Prestatieafspraken 2019

Transcriptie

1 Prestatieafspraken 2019 In dit document leggen we de prestatieafspraken vast tussen: 1. Gemeente Tytsjerksteradiel, vertegenwoordigd door wethouder Volkshuisvesting mevr. G. Hoekstra, die op grond van daartoe verleend mandaat van de burgemeester, dhr. L.J. Gebben d.d. 4 december 2018 gerechtigd is om namens het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Tytsjerksteradiel te ondertekenen (hierna te noemen: de gemeente ). 2. WoonFriesland, rechtsgeldig vertegenwoordigd door de directeur-bestuurder mevr. S.K. Hoekstra, hierna te noemen: WoonFriesland. 3. De Bewonersraad Friesland, rechtsgeldig vertegenwoordigd door Algemeen directeur mr. F.J.H.E. van den Broek, hierna te noemen: De Bewonersraad. Gemeente, WoonFriesland en De Bewonersraad gezamenlijk ook te noemen: partijen. De prestatieafspraken 2019 zijn geldig vanaf 1 januari 2019 na ondertekening door alle partijen en worden jaarlijks per 1 januari herijkt. Bij fusies dragen de partijen er zorg voor dat de in deze overeenkomst gemaakte prestatieafspraken door de nieuwe rechtspersoon worden overgenomen. Deze overeenkomst kan alleen met instemming van zowel de gemeente als WoonFriesland, als De Bewonersraad worden ontbonden. Deze overeenkomst is ondertekend op te Gemeente Tytsjerksteradiel: wethouder mevrouw G. Hoekstra WoonFriesland: directeur-bestuurder mevrouw S.K. Hoekstra De Bewonersraad Friesland: Algemeen directeur mr. F.J.H.E. van den Broek 1

2 1. Inleiding De gemeente Tytsjerksteradiel, WoonFriesland en De Bewonersraad willen samen prestatieafspraken afsluiten. Daarmee willen zij een goede uitvoering geven aan de volkshuisvesting in de gemeente. De gemeente, WoonFriesland en De Bewonersraad maken op basis van de woonvisie jaarlijks prestatieafspraken. Daarnaast was het doel om in 2018 te komen tot een Raamovereenkomst waarmee een doorkijk voor de prestatieafspraken naar de jaren erna wordt gegeven (zie onderstaande figuur). Omdat er nog geen woonvisie is vastgesteld, is deze doelstelling inzet voor WoonFriesland heeft op 28 juni 2018 haar bod op de volkshuisvestelijke opgave uitgebracht. Omdat de woonvisie op dat moment nog in ontwikkeling was, is het bod zoveel mogelijk afgesteld op de toenmalige contouren van de nieuwe woonvisie. Daarnaast heeft De Bewonersraad op 29 mei 2018 een notitie aangeleverd met daarin haar inzet voor de prestatieafspraken Op grond van de concept-woonvisie, het bod van WoonFriesland en de inzet van De Bewonersraad zijn partijen met elkaar in gesprek gegaan over de te leveren prestaties. Dit is verwerkt in deze set prestatieafspraken. Investeringsbijdrage (bod) 2019 Evaluatie 2019 Prestatieafspraken jaar 2019 Jaar 1 concreet Investeringsbijdrage 2020 Prestatieafspraken jaar 2020 Jaar 2 concreet Jaar 3 & 4 globaler Prestatieafspraken jaar 2021 Raamovereenkomst ( ): strategisch Evaluatie jaar 2020 en investeringsbijdrage 2021 Jaar 3 concreet Jaar 4 & 5 globaler De zorg van de partijen gaat over huishoudens die niet volledig op eigen kracht in hun huisvesting kunnen voorzien. De focus van die visie ligt daarmee enerzijds op huishoudens met een laag inkomen tot belastbaar per jaar (prijspeil 2018, wettelijke primaire doelgroep woningcorporaties), en anderzijds op de sociale huurvoorraad met een huurprijs tot 710,68 van de woningcorporaties (prijspeil 2018, wettelijke grens sociale huurvoorraad). De opgave vanuit de woonvisie is om voldoende betaalbare en beschikbare woningen in de gemeente Tytsjerksteradiel te bieden. Daarbij is er aandacht voor: 2

3 1) Betaalbaarheid 2) Beschikbaarheid 3) Kwaliteit van de bestaande voorraad 4) Wonen en zorg 5) Leefbare woonomgeving 3

4 2. Bijdrage WoonFriesland en premisse 2.1 De koers van het sociaal verhuurbedrijf WoonFriesland WoonFriesland richt zich op haar kerntaak: het verhuren van goede en betaalbaar woningen voor mensen die dat nodig hebben. Met de opbrengsten van de verkoop van het maatschappelijk- en bedrijfsonroerendgoed investeert zij extra in de kwaliteit en duurzaamheid van haar woningen. Deze keuze past in de lijn van alleen uitgaven doen die de huurders rechtstreeks ten goede komen. Voor de doelgroep is het cruciaal om betaalbaar te kunnen wonen. Betaalbaar wonen betekent namelijk dat de huurprijs, inclusief huurtoeslag, past bij het inkomen van de huurder. In de toekomst wordt de huurtoeslag mogelijk lager of zelfs afgebouwd. Daarom is het belangrijk dat de huur en overige woonlasten niet te veel stijgen. Om de huren betaalbaar te houden, kiest WoonFriesland ervoor om de huurprijsspiegel eerlijk en betaalbaar te houden. Een zogeheten piramidale sociale woningvoorraad met een brede voet aan goedkope en betaalbare woningen. WoonFriesland zet fors in op betaalbare kwaliteitsverbeteringen en verduurzaming van woningen. Wij zorgen voor meer wooncomfort, betere kwaliteit en energiebesparende maatregelen voor een grote groep huurders. WoonFriesland vindt het belangrijk dat zoveel mogelijk huurders profiteren van onze investeringen. Hierbij richten wij ons op onze bestaande woningen en houden we sterk rekening met de wensen van onze huurders. WoonFriesland kiest voor maatwerk per complex, zodat iedere woning de kwaliteitsverbetering krijgt die nodig is. Wij verbeteren de energieprestatie van onze woningen zodat ons totale woningbezit in 2021 gemiddeld ruim boven energielabel B uitkomt. De grootste uitdaging voor WoonFriesland is het verduurzamen van het bestaande bezit. Dit is geen gemakkelijke opgave en vraagt om innovatie. Deze innovatie doen wij samen met jonge ondernemers, marktpartijen, de universiteit en onze huurdersorganisatie De Bewonersraad. Wij co-cree ren en willen werkenderwijs en lerenderwijs het Huis van de Toekomst, het DreamHu s, ontwikkelen. Betaalbaarheid impliceert betaalbare investeringen, ook in duurzaamheid, passend bij de ingrijpende en snelle innovatieve en technologische ontwikkelingen die wij allen de komende jaren en decennia in hoog tempo tegemoet mogen zien. Dat vraagt om stapsgewijze aanpak, gelijke tred houdend met die ontwikkelingen, reflectie op externe invloeden en vooral ook flexibiliteit en geen spijt maatregelen. Vanzelfsprekend willen we voor onze huurders eenvoudige en gebruiksvriendelijke toepassingen van energieconcepten en techniek en een eerlijke betrouwbare verdeling van lasten van collectieve voorzieningen en aansluitingen. 2.2 Bijdrage WoonFriesland 2019 Het bod voor 2019 is gebaseerd op de begroting van 2019 t/m 2023 De bieding voor 2019 is een hard bod. Het vooruitzicht voor de jaren is een voorlopige prognose van de bestedingen door WoonFriesland. De biedingen zijn uitgebracht onder de voorwaarde dat: 4

