinciale administratie en die in de regionale visies. Niet alle bij de provincie bekende plannen zijn in de regionale visies opgenomen. Veelal gaat het om (papieren) bestemmingsplanmogelijkheden voor kleine kantoren, die wellicht geschrapt kunnen worden (en per november 2017 ook geschrapt zouden moeten zijn). Bij enkele plannen met de mogelijkheid voor nieuwbouw van kleine kantoren is in de regionale visie een p.m. post opgenomen. In deze monitor is daarvoor wel een voorlopige indicatie in m² opgenomen. Totaal aan planmeters voor kantoorruimte sinds 2011 met bijna 2,1 miljoen m² bvo afgenomen Figuur 1 geeft een overzicht van de ontwikkeling van de totale plancapaciteit van kantoorruimte in de provincie vanaf Sinds 2011 is de plancapaciteit met bijna 2,1 miljoen m² bvo afgenomen (saldo tussen 2011 en 2017). In deze periode is zo n m² bvo kantoorruimte opgeleverd, oftewel: de daadwerkelijke reductie 1 (soms ook als gevolg van administratieve wijzigingen) bedraagt circa 1,2 miljoen m² bvo kantoorruimte. Vorig jaar concludeerden we dat de doelstelling om de plancapaciteit met 1 miljoen m² bvo kantoorruimte te reduceren tot en met 2015 is behaald. Figuur 1: Ontwikkeling plancapaciteit kantoorruimte in Zuid-Holland, per 1 januari 2017, in m² bvo Schrappen Na 2020 Tot Bron: Provincie Zuid-Holland, 2017; Bewerking: Stec Groep, Vergeleken met vorig jaar (1 januari 2016) is het aantal planmeters met circa m² bvo afgenomen. Dat gebeurde onder meer doordat voor oude kantoorplannen in Den Haag Leidschenveen, Zoetermeer Boerhavelaan e.o. en Delft-Zuid nieuwe bestemmingsplannen onherroepelijk van kracht werden die geen of veel minder vierkante meters kantoorruimte mogelijk maken. In 2016 is m² bvo kantoorruimte opgeleverd. In netto aantallen is de (netto) plancapaciteit dus met zo n m² bvo afgenomen in In de afgelopen twee jaar nam de plancapaciteit in netto aantallen juist toe (in 2014 met circa m² en 2015 met circa m²). 1 Door het schrappen van plannen. Dit is exclusief circa m² bvo plancapaciteit die door de regio s is aangewezen als te schrappen planmeters (maar nog zijn opgenomen in bestemmingsplannen).

6 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Figuur 2: Kantoorplannen in Zuid-Holland naar postcodegebied ( ) Plancapaciteit in elke regio afgenomen ten opzichte van nulmeting Het aantal planmeters tot 2020 blijkt in elke regio afgenomen te zijn, wanneer we de huidige plancapaciteit per regio (peildatum 1 januari 2017) vergelijken met de plancapaciteit uit de nulmeting (peildatum 1 januari 2011). In de provincie Zuid-Holland is de plancapaciteit tot 2020 met circa 2,26 miljoen m² bvo afgenomen. De grootste afname is zichtbaar in regio Haaglanden, zie ook figuur 3. In de periode na 2020 is het aantal planmeters toegenomen ten opzichte van de nulmeting, met circa 1,03 miljoen m². De totale planreductie (het saldo van beide periodes) ten opzichte van de nulmeting komt op 1,23 miljoen m² bvo. Figuur 3: Ontwikkeling plancapaciteit kantoorruimte per regio en totaal provincie (in vergelijking met de nulmeting van 1 januari 2011) Haaglanden Holland Rijnland Midden-Holland Regio Rotterdam Zuid-Holland Zuid Provincie Zuid-Holland Na 2020 Saldo Bron: Provincie Zuid-Holland, 2017 (peildatum: 1 januari 2017); Bewerking: Stec Groep, 2017.

