Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen Jaargang 2 (3) November 2008

Transcriptie

1 Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen Jaargang 2 (3) November 2008 In deze Nieuwsbrief: Beekprikken in de Keersop RAVON Fiskje wykein 2008 Portret van een exoot: de zonnebaars Het monster van sluis 7 Visagenda 1

2 Inleiding Dit is alweer de laatste nieuwsbrief van 2008, een jaar met vele hoogtepunten zoals uit het grote aantal excursieverslagen in deze nieuwsbrief blijkt. Schepnetvissen mag zich nog steeds in een toenemende mate van belangstelling verheugen, tijdens het RAVON vissenweekend in Friesland was een record aantal deelnemers aanwezig. Door de inspanningen tijdens dit weekend en door de activiteiten van de Werkgroep Vissen Onderzoek Friesland staat de vis in deze provincie inmiddels al aardig op de kaart! Zo zijn een aantal nieuwe rivierdonderpad locaties gevonden. Ook van de andere beschermde soorten zijn dit jaar weer veel waarnemingen binnengekomen. In dit nummer aandacht voor de vangst van beekprikken in de Keersop, kleine modderkruipers in Zeeland en speciale aandacht voor het vangen van grote modderkuipers en het nut van historische kaarten hierbij. Naast het vele werk dat door vrijwilligers wordt verzet spant RAVON zich in om het doorgeven van waarnemingen zo makkelijk en leuk mogelijk te maken. Zo is in november de webpagina van het verspreidingsonderzoek vissen vernieuwd met extra informatie over het vinden en vangen van de beschermde doelsoorten. Wij horen graag van jullie of deze vernieuwingen bevallen. Veel lees plezier! Jan Kranenbarg & Richard Struijk Inhoudsopgave Beekprik in de Keersop 1 Nieuwe richtlijnen beek- en poldervissen 2 RAVON Fiskje wykein Uit de oude doos: Het monster van sluis 7 5 Opsporing verzocht: de grote modderkruiper 5 Portret van een exoot: de zonnebaars 6 Haring, zoetwatermosselen en kleine modderkruipers 7 Vissen in de Noordoostpolder 8 Visagenda 9 Aan deze nieuwsbrief hebben de volgende personen meegewerkt: S. Hunink J. Beijk A. de Bruin H. Waning Vos Mv. van Faasen F. Spikmans J. Herder R. Struijk Foto omslag: Rietvoorn Fotograaf: P. van Hoof Redactie: Richard Struijk (r.struijk@ravon.nl) Jan Kranenbarg (j.kranenbarg@ravon.nl) Deze nieuwsbrief komt mede tot stand dankzij ondersteuning van de Gegevensautoriteit Natuur van het Ministerie van LNV en verschijnt drie keer per jaar. Naast een agenda met visactiviteiten wordt ingegaan op nieuwtjes zoals bijzondere waarnemingen. Als je zelf een visactiviteit wilt melden of organiseren of heb je informatie over bijzondere viswaarnemingen, dan kun je contact opnemen met nieuwsbriefvissen@ravon.nl 2

3 Beekprikken in de Keersop Tekst & foto s: S. Hunink Tijdens een visexcursie voor de KNNV Landelijke Jongeren (KNNV LJ) zijn in september 2008 verschillende viswaarnemingen in de Keersop gedaan. Ondanks de verwachting om meerdere vissoorten aan te treffen, was er veel opwinding bij de vangst van meerdere beekprik larven. Nadat het idee was ontstaan om voor een groep jongeren van de KNNV LJ een weekend vol visexcursies te organiseren, heeft ondergetekende in samenwerking met Arjan van der Wel deze excursies voorbereid. Waterschap de Dommel en de Hengelsportfederatie Zuid-Nederland gaven toestemming om de excursies te houden, zodat een beter beeld zou worden verkregen van de visstand van enkele beken in de omgeving van Bergeijk. Hierbij was er een grote wens om de Keersop, een beek die behoort tot het Natura 2000 gebied Leenderbos, Groote