5 Een aantal onderwerpen uit de bieding is overleg- en/of advies plichtig bij de huurdersorganisatie op grond van de overlegovereenkomst, Woningwet 2015 en BTIV. Dit kan leiden tot wijzigingen. De genoemde bedragen in de bieding en niet de aantallen zijn richtinggevend. Voldoende bouwkavels op korte termijn beschikbaar zijn t.b.v. investeringen in (uitbreidings-) nieuwbouw. 2.3 Premisse De prestatieafspraken betreffen de afspraken die de gemeente en de corporatie contractueel overeenkomen en waarbij de huurdersorganisatie op grond van de Woningwet volwaardig partner is bij de totstandkoming. De ondertekening door alle drie partijen van de onderhavige afspraken laat onverlet de contractuele verantwoordelijkheden en de rechten en verplichtingen van de gemeente en WoonFriesland betreffende de nakoming. Het in de onderhavige afspraken verwerkte bod van WoonFriesland is gebaseerd op een inschatting omtrent de financiële situatie en draagkracht van de corporatie nu en in de voorzienbare toekomst. Het bod van WoonFriesland is tegen die achtergrond bovendien ambitieus geformuleerd. WoonFriesland heeft de buitengrenzen opgezocht van wat redelijkerwijs van haar verwacht kan worden. Dat hoge ambitieniveau betekent dat de haalbaarheid van het bod gevoelig is voor tegenslagen. Indien en zodra de (financiële) situatie zich in ongunstige zin ontwikkelt, al of niet onder invloed van wijzigingen in wet- en regelgeving, komen de doelstellingen direct onder druk te staan. Partijen treden dan, op initiatief van WoonFriesland in overleg over de gerezen situatie en spannen zich ten volle in om de prestaties zoveel als mogelijk overeind te houden. Partijen onderkennen echter dat alleen de corporatie eindverantwoordelijk is en blijft voor de bedrijfsvoering, voor de financieel-economische gezondheid en voor een afdoende weerstandsvermogen van de corporatie. Dat heeft tot consequentie dat deze prestatieafspraken in geen geval tot investeringen of kosten zullen kunnen leiden, die de corporatie in de gegeven omstandigheden op financieel-economische gronden niet verantwoord acht. Beperkende factoren voor de corporatie hebben betrekking op ontwikkelingen die buiten de invloedssfeer van de contractpartners liggen (niet limitatieve opsomming): 1 Verkoopplan (verkoop van ons bezit dat niet tot de kernactiviteiten behoort (bedrijfsonroerendgoed en maatschappelijk vastgoed) van de corporatie kan niet worden doorgevoerd: geen toestemming overheid/wsw, slechte marktomstandigheden 2 Wijzingen in wet en regelgeving (bijvoorbeeld: verhoging verhuurdersheffing) en in borging financiering (WSW) 3 Door anderen opgelegde, kostenverhogende bouwvoorschriften Partijen verklaren bij ondertekening van deze prestatieafspraken dat zij onverkort akkoord zijn met deze premisse en dat zij de werking van de in deze premisse opgenomen disclaimer over en weer zullen respecteren en zullen nakomen. 5

6 3. Samenwerking en jaarcyclus 3.1 Rollen van partijen Gemeente Zij heeft een overkoepelende verantwoordelijkheid (meer dan enkel sociale huur). Deze is wettelijk verankerd ten aanzien van volkshuisvestingsbeleid als basis voor prestaties van corporaties. De gemeente maakt dit beleid conform de Woningwet bekend bij de corporaties en huurdersorganisaties. De gemeente bewaakt dat de gezamenlijke inzet van de afzonderlijke partijen (andere corporaties en huurdersorganisaties) aansluit bij de volkshuisvestingsvisie en waar nodig complementair is. WoonFriesland De taak van de corporatie is strikt afgebakend in de Woningwet. WoonFriesland richt zich op haar kerntaak en geeft inzicht in de wijze waarop zij haar investeringsruimte benut. Vanuit het eigen strategisch beleid (portefeuilleplan, financieel beleidskader, sociaal beleid en overig beleid) doet WoonFriesland jaarlijks een bod waarin zij aangeeft op welke wijze zij een bijdrage levert aan de volkshuisvestelijke visie van de gemeente. Ook geeft zij in de bieding de investeringen aan die zij concreet doen de komende tijd. Dit doet zij vanuit het vertrouwen dat de gemeente op een goede manier omgaat met eventuele bedrijfsgevoelige informatie. Huurdersorganisatie De huurdersorganisatie heeft in de samenwerking tussen gemeente en corporaties een gelijkwaardige positie. Daarbij participeren zij in alle stappen; van visie tot prestatieafspraken. De huurdersorganisatie geeft stem aan de betrokken huurders en draagt hierdoor bij aan de inhoud van woonvisie en prestatieafspraken. Gezamenlijk informeren partijen elkaar over en weer actief over de laatste ontwikkelingen in de eigen organisatie als die van belang zijn voor onderhavige afspraken. 3.2 Jaarcyclus In 2019 zetten partijen de volgende stappen in de jaarcyclus voor de totstandkoming van biedingen en prestatieafspraken 2020: Maart 2019: evaluatie van het proces bieding en prestatieafspraken 2018 Alvorens het nieuwe proces van bieding en prestatieafspraken voor 2020 op te starten, evalueren partijen in maart/april 2019, de jaarcyclus van Partijen evalueren het totstandkomingsproces van de prestatieafspraken en de uitvoering van het bod Bij deze evaluatie betrekken zij de door WoonFriesland opgestelde voortgangsrapportage en ook eventuele verbeterpunten die zij bij de evaluatie van de vorige cyclus hebben vastgesteld. 6