7 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Net iets meer dan de helft van plancapaciteit op locaties uit uw Visie Ruimte en Mobiliteit (VRM) Iets meer dan 50% van de totale plancapaciteit in de provincie bestaat uit locaties die zijn opgenomen als kantoorconcentratielocaties in de VRM. Figuur 4 geeft een overzicht van de plancapaciteit naar verschillende type locaties uit de VRM, respectievelijk concentratielocaties, scienceparken, overige uitzonderingslocaties (waaronder banken, bedrijfskantoren en gemeentehuizen) en regionaal geprioriteerde locaties (waaronder Delft Zuid, Schieveste Schiedam, Afrikaweg Zoetermeer, Brainpark III/Fascinatio in Rotterdam/Capelle a/d IJssel). Zo n 1,1 miljoen m² bvo kantoorruimte is voorzien op deze laatste categorie. Daarvan is m² bvo opgenomen in vastgestelde bestemmingsplannen en heeft m² bvo een zachte planstatus. Figuur 4: Plancapaciteit van kantoorruimte in Zuid-Holland naar type locatie per 1 januari % 37% Concentratielocatie Sciencepark Overige uitzonderingslocaties Regionaal geprioriteerde locaties 14% 1% Bron: Provincie Zuid-Holland, 2017; Bewerking: Stec Groep, Oplevering van nieuwe kantoorruimte in Zuid-Holland In 2016 slechts m² aan kantoorruimte opgeleverd in provincie In de afgelopen tien jaar (periode 2007 t/m 2016) werd jaarlijks gemiddeld circa m² bvo kantoorruimte aan de voorraad toegevoegd. In figuur 5 is de jaarlijkse oplevering van kantoorruimte in Zuid-Holland vanaf 2003 weergegeven. In 2016 is slechts m² bvo kantoorruimte opgeleverd. Dit is opvallend laag in vergelijking tot eerdere jaren. Het betreft het nieuwe hoofdkantoor van Hoyer in Rotterdam Botlek (4.000 m² bedrijfskantoor op bestaande locatie) en m² aan de Waldorpstraat in Laakhaven, Den Haag. Figuur 5: Jaarlijkse oplevering van nieuwe kantoorruimte in Zuid-Holland , in m² bvo Bron: Provincie Zuid-Holland, 2017; Bewerking: Stec Groep, 2017.

8 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Grootste deel van kantoren opgeleverd in Haaglanden en Rotterdam De enige twee opleveringen in 2016 vonden plaats in regio Haaglanden en Rotterdam. Dit zijn ook de regio s die het grootste deel van de opleveringen in de afgelopen vijf jaar voor hun rekening namen (beiden 40%). Regio Midden-Holland heeft in deze periode het laagste aandeel met 4%. Figuur 6: Jaarlijkse oplevering van nieuwe kantoorruimte naar regio, 2010 t/m 2016, in m² bvo Haaglanden Holland Rijnland Midden-Holland Regio Rotterdam Zuid-Holland Zuid Bron: Provincie Zuid-Holland, 2017; Bewerking: Stec Groep, Leegstand van kantoorruimte in Zuid-Holland Leegstandspercentage in Zuid-Holland gedaald naar circa 16% Voor het bepalen van de leegstand op de kantorenmarkt in Zuid-Holland gaan we uit van de meest actuele cijfers van Cushman & Wakefield (voorheen DTZ Zadelhoff), Nederland Compleet, januari Op basis van de analyse van meer dan 85% van de totale voorraad in Zuid-Holland, concluderen we dat het leegstandspercentage in de provincie Zuid-Holland is gedaald naar 16,3%. Ten opzichte van een jaar geleden (18,2%) is dat een afname van 1,9%-punt. In absoluut aantal vierkante meters bedroeg de afname circa 11%. Deze ontwikkeling ligt in lijn met Nederland als geheel (1,7%-punt en 12% in absoluut aantal vierkante meters). Figuur 7 geeft een overzicht van de leegstandspercentages van de grotere kantoorgemeenten in de provincie. De rode stippellijn geeft het landelijke gemiddelde weer. Figuur 7: Leegstandspercentages naar gemeente in Zuid-Holland (peildatum 1 januari 2017) Capelle aan den IJssel Schiedam Gouda Zoetermeer Rijswijk Rotterdam Drechtsteden Zuid-Holland Delft Leiden Den Haag Leidschendam-Voorburg 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Bron: Cushman & Wakefield, Nederland Compleet, januari 2017.