Heide & de Plateaux, aan te doen. verstoring te beperken, is over een traject van 30 meter vijf keer geschept. Leefgebied van de beekprik in de Keersopperbeemden Het eerste traject wat we gingen bevissen, heette de Keersopperbeemden. Hier stroomt de Keersop doorheen, een karakteristieke snelstromende beek van ongeveer 4 meter breed met een zandig tot grindig substraat. Op de eerste locatie vingen we de algemenere soorten zoals snoek, riviergrondel en bermpje. Ook vingen we een exoot, namelijk de Amerikaanse hondsvis. Enkele tientallen meters stroomopwaarts werden dezelfde soorten aangetroffen waarbij het bermpje de meest gevangen soort was. Deze soort werd voornamelijk in de oever en tussen de vegetatie gevangen. Nog verder stroomopwaarts lag een bosstrook die de beek deels beschaduwde. Hier was door bladinval een sliblaag ontstaan. Op deze locatie werd geheel onverwachts een aantal larven van de beekprik aangetroffen. Om de Enkele van de 12 beekprik larven die zijn gevangen. Zonder veel moeite en met uiterste behoedzaamheid werden op alle plaatsen beekprikken gevangen, in totaal 12 stuks. Gezien de geringe vangstinspanning, bevindt zich hier mogelijk een hoge dichtheid beekprik larven. De vindplaats betreft geen nieuwe locatie voor deze soort. Al eerder zijn visstandbemonsteringen uitgevoerd, waarbij ook 13

4 beekprikken op deze locatie zijn aangetroffen (Hoogerwerf & Boonman, 2004). De larven hadden een lengte variërend van 11 tot 15 cm. Volgens diverse bronnen (Spikmans & Kranenbarg, 2006; de Nie & van Emmerik, 2006) relatief lange en daarmee oude larven in het laatste larvale stadium. Mogelijk is dit de reden dat deze larven zich redelijk dicht aan de bovenzijde van de sliblaag bevonden. Overige waarnemingen in dit traject waren o.a. de vangst van enkele serpelingen, blankvoorns en tiendoornige stekelbaars. Na dit traject te hebben gehad, vielen de vangsten op de andere locaties natuurlijk in het niet. Al met al een leuke kennismaking met een bijzondere soort! Literatuur: Emmerik, W.A.M. van & H.W. de Nie, De Zoetwatervissen van Nederland, Ecologisch bekeken, Vereniging Sportvisserij Nederland, Bilthoven, Hoogerwerf, G. & M. Boonman, Visstandbemonstering en visstandbeoordeling Beekloop, Keersop en Tongelreep 2003, Natuurbalans Limes Divergens BV., Nijmegen, Spikmans, F. & J. Kranenbarg, Herkenning Zoetwatervissen, Stichting RAVON, Nijmegen, Oktober Nieuwe richtlijnen beek- en poldervissen Tekst: R. Struijk De webpagina voor het verspreidingsonderzoek vissen is vernieuwd. Op deze pagina kunnen als vanouds de zogenaamde claimkaarten voor de doelsoorten van het verspreidingsonderzoek gevonden worden. De richtlijnen met betrekking tot het vinden en vangen van de doelsoorten (beekprik, rivierdonderpad, elrits, gestippelde alver, bermpje, bittervoorn, kleine en grote modderkruiper) zijn op een aantal punten aangepast. Vanaf nu wordt per soort beschreven op welke plaatsen het best geschept kan worden en welke inspanning benodigd is om de aan- of afwezigheid vast te kunnen stellen. De nieuwe richtlijnen met betrekking tot de vangstinspanning zijn gebaseerd op veldgegevens zoals het methodologisch onderzoek naar de grote modderkruiper dat het afgelopen jaar is uitgevoerd. In het volgende nummer wordt over de resultaten van dit onderzoek bericht. Nieuwe webpagina voor het Verspreidingsonderzoek vissen Richtlijnen voor één van de doelsoorten, in dit geval de bittervoorn 24