7 1 Juli 2019: uitbrengen bod Conform de Woningwet 2015 brengt WoonFriesland voor 1 juli 2019 haar bod voor 2020 (concreet) uit. Hierin is een doorkijk naar de aansluitende 4 jaar opgenomen. WoonFriesland bereidt haar bod voor met haar huurdersorganisaties. Juli /augustus/september: bespreken bieding WoonFriesland In een bestuurlijk overleg na 1 juli wordt het bod van WoonFriesland toegelicht en besproken en vervolgens vrijgegeven voor de onderhandelingen richting prestatieafspraken. 1 november 2019: prestatieafspraken 2020 Partijen streven naar afronding voor 1 november 2019 van de prestatieafspraken over 2020, zodat besluitvorming bij partijen tijdig voor 15 december plaatsvindt. Zo spoedig als mogelijk wordt hiertoe na 1 juli een bestuurlijk overleg ingepland. In het voorjaar van 2019 wordt in gezamenlijk overleg de definitieve planning bepaald op basis van wat haalbaar en realistisch is. 3.3 Samenwerking en organisatie Om te komen tot prestatieafspraken stellen partijen een werkgroep op die de voorbereiding van de prestatieafspraken ter hand neemt. Daarnaast vindt op basis van bovengenoemde jaarcyclus drie keer per jaar bestuurlijk overleg plaats, tenzij er in de ogen van de werkgroep sprake is van bijzondere omstandigheden. Partijen stemmen hun jaarcyclus zowel qua besluitvorming als qua begrotingscyclus zoveel mogelijk af op de cyclus Woningwet Partijen ontwikkelen hierdoor gezamenlijk een zo soepel mogelijk en goed op elkaar afgestemd proces. De gemeente neemt het initiatief om de werkgroep bijeen te roepen en stelt na 1 juli een planning op om tijdig de bestuurders van de drie partijen een eindconcept voor de prestatieafspraken te kunnen voorleggen. Iedere partij is gedurende het werkproces zelf verantwoordelijk voor een goede terugkoppeling naar het eigen bestuur zodat een gedragen eindconcept van de prestatieafspraken ontstaat. 7

8 4. Monitoring en onderzoek: Wat gaan we in 2019 doen? Voortgangsrapportage prestatieafspraken: WoonFriesland stelt ten behoeve van monitoring van biedingen en afspraken jaarlijks een standaardrapportage samen waarin de volgende onderdelen zijn opgenomen: A. De voortgang van de uitvoering van woningverbetering, nieuwbouw en sloop conform bieding: Uitbreidingsnieuwbouw, vervangende nieuwbouw en sloop indien van toepassing. Verbetering kwaliteit en energieprestatie woningen (realisatie per jaar en over tijdvak van 3 jaar) Realisatie onderhoud B. Rapportages inzake: Indien van toepassing realisatie verkoop individuele woningen (in relatie tot prognose uit de bieding) Leefbaarheid Realisatie en forecast energieprestatie in labels Realisatie zonnepanelen C. De monitoring van de volgende indicatoren: Huurprijsopbouw woningvoorraad Aantal woningen per kern Voorraad naar woningtype Mutatiegraad Gemiddelde zoekduur Gemiddeld inkomen nieuwe huurders Wijk en buurtanalyses Op basis van deze standaardrapportage vindt jaarlijks tripartiet evaluatie plaats. Aan WoonFriesland worden geen aanvullende (onderzoeks-)vragen of andere vragen naar gegevens gesteld tenzij hierover gezamenlijk specifieke afspraken worden gemaakt. Hierbij wordt tevens aangegeven met welk doel de gegevens nodig zijn. 8

9 5. Gezamenlijke doelen De doelen voor de prestatieafspraken zijn primair vastgelegd in de gemeentelijke (ontwerp) woonvisie Vanuit de Woningwet is dit de basis voor de te maken prestatieafspraken. Daarnaast maken WoonFriesland en De Bewonersraad hun keuzes in hun beleidsdocumenten, vanuit bedrijfsmatige overwegingen en belangen van huurders. Ook hieruit volgen doelen die partijen omarmen. Wanneer nieuwe wet- en regelgeving van invloed is op de prestatieafspraken, dan treden partijen met elkaar in overleg. Naast gemeente specifieke vraagstukken zijn er ook vraagstukken die meerdere gemeenten en corporaties aangaan maar ook huurders in algemene zin. Denk bijvoorbeeld aan WMOaanpassingen in sociale huurwoningen, betaalbaarheid(problematiek), overlast, verward gedrag en de energietransitie. Om niet voor elk thema een werkgroep te hoeven inrichten, willen we daar waar mogelijk gebruik maken van al beproefde afspraken en expertise door gebruik te maken van elkaars kennis. Hierbij streven we bij voorkeur naar zoveel mogelijk voor huurders eensluidende afspraken. 5.1 Betaalbaarheid Inwoners van Tytsjerksteradiel met een inkomen tot moeten binnen de sociale huurvoorraad een woning kunnen vinden die naar prijsstelling aansluit bij hun gezinssamenstelling en bestedingsmogelijkheden. Overwegingen De gemeente, WoonFriesland en De Bewonersraad willen het aantal huishoudens met te hoge woonlasten beperken. Zij hebben hiervoor een gezamenlijke verantwoordelijkheid. De introductie van passend toewijzen voorkomt een verdere scheefgroei tussen inkomen en prijs van de woning. Hierdoor zijn mensen met een inkomen tot de huurtoeslaggrenzen aangewezen op een huurwoning onder de aftoppingsgrenzen. Hiermee is de voorraad waarop laagste inkomens kunnen reageren beperkt, wat gevolgen kan hebben voor hun kansen voor een woning. Tot nu toe zijn er echter voldoende betaalbare sociale huurwoningen in Tytsjerksteradiel voorhanden. Maar betaalbaar wonen wordt niet enkel bepaald door de hoogte van de huurprijs. Ook het uitgavepatroon van de huurder speelt hierin een rol. Goede voorlichting over lastenverlichting kan daarbij helpen. Hierin kan De Bewonersraad een belangrijke rol vervullen. Aanbod in het geliberaliseerde huursegment is primair de verantwoordelijkheid van marktpartijen en niet van de corporatie. WoonFriesland 1. WoonFriesland heeft in 2017 o.a. op basis van nieuwe wet- en regelgeving haar huurbeleid herzien. WoonFriesland heeft per 1 januari 2018 het nieuwe huurprijsbeleid ingevoerd waarbij de streefhuur is verlaagd naar gemiddeld 68% van de maximaal redelijke huur. De gemiddelde jaarlijkse huurverhoging bedraagt inflatie + maximaal 1%. Het betaalbaar houden van de woningen, nu en in de toekomst, en eerlijke en transparante huurprijzen (gelijke woning = gelijke huurprijs) is uitgangspunt bij het nieuwe huurbeleid. 9