9 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Omslagpunt zichtbaar in terugbrengen leegstand Tot aan vorig jaar liep het leegstandspercentage in Zuid-Holland op. De voorraad groeide vanaf januari 2012 tot aan januari 2016 nauwelijks (+ 1%), terwijl de leegstand in vierkante meters nog wel sterk toenam (+ 28%). Vanaf januari 2016 is een lichte afname van de voorraad zichtbaar (-1%), mede doordat het areaal aan onttrekkingen in 2016 veel groter was dan de oplevering van nieuwe kantoorruimte (zie ook paragraaf 2.5). Doordat de absolute leegstand (in vierkante meters) voor het eerst sinds jaren afnam in 2016, nam ook het leegstandspercentage af. Volgens de huidige gegevens zal ook komend jaar het areaal aan onttrekkingen hoger zijn dan de oplevering van kantoorruimte. Figuur 8: Ontwikkeling voorraad en leegstand van kantoorruimte in Zuid-Holland 2, in m² bvo Leegstand Voorraad Bron: Cushman & Wakefield, Nederland Compleet, januari Voorraad in gebruik Leegstandspercentage Zuid-Holland wijkt nog steeds af van landelijke cijfer Het college van Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland heeft in 2015 besloten dat er op wordt ingezet dat het Zuid-Hollandse leegstandspercentage niet meer dan 1,7%-punt van het landelijke cijfer afwijkt. Het landelijke leegstandscijfer bedraagt 14,1% (per januari 2017). De leegstand in Zuid-Holland zit dus 2,2%-punt boven het landelijke cijfer. Als in Zuid-Holland de leegstand in 2016 met nog eens circa m² vvo extra was afgenomen, dan was het leegstandpercentage op 1,7%-punt boven het landelijke uitgekomen. Hoewel de leegstand in Zuid-Holland afneemt, is het verschil met het landelijke cijfer niet kleiner geworden. Dit komt vooral doordat op landelijk niveau een vergelijkbare afname zichtbaar is. Ongeveer de helft van het kantorenaanbod bevindt zich in panden die meer dan 75% leeg staan Dit jaar is een aanvullende analyse van het aanbod aan kantoorruimte gemaakt op basis van het kantorenbestand van Bak (peildatum januari 2016). Uit de cijfers blijkt dat circa 940 panden in Zuid-Holland te maken hebben met een bepaalde mate van leegstand. In vierkante meters gaat het om circa 36% van de totale voorraad in Zuid-Holland. Daarnaast zien we dat iets meer dan de helft (54%) van het aanbod zich bevindt in panden die voor 75 tot 100% leeg staan. De panden die voor 100% leeg staan zijn goed voor 37% van het aanbod. 2 Volgens analyse van circa 85% van de kantorenvoorraad in Zuid-Holland, op basis van Cushman & Wakefield, Nederland Compleet.

10 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Tabel 2: Aanbod kantoorruimte naar leegstandspercentage panden Percentage leegstand in pand Aantal panden Totale vloeroppervlakte panden met aanbod Aanbod per januari 2016 Gemiddeld leegstandspercentage Aandeel in totale aanbod 100% leeg % 37% 75 tot 100% leeg % 17% 50 tot 75% leeg % 20% 25 tot 50% leeg % 19% < 25% leeg % 7% Totaal aanbod % 100% Bron: Bak, Kantorenbestand januari Belangrijkste bevindingen op basis van deze aanbod-analyse zijn verder: Het aanbod ligt voor het grootste gedeelte (83%) binnen de MRDH; 17% van het aanbod bevindt zich in panden die structureel leeg staan (langer dan 3 jaar); 20% van het aanbod zit in panden die na 2000 zijn opgeleverd; 30% van het aanbod heeft een omvang van minimaal m² bvo. In deze grootteklasse werd de afgelopen jaren ook de meeste vierkante meters onttrokken; Van het totale aanbod is 35% gelegen op een bedrijventerrein. Zo n tweederde van aanbod van kantoorruimte in Zuid-Holland is kansrijk of kanshebbend Door Cushman & Wakefield / DTZ Zadelhoff wordt binnen het beschikbare aanbod van kantoorruimte onderscheid gemaakt in kantoorgebouwen die kansrijk, kanshebbend en kansarm zijn (zie figuur 9). Daarbij wordt gekeken naar marktspecifieke, locatiespecifieke en objectspecifieke factoren, maar ook naar duurzaamheid, benodigde investeringen en waardeontwikkeling. Hieruit volgt dat de afgelopen vijf jaar zo n tweederde van het aanbod kansrijk en/of kanshebbend was. Van ongeveer een derde van het aanbod wordt geconstateerd dat het kansarm is en weinig toekomstperspectief als kantoor heeft. De provinciale verdeling van het aanbod is grotendeels in lijn met het landelijk gemiddelde. Figuur 9: aandeel kansrijk, kanshebbend en kansarm aanbod van kantoorruimte in Zuid-Holland 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Nederland Kansarm Kanshebbend Kansrijk Bron: Cushman & Wakefield / DTZ Zadelhoff, 2016.