5 RAVON Fiskje wykein 2008 (RAVON Vissenweekend 2008) Tekst: Jarno Beijk (Fyskerman s freon), foto s: W. van Emmerik Het RAVON vissenweekend was dit jaar weer een groot succes. Friesland was dit keer de gastprovincie (of zoals de Friezen het zelf zouden zeggen het gastland ). Ondanks de grote afstanden die de meeste deelnemers moesten afleggen, was de opkomst een waar record. Ongeveer 48 personen werden het weekend verwelkomd in accommodatie Kollumeroord in Kollumerpomp. Kollumerpomp is een gat (of beter gezegd een gaatje) onder aan het Lauwersmeergebied en diende als uitvliegpunt voor de verschillende excursies. Vrijdagavond stroomde van heinde en ver de deelnemers binnen. Zo vlug als ze kwamen, vertrokken ze weer. Het restaurant bij de accommodatie had voor deze gelegenheid de deuren gesloten, zodat iedereen zijn weg zocht naar de plaatselijke pizzeria, snackbar of chinees. De eerste avond waren er al enkele lieden aan het vissen. In het donker en in de regen werden er in de watergangen rond de slaaplocatie al leuke soorten gevangen. Vele possen, riviergrondels en baarzen werden onder het flauwe schijnsel van zaklampverlichting uit het dat er door ons groepje geen hele bijzondere vissoorten zijn gevangen, hebben we ons deze middag uitstekend vermaakt. Aan het eind van de middag kwam iedereen weer bijeen in Kollemeroord. Iedereen was natuurlijk weetgierig naar elkaars vangsten en verhalen. Tot aan het avondmaal was er dan ook volop tijd voor visserslatijn. Tot grote vreugde van ons was het restaurant deze avond wel open. Helaas was daar ook alles mee gezegd. Ondanks dat de eigenares beweerde dat er voor 60 man was gekookt, bleek het buffet voor slechts 20 man toereikend. Na kort tegenstribbelen trok het keukenpersoneel zich opnieuw terug in de keuken om daar letterlijk alle blikken en potten open te trekken om de overige 40 hongerige vissers te bevredigen. Helaas voor het keukenpersoneel was er een derde keer nodig om deze bevrediging tot stand te laten komen. net gepeuterd en bewonderd. De avond werd verder opgevuld met een lezing van Fabrice Ottburg over poldervissen en de problemen die worden ondervonden. Na een goed ochtendmaal en het uitwisselen van snurkanekdotes werden er groepjes gevormd en de opdrachten voor die dag verdeeld. De klimaatgesteldheid van deze dag was tegen de verwachting in, uitstekend te noemen. Ondanks RAVON Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen 2(3) Arthur de Bruin tijdens zijn presentatie over de grote modderkruiper Na het avondeten heeft er een demonstratie zegenvissen plaatsgevonden. Met behulp van dit grote net werd een behoorlijke hoeveelheid vis aan de kant gebracht, waaronder kolblei, baars, blankvoorn en zelfs jonge snoekbaars. 35

6 De avond werd voortgezet met een lezing van Arthur de Bruin waarbij hij inging op de historische en huidige verspreiding van de grote modderkruiper. Deze soort heeft bij de meeste RAVON-vissers een bijzonder plekje veroverd. De avond werd verder sociaal voortgezet met mooie verhalen en de juiste versnaperingen. evenement naar het noorden te houden. Bij deze willen wij uit naam van alle deelnemers Elsa Brokkelkamp en Willem Kuijsten bedanken voor de organisatie van dit zeer geslaagde vissenweekend. Al snel was het zondagochtend en dus de laatste dag. Een weekendje met RAVON op stap is altijd te kort! Er stonden echter nog twee visuitstapjes op het programma. Die ochtend waren de weersomstandigheden beduidend minder florissant. Het hemelvocht vloeide rijkelijk en zou die dag ook niet meer stoppen. Het kon de pret echter niet