10 2. WoonFriesland biedt de doelgroep een bij het inkomen passende woning. 3. WoonFriesland realiseert bij nieuwbouw uitsluitend woningen tot de 1e aftoppingsgrens (< 597,30). Om deze betaalbare nieuwbouw te kunnen realiseren, gaat WoonFriesland voor de benodigde kavelprijs uit van een richtprijs van maximaal per woning. De gemeente hanteert een vastgestelde grondprijs per m² voor sociale huur, vastgesteld door de gemeenteraad (zie ook punt 12). 4. WoonFriesland bewaakt en monitort een evenwichtige huurprijsopbouw conform de tussenklassen van De Bewonersraad (tabel bijlage 4). 5. WoonFriesland verwijst actief door naar Humanitas voor ondersteuning van huurders bij: Bij betalingsachterstanden en schuldenproblematiek Nazorg na schuldenproblematiek Bij het op orde brengen en houden van de thuisadministratie. De Bewonersraad 6. De Bewonersraad geeft periodiek voorlichting aan leden over de samenhang betaalbaarheid, woonlasten(quote), huishoudensinkomen en/of woonzorgquote. Schriftelijk en digitaal. 7. De gezamenlijke Friese huurdersorganisaties ontwikkelden in 2018 een digitaal portaal voor huurders met informatie over huren en inkomen. Deze wordt actueel gehouden. 8. De Bewonersraad wijst leden op (vrijwilligers)organisaties ten behoeve van hulp bij budgettering. 9. De Bewonersraad ontwikkelde in 2018 een woonlastenspiegel. Doel: monitoren of en in hoeverre verduurzaming van de woningvoorraad daadwerkelijk leidt tot verlaging van de woonlasten. In 2019 zal zij dit middel gebruiken om haar leden bewust te houden van de relatie tussen gedrag en woninglasten in het tijdperk van duurzaamheid. 10. De Bewonersraad gaat steekproefsgewijs het woningaanbod monitoren of prijs/kwaliteit van geboden woningen overeenkomt met het door corporaties gevoerde huurprijsbeleid. 11. De Bewonersraad zal een woonlastencalculator toevoegen aan haar website om huurders inzicht te geven in woonlasten (huur en energie) bij het maken van een keuze van een nieuwe huurwoning. Gemeente 12. Indien er woningbouwlocaties beschikbaar komen, die wellicht geschikt zijn om sociale huurwoningen te realiseren zal de gemeente de grond tegen een sociale grondprijs bij de corporatie aanbieden. De gemeenteraad stelt jaarlijks de sociale grondprijs vast. Daarmee levert de gemeente een bijdrage aan het voorzien in voldoende betaalbare sociale huurwoningen. 13. De gemeente biedt inwoners ondersteuning op het gebied van werk en inkomen. 14. Door de gemeente wordt ondersteuning geboden in het kader van armoedebeleid. De gemeente kan hierbij verschillende (financiële) regelingen voor minima inzetten. 15. In najaar van 2018 is binnen Tytsjerksteradiel gestart met het pilot programma Amargi. Dit is een samenwerkingsverband gericht op het vroegtijdig signaleren van huishoudens met geldzorgen en betalingsachterstanden. 16. Gemeente neem het initiatief om met partijen te komen tot een instrumentenkoffer die bijdraagt aan schuldenpreventie. Hierbij wordt gedacht aan ondersteuning van huurders die niet passend (te duur) wonen en/of door ingrijpende veranderingen in hun leven 10

11 financieel in de knel dreigen te komen. Bijvoorbeeld huurders (AOW-ers) die hun partner verliezen en daarmee niet meer voor huurtoeslag in aanmerking komen. De Bewonersraad draagt hierbij de casuïstiek aan die door huurders is ingebracht vanuit het betaalbaarheidsonderzoek. 5.2 Beschikbaarheid Woningzoekenden die actief reageren op woningen en in de gemeente nog geen woning hebben, kunnen desgewenst in de gemeente Tytsjerksteradiel binnen een jaar een woning vinden, en in geval van een noodsituatie binnen drie maanden. Overwegingen Doel is om voldoende en tijdig sociale woningen beschikbaar te krijgen voor de verschillende doelgroepen. Hiertoe moet het aanbod sociale huurwoningen voldoende zijn. Door veranderingen in wetgeving, (passend toewijzen), economische ontwikkelingen (nasleep van de crisis) en komst van vluchtelingen met een verblijfsvergunning verandert de omvang en samenstelling van de woningbehoefte. De vraagdruk in Tytsjerksteradiel is lager dan gemiddeld in het werkgebied van WoonFriesland. In toenemende mate wonen huurders in kernen met voorzieningen, openbaar vervoer en winkels. Anderzijds is Tytsjerksteradiel een uitgestrekte gemeente met een sterke sociale binding onder haar inwoners. Huurders willen daarom graag (zolang mogelijk) blijven wonen in hun vertrouwde woonomgeving. Om goed de ontwikkelingen op de woningmarkt en die in de sociale huursector te kunnen volgen, is het belangrijk om de vraagdruk in de sociale huursector periodiek te monitoren. Gezamenlijke doelen 1. Gezamenlijk volgen we de zoekduur van de woningvoorraad naar huurprijs en woningtype. We gaan daarbij gezamenlijk na of de bovenstaande ambitie van maximaal 1 jaar zoekduur voor actief woningzoekenden voldoende recht doet aan de situatie in Tytsjerksteradiel óf dat deze norm dient te worden aangepast. 2. Samen volgen we de ontwikkelingen op de sociale huurwoningmarkt. Eventuele vraaguitval of hoge vraagdruk op deelsegmenten willen we monitoren om gezamenlijk oplossingsrichtingen te kunnen bepalen. We doen dit door zoekduur te monitoren van actief woningzoekenden naar huurprijsklasse en woningtype. Op deze manier kunnen we beter inschatten waar de druk het hoogst is, en waar zich (in de toekomst) problemen met verhuurbaarheid voor kunnen doen. 3. Partijen onderzoeken de mogelijkheid om wooncoaches in te zetten bij ouderen om meer inzicht te geven in hun verhuismogelijkheden. Het gaat hierbij om vrijwilligers die met name ouderen (zowel in de huur als in de koop) voorlichting geven over hun verhuismogelijkheden in relatie tot hun financiële situatie. Daarbij kan het gaan om ouderen die vanuit een koopwoning overwegen naar een huurwoning te verhuizen, maar ook om ouderen die vanuit een grondgebonden huurwoning naar een levensloopgeschikte huurwoning (hetzij grondgebonden, het zij gestapeld) willen verhuizen. 4. Het is voor inwoners niet altijd duidelijk hoe sociale huurwoningen worden toegewezen of hoe men hiervoor in aanmerking komt. Partijen nemen gezamenlijk het initiatief om 11