11 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Opname van (bestaande) kantoorruimte in Zuid-Holland Voor het eerst sinds 2011 weer daling in opnamecijfers zichtbaar In 2016 was de totale opname van kantoorruimte 3 in de provincie Zuid-Holland circa m² vvo. Dat betekent voor het eerst sinds 2011 een daling ten opzichte van het voorgaande jaar. De opname in 2016 ligt ook beneden het langjarige (15 jaar) gemiddelde van zo n m² vvo. Figuur 10: Opname van kantoorruimte in Zuid-Holland, 2007 t/m 2016, in m² vvo Haagse regio Rotterdam eo Overig Zuid-Holland Bron: Vastgoedmarkt, 2017; Provincie Zuid-Holland, 2017; Bewerking: Stec Groep, Vorig jaar was er een toename zichtbaar in het aandeel van de opname buiten de Haagse en Rotterdamse regio. Dit aandeel van Overig Zuid-Holland is in 2016 nagenoeg gelijk gebleven. Wanneer we kijken naar absolute aantallen zien we dat de afname in 2016 het sterkst was in de Rotterdamse regio ( m², -36%) en in Overig Zuid-Holland ( m², -22%). In de regio Rotterdam is dit deels verklaarbaar doordat 2015 een bovengemiddeld jaar was qua opname; bovendien kwam de afzet van grotere oppervlakten vorig jaar minder goed van de grond (NVM, 2017). In de Haagse regio was de afname beperkt ( m², -5%). De lagere afzet in Den Haag hield vooral verband met een gebrek aan vraag van de overheid en het nagenoeg ontbreken van grote verhuurtransacties (NVM, 2017). Kansrijk aanbod goed voor bijna de helft van opname van kantoorruimte Eerder constateerden we (figuur 9) dat zo n 17% van het aanbod kansrijk is. Dit kansrijke aanbod is goed voor bijna 50% van de totale opname van kantoorruimte in Zuid-Holland. Het kanshebbende aanbod voor 40%, terwijl kansarme kantoorgebouwen een aandeel van iets meer dan 10% hebben binnen de totale opname (figuur 11). 3 Een opname van kantoorruimte kan zowel betrekking hebben op verhuizingen als op nieuwvestiging.

12 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Figuur 11: aandeel kansrijk, kanshebbend en kansarm aanbod binnen opname van kantoorruimte 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Bron: Cushman & Wakefield / DTZ Zadelhoff, 2016 Kansarm Kanshebbend Kansrijk 2.5 Onttrekkingen van kantoorruimte in Zuid-Holland Aantal onttrokken meters weer fors gestegen Het onttrekken van planmeters is, naast reductie van planmeters, een belangrijke manier om de kantorenvoorraad te doen verminderen (en daarmee per saldo ook de toekomstige leegstand). Figuur 12 geeft een overzicht van de jaarlijkse onttrekkingen in de provincie Zuid-Holland (op basis van een provinciale administratie, zie ook box 2). Figuur 12: Onttrekkingen van kantoorruimte in Zuid-Holland, 2010 t/m 2016, in m² bvo Bron: Provincie Zuid-Holland, 2017; Bewerking: Stec Groep, Er is in 2016 circa m² bvo aan kantoorruimte onttrokken in Zuid-Holland, het hoogste aantal sinds Na een daling in 2015 (t.o.v. 2014) is daarmee weer een forse stijging zichtbaar. In 2016 ging het om 56 kantoorpanden die onttrokken zijn, waarvan er 13 werden gesloopt (totaal bijna m², 30% van totale onttrekkingen). De rest werd getransformeerd naar bijvoorbeeld woningen of hotels. Het aantal onttrokken meters vanaf 2010 (cumulatief) is daarmee voor het eerst groter dan het aantal opgeleverde meters, zie ook figuur 13.