drukken, want de eerste visexcursie was erg interessant. Er werd een demonstratie gegeven van het electrovissen waarbij diverse vissoorten zoals baars, pos, blankvoorn, riviergrondel en zeelt zijn gevangen. Jan de oude rocker Jeucken heeft ons in de stromende regen de ene na de andere anekdote verteld. Een deel van de groep heeft nog energie gestoken in het zegenvissen in de Waddenzee waarbij onder meer brakwatergrondels, spiering, haring, zeenaalden en harders zijn gevangen. De WVOF (Werkgroep Vissen Onderzoek Friesland), die sinds begin dit jaar actief is, is blij dat RAVON zich heeft ingezet om dit 46

7 Uit de oude doos: Het monster van sluis 7 Tekst: H. Waning Vos Foto & Bron: Mv. van Faasen (Lutten) Zondag 10 augustus 1923 Tijdens het drinken van een kopje thee wordt het gezin van de sluiswachter van Wilpe opgeschrikt door hoog opspattend water in de schutkolk. Iedereen rende direct naar buiten en zag een grote monsterachtige vis heen en weer zwemmen. Al gauw kwamen er meer mensen kijken wat er aan de hand was. Na kort overleg werd besloten om de vis op het droge te halen. Visser Tuin werd gewaarschuwd die kort daarna met enkele netten ter plaatse was. Ondertussen had bruggenbouwer Huisman zijn jachtgeweer gehaald. Sluiswachter Wilpe liet het water in de sluiskolk zakken en met behulp van netten werd de vis in een hoek gedreven waarna het dier werd doodgeschoten. Vijf sterke mannen tilden de vis op het droge. Eenmaal op de wal bleek de vis, een steur, ruim 3 meter lang te zijn met een gewicht van ± 400 pond. Om het dier tijdelijk te conserveren werd hij in een grote kist met ijs van de plaatselijke ijsfabriek uit Dedemsvaart gelegd. Met de steur werden vervolgens markten en scholen afgegaan zodat mensen hem tegen betaling konden aanschouwen. Opsporing verzocht: grote modderkruiper Tekst: A. de Bruin Foto: P. van Hoof De grote modderkruiper is een echte habitat specialist. Naast een slangachtig lichaam waarmee de vis makkelijk door dichte moerasvegetatie kan zwemmen, en in de modderlaag kan kruipen, kan de grote modderkruiper lucht in de darmen opslaan en via de huid ademhalen. Deze eigenschappen stellen de grote modderkruiper in staat om lage waterstanden waaronder periodieke droogval en lage zuurstofconcentraties te overleven. Eeuwenlang kwam deze soort algemeen voor in Nederland. In de tweede helft van de 20 e eeuw lijkt de soort met name ten gevolge van het intensiveren van de landbouw sterk te zijn afgenomen. Door zijn verborgen levenswijze is de grote modderkruiper een soort die lastig waar te nemen is. Er duiken echter nog regelmatig nieuwe waarnemingen van deze bijzondere soort op en waarschijnlijk zijn er nog betrekkelijk veel nieuwe vindplaatsen te ontdekken. Hij wordt vaak aangetroffen is verlandende sloten of poelen en moerassen met verlandingvegetaties. Veelal zijn het plekken waar je weinig andere vissoorten verwacht en meestal ook niet zult aantreffen. Kansrijke plekken om te zoeken zijn gebieden die tot de oorspronkelijke overstromingsvlakten van rivieren en beken behoren. Naast bijvoorbeeld oude verlande rivierarmen zijn ook oude poldersloten in het agrarisch gebied kansrijk. Nieuwe sloten worden meestal niet bewoond door grote modderkruipers. Voordat je een zoektocht naar de grote modderkruiper begint kan het lonend zijn een historische atlas van het onderzoeksgebied te raadplegen. Sloten die 100 jaar geleden al aanwezig waren zijn simpelweg kansrijker dan nieuwe sloten. Historische kaarten zijn ook online te raadplegen op Kijk voor meer informatie over het vangen van grote modderkruipers op de site van het verspreidingsonderzoek vissen. 57