12 inwoners proactief te informeren over de spelregels om in aanmerking te komen voor een sociale huurwoning. Zij bieden hiertoe op maat informatie aan; bijvoorbeeld aan dorpsbelangen o.a. voor dorpskranten en websites. WoonFriesland 5. WoonFriesland had op 1 januari sociale huurwoningen in de gemeente Tytsjerksteradiel. Daarmee vormt de voorraad van WoonFriesland 92% van het corporatiebezit in de sociale voorraad in de gemeente. 6. WoonFriesland verkoopt geen individuele sociale huurwoningen in WoonFriesland heeft het voornemen om in nieuwe sociale huurwoningen te bouwen. Het betreft een investering van Daarnaast worden 38 woningen gesloopt (investering: ). 8. Voldoende beschikbaarheid op korte termijn van bouwkavels t.b.v. investeringen in (uitbreidingsnieuwbouw) is een voorwaarde om over te gaan tot realisatie van nieuwbouw. Indien de gemeente niet kan of wil meewerken dan vindt er geen substitutie van deze besteding plaats en vervalt deze. 9. WoonFriesland spant zich in om (binnen de financiële kaders die gerelateerd zijn aan het creëren van betaalbare woningen) bij het ontwerp van nieuwe sociale huurwoningen rekening te houden met de kwaliteitsambities van de gemeente (bijvoorbeeld als het gaat om de architectuur van sociale huurwoningenwoningen op prominente inbreidingslocaties). 10. Om voldoende betaalbare woningen te kunnen bieden, kiest WoonFriesland ervoor om in 2019 geen woningen te verkopen. Dit is ook de prognose voor de opvolgende jaren. Daarom is in de bieding van 2019 geen verkoop van individuele woningen opgenomen. 11. Incidenteel koopt WoonFriesland uit particulier bezit ook woningen aan, die zij terugbrengt in de sociale voorraad. WoonFriesland zal hierover jaarlijks rapporteren. De Bewonersraad 12. De Bewonersraad doet periodiek onderzoek onder haar leden die in een kalenderjaar een woning hebben betrokken om de mate van beschikbaarheid van de sociale voorraad naar type en huurprijs in de gaten te houden. 13. De wachttijd/zoekduur van 1 jaar (52 weken) wordt Friesland breed gehanteerd. Echter de zoekduur verschilt per gemeente en is vaak vertroebeld door gemiddelden op basis van huurprijzen. De Bewonersraad zet zich in om op basis van deze verschillen per gemeente in de prestatieafspraken meer lokale kleur aan te brengen om een passende zoekduur overeen te komen. De uitkomsten van 2018 worden benut voor gesprekken over de beschikbaarheid in De Bewonersraad zet zich in om, in samenspraak met corporaties en huurdersorganisaties, voor het begrip actief woningzoekende een eenduidige definitie te formuleren in het hele woningmarktgebied Fryslân. De uitkomsten van 2018 worden benut voor gesprekken over de beschikbaarheid in De Bewonersraad heeft in 2018 in de gemeente Smallingerland de in- uit- en doorstroming van WMO aangepaste woningen onderzocht. Uitkomsten van vereiste investeringen en aantallen lijken niet groot. Merendeels ligt de problematiek op kleine persoonlijke aanpassingen en het bewust maken van senioren om tijdig vooruit te denken. 12

13 16. Het pakket van aanbevelingen om de in- door en uitstroming te bevorderen, wat eind 2018 is ontwikkeld zal in de gemeente Tytsjerksteradiel worden gedeeld in 2019, met als doel bij te dragen aan een zo kosten efficiënt mogelijke inzet van gemeentelijke WMOmiddelen en corporatiegelden. Gemeente 17. De gemeente weegt bij nieuwbouwplannen af of het plan een aanvulling is op de bestaande voorraad. Hiervoor werkt de gemeente in 2019 een afwegingskader voor woningbouwinitiatieven uit. Hierbij wordt de bijdrage van nieuwe initiatieven aan de toekomstige ontwikkeling van de sociale voorraad en het voorzien in voldoende betaalbare sociale huurwoningen meegenomen als criteria waarop nieuwe initiatieven op hun toegevoegde waarde op de totale woningvoorraad worden getoetst. 18. De gemeente spant zich in om voldoende woningbouwlocaties beschikbaar te hebben, die geschikt zijn voor de ontwikkeling van sociale huurwoningen. Bij het ontwikkelen van nieuwbouwlocaties zal de gemeente zo snel mogelijk in overleg treden met WoonFriesland teneinde vlotte planologische en stedenbouwkundige afstemming te bewerkstellingen met als doel dat een aanvraag om Omgevingsvergunning vlot afgewikkeld kan worden. WoonFriesland kan hiervoor een voorlopige aanvraag om Omgevingsvergunning indienen zodat er meteen de planologische en stedenbouwkundige toets kan plaatsvinden waarna het plan wel dan niet in gewijzigde vorm versneld kan worden behandeld. 19. De gemeente spant zich in om (binnen haar eigen stedenbouwkundige kaders voor woningbouw) bij het maken van afspraken over nieuwbouwplannen van WoonFriesland rekening te houden met de ambities van de corporatie op het vlak van betaalbaarheid (streven om uitsluitend woningen tot de 1e aftoppingsgrens te realiseren). 5.3 Kwaliteit van de woningvoorraad Woningen in Tytsjerksteradiel zijn veilig en gezond, kwalitatief goed en duurzaam, voorzien in de kwalitatieve vraag van nu en in de toekomst en staan in een schone, hele en goed onderhouden woonomgeving. Overwegingen Op dit moment groeit het aantal huishoudens in de gemeente Tytsjerksteradiel nog. Maar de verwachting is dat als gevolg van de vergrijzing het aantal huishoudens op termijn zal dalen. Er zal daarom de komende jaren vooral ingezet moeten worden op het investeren in de kwaliteit van de bestaande woningvoorraad in plaats van nieuwbouw. Dat geldt ook voor de sociale huursector. Investeringen in de kwaliteit bieden immers niet alleen comfort aan de huurder, maar zorgen ook voor woningen die toekomstbesteding zijn (zowel wat betreft de kwalitatieve woonwensen als energiezuinigheid). Wel is de betaalbaarheid van de woning voor huurders topprioriteit. Daarom moeten investeringen stapsgewijs plaatsvinden, waardoor huurders zowel qua wooncomfort als woonlasten profiteren van gedane investeringen. 13