13 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Figuur 13: Oplevering en onttrekking in Zuid-Holland cumulatief vanaf 2010, in m² bvo Oplevering van kantoren Onttrekking van kantoren Bron: Provincie Zuid-Holland, 2017; Bewerking: Stec Groep, 2017 BOX 2: VERANTWOORDING OMVANG EN CIJFERMATERIAAL ONTTREKKINGEN KANTOORRUIMTE Over de omvang van de transformatie (sloop en onttrekkingen) van kantoren de afgelopen periode bestaan geen goede openbare basisregistraties. Er zijn evenmin breed gedragen protocollen over de wijze van registratie, ook niet in Zuid-Holland. Er is bijvoorbeeld niet vastgelegd op basis waarvan een kantorenpand in welk jaar als getransformeerd kan worden geregistreerd (jaar van aanvraag functiewijziging of daadwerkelijke herontwikkeling, jaar van sloop, jaar van wilsbekrachtiging tot transformatie). De regio Haaglanden heeft in de loop der jaren, tot 2012, wel de gemeentelijke opgaven van onttrokken kantoren geregistreerd. De gemeente Den Haag rapporteert de laatste jaren over de omvang van getransformeerde kantoren aan de hand van de (aanvragen tot verandering) omgevingsvergunning. Behalve jaar van aanvraag is er jaar van verlening vergunning en jaar van daadwerkelijke start uitvoering. De gemeente Rotterdam (COS) deed dat tot Dat is na 2010 weer opgepakt. Rotterdam registreert nu transformatie na verlening van de omgevingsvergunning en de verwerking van de nieuwe functie in de BAG/WOZ. Holland-Rijnland heeft voor 2010 voor het eerst deze data verzameld en er geaggregeerd over gepubliceerd. Op basis van gemeentelijke, regionale en eigen bronnen heeft de provincie een eigen administratie van jaar, locatie en omvang van onttrokken vierkante meters kantoren opgesteld. Alleen onttrekkingen van objecten groter dan 500 m² zijn meegerekend.

14 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Figuur 14: Onttrokken kantoren Zuid-Holland naar postcodegebied ( ) Figuur 15: Onttrokken kantoren regio Den Haag naar postcodegebied ( )

15 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Figuur 16: Onttrokken kantoren regio Rotterdam naar postcodegebied ( ) Conclusies 1. De plancapaciteit van kantoorruimte in Zuid-Holland is sinds de nulmeting (eind 2010) met bijna 2,1 miljoen m² bvo afgenomen. Hiervan is circa m² bvo toe te schrijven aan oplevering van nieuwe kantoorpanden. De overige meters zijn deels gefaseerd (voor de periode na 2020/25) of daadwerkelijk geschrapt. De totale plancapaciteit (per 1 januari 2017) betreft zo n 2,2 miljoen m² bvo. Dit is inclusief zo n m² bvo plancapaciteit voor kantoorruimte die door de regio s is aangewezen als te schrappen planmeters, maar nog wel is opgenomen in vigerende bestemmingsplannen. We concluderen dat, na een eenmalige toename over 2014, de plancapaciteit voor het tweede opeenvolgende jaar is afgenomen. 2. Er zijn nauwelijks kantoren opgeleverd in Terwijl in de afgelopen tien jaar jaarlijks gemiddeld zo n m² aan kantoorruimte werd opgeleverd, werd in 2016 slechts m² aan nieuwbouw toegevoegd. 3. Ongeveer de helft van de planmeters, circa 1,13 miljoen m² bvo, is gepland op concentratiegebieden uit de Visie Ruimte en Mobiliteit. Zo n 1,1 miljoen m² bvo aan plancapaciteit bevindt zich op regionaal geprioriteerde locaties (buiten de VRM locaties). Daarvan heeft circa m² bvo een zachte planstatus. 4. Het leegstandspercentage in de provincie Zuid-Holland is gedaald naar zo n 16%. Omdat in Nederland als geheel een vergelijkbare ontwikkeling zichtbaar was, is het verschil tussen Zuid-Holland en het landelijke cijfer (circa 14%) nauwelijks kleiner geworden. 5. Het areaal aan onttrekkingen steeg flink ten opzichte van vorig jaar. Over de hele periode 2010 t/m 2016 is het areaal aan onttrekkingen (1,29 miljoen m² bvo) groter dan het aantal opgeleverde kantoren (1,06 miljoen m² bvo). 6. Tot slot: de opname van kantoorruimte lag voor het eerst sinds jaren lager dan het voorgaande jaar. De opname lag in 2016 met circa m² vvo onder het langjarig (15 jaar) gemiddelde van zo n m² vvo. In absolute aantallen nam de opname in Rotterdam en omgeving en overig Zuid-Holland het sterkst af.