8 Portret van een exoot: de zonnebaars Tekst: F. Spikmans, foto: R. Struijk Door toegenomen handel in vissen, (on)bewuste uitzettingen, via ballastwater van schepen of het verbinden van rivierensystemen middels kanalen, van alle kanten komen er nieuwe soorten in Nederland terecht. In deze rubriek wordt telkens een portret gegeven van één van deze nieuwkomers. Ditmaal de zonnebaars. De zonnebaars komt oorspronkelijk uit het oosten van Noord Amerika. In het begin van de 19 de eeuw werd de zonnebaars naar Europa gehaald om in aquaria en vijvers te houden. Al snel kwam de soort ook in natuurlijke wateren terecht. Aanvankelijk vooral nog in open waterlichamen, zoals beken, later in toenemende mate ook in geïsoleerde wateren zoals vijvers, poelen en vennen. In zijn oorspronkelijke leefgebied bezet de soort ook deze watertypen. De zonnebaars wordt gerekend tot de top tien van geïntroduceerde soorten met de grootste nadelige gevolgen voor inheemse fauna (Casal, 2006). In Nederland zijn de gevolgen het meest zichtbaar in geïsoleerde wateren. Waar de dichtheid van de zonnebaars in beken nog laag blijft, neemt deze flink toe in geïsoleerde wateren. De zonnebaars is een opportunistische voedselzoeker, wat zo veel wil zeggen dat hij alles eet wat beweegt en in zijn bek past. Inheemse diersoorten van geïsoleerde wateren hebben zwaar te lijden wanneer de zonnebaars verschijnt. Zo neemt bijvoorbeeld de dichtheid van macroinvertebraten met 83% af in zijn bijzijn (Van Kleef et al., 2008) en werd de knoflookpad tot en met de laatste larf opgevreten in het Rauwven (Bosman, 2003). Ongelukkig genoeg wordt de soort door beheersmaatregelen als baggeren geholpen. De kale zandbodem die na het baggeren ontstaat vormt een optimaal paaisubstraat, waar nestkuilen in gemaakt worden. Van Kleef et al. (2008) toonden aan dat de dichtheid van de zonnebaars in recent geschoonde of aangelegde poelen hoger is dan in ongestoorde wateren. Hetzelfde onderzoek toont ook aan dat in geïsoleerde wateren uitzetting door mensen de belangrijkste bron van verspreiding is. Om van de zonnebaars af te komen werd het Rauwven leeggepompt en alle vis gevangen. Vervolgens werd het diepste deel gevuld met zand, zodat het ven nu en dan eens droogvalt. Het is de enige tot nu toe Verspreiding van de zonnebaars op uurhokniveau succesvolle actie vanaf 1990 tegen de zonnebaars in Nederland geweest. Een verbod op de verkoop en betere voorlichting over de gevolgen van deze soort zijn nodig om de voortdurende verspreiding van deze soort te stoppen. Literatuur Bosman W., Het Rauwven, een exotisch ven in het beekdal van de Aa. RAVON 15: Casal, C.M.V., Global documentation of fish introductions: the growing crisis and recommendations for action. Biological Invasions 8:3 11 H. van Kleef, G. van der Velde, R. S. E. W. Leuven & H. Esselink, Pumpkinseed sunfish (Lepomis gibbosus) invasions facilitated by introductions and nature management strongly reduce macroinvertebrate abundance in isolated water bodies. Biological Invasions 10:

9 Haring, zoetwatermosselen en kleine modderkuipers Tekst: A. de Bruin, Foto s: A. de Bruin & P. Tutelaers Zaterdag 1 november heeft er een visexcursie plaats gevonden in het Verdronken Land van Saeftinghe en de binnenwateren van Oost Zeeuws-Vlaanderen. RAVON heeft hier in samenwerking met Natuurbeschermingsvereniging de Steltkluut in 2007 ook een visexcursie georganiseerd. Ondanks het gure weer waren toch 8 enthousiaste deelnemers aanwezig. De excursie begon met een zegentrek in de Speelmansgat kreek in het Verdronken Land van Saeftinghe. Tijdens deze zegentrek werd vooral veel kleine vis gevangen. Algemene soorten waren haring, brakwatergrondel en harder Opmerkelijk was de vangst van een pos en twee brasems in dit toch behoorlijk zoute water. Na 1,5 uur in de geul te hebben gevist zijn de zoete binnenwateren opgezocht. In Oost Zeeuws Vlaanderen zijn nog maar weinig verspreidingsgegevens van zoetwatervissen bekend. Het eerste excursiepunt, de Molenbeek, leek weinig te beloven voor de rest van de dag. Pos Hier werden slechts enkele jonge baarzen gevangen. De volgende locatie bij de oude linie, maakte dat weer goed. Al na een paar scheppen werden er kleine modderkruipers gevangen. In de rest van Nederland is deze soort vrij algemeen, maar uit de binnenwateren van Zegentrek in het Speelmansgat Zeeuws-Vlaanderen zijn nog maar weinig waarnemingen bekend. In 2007 zijn door Alex Wieland ook al kleine modderkuipers waargenomen in deze omgeving. Door de excursie kon een nieuw kilometerhok aan de bekende verspreiding van kleine modderkruipers worden toegevoegd, waardoor het totaal in Oost Zeeuws Vlaanderen op 4 kilometerhokken komt te liggen. Een andere bijzondere vondst waren zeer grote (>15cm) zwanenmosselen (Anodonta cygnea) die maar weinig in Zeeland wordt aangetroffen. Ondanks het enthousiasme van de deelnemers kon de bittervoorn (die voor zijn voortplanting afhankelijk is van dergelijke mosselen) niet worden waargenomen. Volgend jaar willen we de zoektocht naar de bittervoorn, kleine modderkruiper en een kijkje in het Verdronken Land van Saeftinghe graag herhalen. Kleine modderkruiper Aangetroffen vissoorten Saefthinge Harder Zeebaars Bot Haring Brakwatergrondel Dikkopje Zandspiering Pos Brasem Binnenwateren Rietvoorn Brasem Baars Pos Snoek Tiendoornige stekelbaars Driedoornige stekelbaars Kleine modderkruiper Zeelt 79

10 Vissen in de Noord-Oostpolder Tekst: J.E. Herder Foto s: R. Cornelissen Op zaterdag 11 oktober 2008 is de laatste excursie van dit jaar in Flevoland gehouden in en rondom Urk. Het doel van de excursie was gegevens verzamelen voor de online vissenatlas van Flevoland. (zie Omdat Flevoland een relatief jonge provincie is, valt er nog veel te ontdekken. Zo is er is nog weinig bekend over de verspreiding van verschillende vissoorten in Flevoland. De Noordoostpolder is ouder dan Oostelijk- en Zuidelijk Flevoland en omdat de polder direct grenst aan het achterliggende oude land is de kans op bijzondere soorten groter. Dat bleek ook tijdens de excursie. Allereerst is er gevist aan het Toppad, dit is een natuurgebiedje van het Flevolandschap tussen de bebouwing in Urk. Het betrof een grote en enkele kleinere vrij ondiepe plassen. we kleine modderkruiper, rivierdonderpad, paling, alver en heel veel jonge windes. De vangsten laten zien hoe belangrijk dergelijke vrij passeerbare (1-richting weliswaar) inlaatpunten zijn. De dag is afgesloten bij het gemaal van Tollebeek. Rond dit gemaal liggen enkele smalle en enkele brede watergangen. Een aantal schepnetvissers was aan de ene kant van het gemaal bezig toen schepnetvissers aan de andere kant opmerkten dat er vanuit een duiker met veel geweld vissen wegschoten. Ze wisten snel hun netten voor de duiker te plaatsen. Dit resulteerde in de vangst van een hele school giebels die zich in de duiker hadden verstopt en door het geplons aan de