14 Gezamenlijke doelen 1. Partijen trekken samen op in het informeren van de inwoners van Tytsjerksteradiel over besparingsmogelijkheden in hun woning. Daarbij onderzoeken partijen samen of (en zo ja hoe) voorlichting over besparingsmogelijkheden in de huursector een plek kan krijgen in het Energie(K)Loket. 2. Op grond van de projectenlijst 2019 stemmen gemeenten en WoonFriesland de kwaliteit van de woonomgeving af (straat en groen) op de aanpak van de woningen en werken samen bij kwaliteitsverbetering en sloop/nieuwbouw. Zodanig, dat ook de kwaliteit van de woonomgeving tegelijkertijd met de aanpak van de woningen waar nodig verbeterd wordt. 3. Gezamenlijk zullen partijen verkennen of, en zo ja op welke wijze aansluiting kan worden gevonden bij het dorpsproject Garyp gasloos. WoonFriesland 3. WoonFriesland heeft het voornemen om de komende 5 jaar in totaal te besteden aan wooncomfort, verbetering van kwaliteit en energieprestatie van haar woningen, sloop, nieuwbouw leefbaarheid en onderhoud. 4. WoonFriesland investeert de komende jaren in de energetische kwaliteit van haar woningvoorraad in de gemeente Tytsjerksteradiel, en zij verwacht in 2021 dat 78% van haar woningen label B of hoger heeft zodat de energetische kwaliteit in 2025 ruimschoots boven het gemeentelijk doel van gemiddeld energielabel B ligt. 5. WoonFriesland heeft het voornemen om in de periode van in totaal 1035 huurwoningen (waarvan 196 in 2019) de kwaliteit en energieprestatie te verbeteren. Voor 2019 stelt WoonFriesland hiervoor de volgende financiële middelen beschikbaar: a. Kwaliteit en energieprestatie: b. Onderhoud: WoonFriesland spreidt haar investeringen over zoveel mogelijk van haar huurwoningen in de gemeente Tytsjerksteradiel. 7. WoonFriesland investeert in samenwerking met Wocozon de komende jaren in de aanleg van zonnepanelen op daken van haar huurwoningen. Het financiële voordeel van de zonnepanelen komt ten gunste van de huurder. 8. De energetische investeringen van WoonFriesland leveren een bijdrage in het verlagen van de totale woonlasten van haar huurders. Indien WoonFriesland planmatig onderhoud en kwaliteitsverbetering uitvoert, kunnen eigenaren van voormalige huurwoningen van hetzelfde type (in dezelfde rij/straat) op eigen kosten, als daar behoefte aan is, in dit traject meegaan. Eigenaren kunnen dan in afstemming (één op één) met de gecontracteerde aannemer in de uitvoering van het werk meeliften. De aannemer is hierbij verantwoordelijk voor alle gemaakte afspraken tussen particuliere eigenaar en aannemer. WoonFriesland zal de gecontracteerde aannemer verzoeken om deze mogelijkheid aan te bieden. Omdat de aannemer dezelfde werkzaamheden al collectief inkoopt voor WoonFriesland kan de particuliere eigenaar hierbij een financieel voordeel behalen. 9. WoonFriesland streeft er naar verdere versnippering van het bezit zoveel mogelijk te voorkomen dan wel te herstellen. Indien er voldoende vraag is naar huurwoningen kan WoonFriesland besluiten tot aankoop van woningen. Dit om versnippering te herstellen. 10. Bij nieuwbouw van sociale huurwoningen wordt een energetische kwaliteit nagestreefd van energielabel A+. 14