16 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Bijlage Samenvatting protocol kengetallen kantorenmonitor provincie Zuid-Holland Kengetal Provinciale registratie Toelichting Databank kantoorplannen, inclusief fasering Vooral met behulp van gemeentelijke en regionale input door de provincie opgezet. Betreft kantoorruimten vanaf m² bruto vloeroppervlak, inclusief bankgebouwen, gemeentehuizen en grotere (inpandige) bedrijfskantoren. Planreductie Jaarlijks (peildatum 1 januari) wordt de totale plancapaciteit (in m² bvo) in de provinciale database door Stec Groep gecontroleerd en vergeleken met die van het jaar er voor. Zo wordt de afname van planmeters inzichtelijk gemaakt. Oplevering kantoorruimte Gebaseerd op registratie van de provincie (vanaf m² bvo), mede gebaseerd op gemeentelijke rapportages, persberichten, transacties of aanbod gegevens. Betreft nieuwe kantoorpanden, geen herontwikkeling. Onttrekkingen Aan de hand van gemeentelijke registraties en voortgangsrapportages, aangevuld met webmeldingen is een provinciale database opgezet, waarvoor een ondergrens van 500 m² bvo zal worden aangehouden. Aanbod en leegstand Totaal aantal m² vvo leegstaande kantoorruimte wordt gekoppeld aan totale voorraad aan kantoorruimte, hieruit volgt het leegstandspercentage. Provincie gebruikt data van DTZ Zadelhoff voor betrouwbare inschatting van leegstand in de provincie Voorraad De totale voorraad aan kantoorruimte (vanaf 500 m² vvo) is gebaseerd op de jaarlijkse publicaties van Drs. R.L. Bak. Vraagraming nieuwbouw kantoorruimte Voor de Visie Ruimte en Mobiliteit is gebruik gemaakt van de prognoses van het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB), indachtig afspraken in het kader van het nationale Convenant Aanpak Leegstand Kantoren. Opname De provincie gebruikt de opnamecijfers die Vastgoedmarkt jaarlijks publiceert over de kantorenmarkt. Deze bron is provinciedekkend en heeft een lange tijdreeks. De opnamecijfers hebben uitsluitend betrekking op specifieke kantoren groter dan 500m2. Een vereiste is een fysieke verplaatsing van een bedrijf of instelling. Plancapaciteit wordt niet landelijk of provinciaal door marktpartijen geregistreerd. Provincie toetst jaarlijks bij grotere kantoorgemeenten en regio lijst met (bestemmings)plancapaciteit. Het betreft een saldo-mutatie; er wordt niet op afzonderlijk planniveau nagegaan wat er mee is gebeurd. Data wordt, op niveau van de provincie, vergeleken met onder meer de kantorencijfers van drs. R.L. Bak. Registratie van opleveringen is laatste jaren steeds nauwkeuriger geworden. Er is (uniek) overzicht vanaf 1980 naar regio, gemeente, adres en omvang. In database is omvang (m² bvo), jaar van onttrekkingen (transformatie en of sloop) van kantoren, adresgegevens, zo mogelijk het bouwjaar en de oude en nieuwe bestemming opgenomen. Leegstand is (grotendeels) gebaseerd op geaggregeerde gepubliceerde data van DTZ Zadelhoff (vanaf 500 m² vvo) Voorraad aan kantoorruimte is, op gemeenteniveau, gebaseerd op gepubliceerde data van drs. R.L. Bak. Data wordt gecontroleerd en aangevuld met gemeentelijke en regionale inventarisaties. De verschillende regio s maken ook eigen behoefteramingen voor de kantorenmarkt. Haaglanden en Regio Rotterdam gebruiken ook de prognoses van het EIB. Kantoren behorend bij of deel uitmalend van fabrieken en bedrijfsgebouwen, onderwijs- en medische instellingen en dergelijke, of winkels/showrooms worden toegerekend aan de betreffende hoofdfunctie en dus niet als kantoor aangemerkt. Zowel koop-als huurtransacties worden als opname geregistreerd. Buiten de opnamecijfers blijven transacties met een onderhuur- of kortlopend contract (minder dan 5 jaar), sale-and-leasebackcontracten

17 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland en contractverlengingen. Deze cijfers worden wel geregistreerd en apart vermeld in de tabellen. Ook kantoorruimten die voor eigen rekening en gebruik wordt ontwikkeld (kenmerk rechtstreeks) blijft buiten beschouwing

18 Monitor kantorenmarkt Zuid-Holland Kantoorplannen regio Den Haag & Rotterdam naar postcodegebied ( )