andere kant de duiker uit probeerden te vluchten. Er zaten exemplaren tussen van respectabel formaat (>30cm). In totaal zijn er maar liefst 15 vissoorten gevangen tijdens deze excursie. Een uitzonderlijk hoog aantal voor Flevoland! De vangsten en het mooie weer maakte deze excursie tot een zeer geslaagde dag en een mooie afsluiting van het vissen in Flevoland voor De vangsten hier vielen enigszins tegen. In de grote plas werd alleen karper gevangen. De omringende slootjes bevatte een meer diverse visgemeenschap: kleine modderkruiper, zeelt, ruisvoorn, blankvoorn, tiendoornige- en driedoornige stekelbaars. Vervolgens zijn we naar het watervalletje gegaan. Dit is een waterinlaat vanuit het IJsselmeer. Dergelijke inlaatpunten zijn altijd kansrijk. Andries Post wist te vertellen dat er in zijn jeugd nog massa s glasaal tegen de stroming in de waterval op kroop. Helaas is dit inmiddels verleden tijd. De vangsten waren wel spectaculair, naast de algemene soorten vingen 10 8

11 Visagenda Hieronder staat het overzicht met visactiviteiten die voor de komende maanden zijn ingepland. In 2009 zal in een drietal provincies een viscursus met een daarop aansluitende excursie worden georganiseerd. Het overzicht met visactiviteiten verschijnt ook op de RAVON website waarbij meer informatie over de te bevissen locaties en het vertrekpunt worden gegeven. Alle cursussen en excursies zijn gratis en voor iedereen toegankelijk. Aanmelden voor de genoemde activiteiten kan, tenzij anders vermeld, via of via de RAVON website onder de link visagenda. Schepnetten en waadbroeken kunnen tijdens de cursussen en excursies eventueel van RAVON worden geleend. 25 april: Viscursus Noord-Holland 2 mei: Viscursus Zuid-Holland/Utrecht 20 juni: Viscursus Groningen Doorgeven van waarnemingen Het doorgeven van waarnemingen aan RAVON kan op verschillende manieren. Ten eerste kan het online invoer-programma Telmee.nl ( worden gebruikt. Ten tweede kunnen waarnemingskaartjes worden ingevuld en worden opgestuurd. Deze kaartjes zijn gratis op te vragen bij RAVON. Tot slot kunnen waarnemingen via worden doorgegeven. Het adres hiervoor is: verspreidingsonderzoekvissen@ravon.nl In de volgende nieuwsbrief: Donderpadden en zaklampen De exoot: de snoekbaars Resltaten methodologisch onderzoek naar de grote modderkruiper Vernieuwde webpagina De Prik De website van Viswerkgroep De Prik is vernieuwd en staat tjokvol mooie weblinks voor visliefhebbers. De echte ichtyofiel heeft natuurlijk geen tijd om deze websites te bekijken; die is in het veld. Maar voor de 5% van die andere visliefhebbers, bieden de weblinks voldoende mogelijkheid om in deze donkere decembermaanden ook binnen van vis te genieten. De weblinks gaan over visherkenning (en rivierkreeften), literatuur en kennisnetwerken. De Prik is een echte beekviswerkgroep. Daarom staat er op de site ook het een en ander over beken en waterbeheer. Nieuwsgierig? Kijk dan eens op Vissenwerkgroepen De Prik Iedere 1 e zaterdag van de maand worden Veluwse beken en sprengen bevist door een aantal enthousiastelingen. Voor meer informatie: of viswerkgroepdeprik@yahoo.com Werkgroep Vissen Onderzoek Friesland Tweewekelijkse inventarisaties Contact: j.melis14@chello.nl Werkgroep Verspreidingsonderzoek Noordoost-Brabant Wekelijks vis-, reptielen- of amfibieën excursies. Contact: S_hunink@hotmail.com Werkgroep Poldervissen Contact: Fabrice Ottburg fabrice.ottburg@wur.nl Natuurhistorisch Genootschap Limburg (NHGL) Contact: Victor van Schaik vissen@nhgl.nl 11 9