15 De Bewonersraad 11. De Bewonersraad organiseert zes keukentafelgesprekken in heel Friesland met huurders die meer dan een jaar in een verduurzaamde woning wonen om hun ervaringen op te tekenen. Dit om te helpen bij het kunnen beantwoorden van al dan niet opgewekte verwachtingen. 12. De Bewonersraad gaat inventariseren onder haar leden (digitaal panel) wat de gewenste basisoplevering is van (nieuwbouw) woningen. De uitkomsten zullen in een notitie worden verwerkt en besproken. 13. De Bewonersraad ondersteunt huurders, o.b.v. het overeengekomen Protocol en sociale pakketten bij wijkvernieuwing tussen corporaties en huurdersorganisatie, bij herstructurerings- en vernieuwingsprojecten van corporaties. Gemeente 14. Het gemeentelijk energie(k)loket zal zich inspannen om ook bruikbare informatie over energiebesparing voor huurders beschikbaar te stellen. Het gaat hierbij vooral om kleine effectieve maatregelen zoals kierdichting, leidingisolatie en radiatorfolie dat voor huurders een wezenlijke besparing kan betekenen. 15. Bij de in 2019 geplande kwaliteit en energieverbetering van 53 woningen in Garyp zal WoonFriesland nagaan in hoeverre het haalbaar is om deze woningen (deels) gasloos te maken als onderdeel van het project Garyp van het gas af. De gemeente zal, samen met de Energiecorporatie Garyp (EKG), nagaan welke subsidiebedrag daarvoor uit de voor het project verkregen rijksgelden beschikbaar gesteld kunnen worden. 5.4 Wonen met zorg en bijzondere doelgroepen Iedereen ongeacht leeftijd en inkomen en afkomst moet in Tytsjerksteradiel kunnen wonen, ook als zij tot de bijzondere doelgroepen behoren. Partijen hebben een gedeelde verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat mensen met een welzijns- en/of zorgvraag passend geholpen worden. Doel is dat zorgvragers langer zelfstandig kunnen blijven wonen. Zij worden daarin gefaciliteerd met ondersteuning van zorg- en welzijnsaanbieders. Overwegingen Mensen met een zorgvraag zullen in de toekomst veel langer zelfstandig blijven wonen. Dit vloeit voort uit de extramuraliseringsopgave die enkele jaren geleden vanuit de Rijksoverheid is ingezet. Maar het is ook een maatschappelijke trend die al veel langer gaande is. Veel mensen willen ook graag zolang mogelijk in hun vertrouwde omgeving blijven wonen. Daarnaast is er een toename in het aantal kwetsbare huurders. Enerzijds door vergrijzing van de zittende huurders, anderzijds doordat mensen die uit intramurale instellingen stromen, veelal behoefte hebben aan een betaalbare huurwoning. Goede begeleiding van deze zorgdoelgroepen wordt steeds belangrijker, zodat het prettig wonen is en blijft voor zowel zorgvragers als omwonenden. Het is belangrijk dat bij de huisvesting van kwetsbare huurders goed gekeken wordt naar de draagkracht en draaglast die een wijk/ buurt aan kan. 15

16 Gezamenlijke doelen 1. In 2017 heeft het Fries Sociaal Planbureau in samenwerking met Platform GEEF een Woonzorgatlas Fryslân opgesteld. Wat zijn de huidige risico s, wat is de verander-opgave voor de komende jaren en wat vraagt dit van de betrokken partijen? Op basis van dit onderzoek kunnen de partijen de toekomstige opgave voor de sociale huursector in de Tytsjerksteradiel bepalen. 2. Partijen zoeken tijdig onderling contact in geval van dreigende uithuiszettingen. 3. De gemeenten hebben een taakstelling in het huisvesten van statushouders. De werkwijze huisvesting statushouders tussen corporaties en gemeenten is vastgelegd. De Bewonersraad, WoonFriesland en de gemeente zetten zich in om te komen tot een plan van aanpak dat bij een verhoogde taakstelling (waardoor de vraagdruk op de sociale huurwoningen voorraad toeneemt), alternatieve vormen van huisvesting kan bieden. WoonFriesland 4. WoonFriesland heeft 590 geschikte woningen in Tytsjerksteradiel. Met behulp van de Woonzorgatlas Fryslân (GEEF) monitort WoonFriesland de periodiek de vraag naar geschikte huurwoningen. 5 WoonFriesland werkt samen met de sociale wijkteams en maatschappelijke organisaties in de wijken en dorpen. De corporatiemedewerkers nemen geregeld deel aan overleggen, verwijzen door naar de sociale teams en/of gebiedsteams en informeren hen over ontwikkelingen die zij signaleren. Indien nodig wordt samen met de gemeente actie ondernomen. 6 WoonFriesland ziet statushouders als reguliere huurders en handelt hier naar. Het is primair de gemeentelijke taak om statushouders te doen huisvesten. WoonFriesland is op verzoek van de gemeente bereid een deel van de gemeentelijke taakstelling Huisvesting statushouders binnen haar bezit in te vullen, mits de gemeente zorgdraagt voor een urgentiestatus en een goede regie in de begeleiding van statushouders. 7 Halfjaarlijks zal het aandeel in de taakstelling voor WoonFriesland bepaald worden. Zodra de taakstelling bekend is treden partijen hiertoe in overleg. 8 Bij onverwachte stijging van de taakstelling of als er zich anderszins knelpunten voordoen, treden partijen eveneens in overleg. 9 WoonFriesland stelt jaarlijks in haar werkgebied maximaal 35 woningen beschikbaar voor huisvesting van cliënten uit zorg- en crisisopvang, waarbij sprake is van een dringende noodsituatie. De 35 woningen worden alleen ingezet als deze cliënten door bijzondere omstandigheden niet via de reguliere weg gehuisvest kunnen worden. 10 WoonFriesland werkt samen met Humanitas en wijst huurders actief op de mogelijkheid tot ondersteuning van huurders door Humanitas bij: o Bij het helpen organiseren (o.a. bij verzamelaars) o Ondersteuning bij digitale afhandeling van administratieve zaken (o.a. inschrijven en reageren op woningen bij WoonFriesland/overheid/verzekeringen) o Bij eenzaamheid en weinig contacten o Bij achter de voordeurproblematiek o Ondersteuning bij laaggeletterdheid 16

17 De Bewonersraad 11 De Bewonersraad zet zich in om samen met partijen beleid op te stellen m.b.t. de draagkracht/draaglast in sociale huurbuurten t.a.v. de (her)huisvesting van statushouders en kwetsbare doelgroepen. Gemeente 12 De gemeente onderzoekt de mogelijkheden tot verbreding van het Energie(k)loket, zodat inwoners van de gemeente ook informatie kunnen krijgen over het levensloopgeschikt(er) maken van hun woning. Daarbij onderzoekt zij samen met WoonFriesland en De Bewonersraad of hierbij ook informatie en bewustwording richting huurders een meerwaarde kan zijn. 13 De gemeente neemt het initiatief om samen met WoonFriesland en De Bewonersraad afspraken te maken over het stimuleren van doorstroommogelijkheden, zodat mensen met een zorgvraag sneller terecht kunnen in aangepaste woning. Partijen hebben de intentie om tot een pakket van maatregelen te komen, dat de in- en uitstroom ten aanzien van het gebruik van reeds aangepaste woningen bevordert. De uitkomsten van de pilot in Smallingerland zullen hierbij worden betrokken (zie ook thema Beschikbaarheid ). 14 De gemeente neemt de regierol op zich bij het maken van samenwerkingsafspraken tussen gemeente en zorg- en welzijnsaanbieders bij het bieden van goede begeleiding aan kwetsbare, zelfstandig wonende huurders. Hierbij wordt specifiek gekeken naar de begeleiding bij verwarde personen. 15 Bij dreigende escalatie van personen met verward en/of agressief gedrag is er 1 aanspreekpunt bij de gemeente die in deze situaties voldoende regelkracht en verantwoordelijkheid heeft om de dreigende situatie in goede banen te leiden. 16 Binnen de gemeente is het mogelijk om Thuisplus in te zetten voor kwetsbare huurders. Thuisplus Maatwerk beoogt begeleiding bij, en training voor, zelfstandig wonen. De gemeente heeft de mogelijkheid om naast de bestaande maatwerkvoorzieningen maatschappelijke ondersteuning, intensieve ondersteuningsvormen in te zetten: regionale Thuisplus (als onderdeel van beschermd wonen vanuit Sociaal Domein Fryslân) voor mensen met psychiatrische problematiek en een lokale Thuisplus voor andere kwetsbare mensen doelgroepen. 17 De gemeente is primair verantwoordelijk voor het doen huisvesten van statushouders. De gemeente heeft in 2018 een lokaal beleidskader vastgesteld waarin de uitgangspunten over het uitvoeren van de gemeentelijke taakstelling en de urgentiestatus van vergunninghouders is vastgelegd. 18 De gemeente wil samen met WoonFriesland en De Bewonersraad bespreken hoe kwetsbare jongeren, die vanuit een jeugdhulpvoorziening naar zelfstandig wonen gaan vanaf het moment dat zij 18 jaar worden, gehuisvest kunnen worden. Deze doelgroep valt vanaf dat moment niet meer onder de Jeugdwet, maar onder andere wetgeving zoals de verlengde Jeugdwet of de Wmo. 5.5 Leefbare kernen Sociale huurwoningen staan in een leefbare en veilige omgeving en waar iedereen zich thuis voelt. 17

18 Overwegingen Het is belangrijk dat onze inwoners tevreden zijn en blijven over hun woonomgeving. In fysieke zin streven we naar een openbare ruimte die schoon, heel en veilig is. In sociale zin is het belangrijk dat bewoners op een prettige manier naast en met elkaar leven. Sinds de herziene Woningwet (2015) bestaan er duidelijke kaders over de rol van woningcorporaties op het vlak van leefbaarheid. Hun inzet is in de basis gericht op buurten waar hun huurwoningen staan. Gezamenlijke doelen 1. WoonFriesland en gemeente streven naar een goede beeldkwaliteit van de woonwijken en verwachten van huurders en woningeigenaren dat het (eigen) erf netjes wordt onderhouden. 2. Partijen ondersteunen actief burgerschap en burgerinitiatieven van huurders (bijv. onderhoud openbare ruimte, etc.). In het kader van buurtbeheer en vroeg signalering van sociale problematiek in buurten organiseren partijen in samenwerking met Kearn de Straatbabbel. Hierbij gaan partijen in gesprek met buurtbewoners over hoe het gaat in de wijk. Hierdoor kunnen eventuele sociale problemen vroegtijdig opgepikt worden en kan ernaar gehandeld worden. 3. Partijen stemmen de gewenste kwaliteit van woningen en woonomgeving (straat en groen) af en werken samen bij kwaliteitsverbetering en sloop/nieuwbouw (zie ook punt 5.3.2). WoonFriesland 4. WoonFriesland investeert in 2019 maximaal voor leefbaarheidsdoeleinden in de gemeente Tytsjerksteradiel. Voor de periode is het voornemen om jaarlijks te investeren in leefbaarheid. 5. Het leefbaarheidsbudget wordt ingezet voor onder andere de adviseurs wijk en buurt en buurtbeheer werkzaamheden, woonmaatschappelijk werk, achter-de-voordeuraanpak, (mede) bestrijden van overlast en het schoon, heel en veilig houden van de woonomgeving. Het leefbaarheidsbudget wordt ingezet conform wet en regelgeving. 6. WoonFriesland scant haar buurten en wijken (groene, rode en oranje wijken) en bespreekt jaarlijks met de gemeente en De Bewonersraad de uitkomsten. 7. Voor 2019 heeft WoonFriesland het leefbaarheidsbudget gebaseerd op een begroting samengesteld uit concrete plannen en projecten. WoonFriesland richt zich op kwetsbare wijken en buurten en zoekt hierbij de samenhang met wat de gemeente op dit terrein inzet. Ook wordt bij kwaliteitsverbeteringsprojecten een extra impuls aan de leefbaarheid gegeven door, vaak samen met de bewoners georganiseerde, activiteiten om de woonomgeving (bijvoorbeeld groenonderhoud/tuinen) te verbeteren. In het leefbaarheidsbudget houdt WoonFriesland ruimte voor initiatieven die urgentie hebben of krijgen in de loop van het jaar. 8. Voor 2019 zet WoonFriesland extra in op leefbaarheid. Het budget is verhoogd. We richten ons hierbij vooral op de extra inzet van buurtbeheerders die van grote betekenis zijn voor het schoon, heel en veilig houden van onze woningen en woonomgeving. Bovendien bieden de buurtbeheerders ook veel steun aan de toenemende groep kwetsbare huurders. 9. WoonFriesland geeft actief signalen door aan de dorpenteams. 18

19 De Bewonersraad 10. De Bewonersraad start in 2019 met regioraad nieuwe stijl waarbij ledenparticipatie wordt gestimuleerd. We stimuleren regioraadsleden om actief deel te nemen aan wijk- dorp- en buurtschouwen. 11. De Bewonersraad ondersteunt initiatieven van huurders om in zelfbeheer werkzaamheden uit te voeren zoals bijvoorbeeld zelfbeheertaken op het gebied van schoonmaak en (tuin)onderhoud. Gemeente 12. De gemeente draagt conform wet en regelgeving de zorg voor een schone en veilige leefomgeving Bij geconstateerde excessen, zoals het uitblijven van particulier tuinonderhoud of overlast door geluid, dat leidt tot (aanhoudende) overlast bij omwonenden, kunnen omwonenden een zogenoemde melding leefomgeving via de gemeentelijke website of mondeling bij de balie bouwen en wenjen doen. Op grond van deze melding zal de gemeente, indien noodzakelijk en juridisch mogelijk, zo snel mogelijk actie ondernemen 19

20 Bijlage I: Bod WoonFriesland Bijlage II: Inzet De Bewonersraad Bijlage III: Voortgangsrapportage prestatieafspraken 2018 Bijlage IV: 20