In deze Nieuwsbrief: RAVON Nieuwsbrief Vissen 1(1) Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen Jaargang 1 (2) september 2007

Transcriptie

1 Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen Jaargang 1 (2) september 2007 In deze Nieuwsbrief: Vissen op de grens van zoet en zout Gelderse Vissers, de eerste resultaten Meervallen in de Maas Visagenda En meer 1

2 Inleiding Dit is alweer de tweede nieuwsbrief over het verspreidingsonderzoek naar vissen. In de eerste nieuwsbrief is een overzicht gegeven van de activiteiten die zich richten op het inventariseren van vissen met het schepnet. De afgelopen maanden zijn er van Zeeland tot Gelderland weer veel waardevolle gegevens verzameld. Zo heeft de werkgroep van Sander Hunnink in Noordoost-Brabant twee nieuwe voortplantingsgebieden van de grote modderkuiper ontdekt. In Zeeuws Vlaanderen konden mariene soorten als de zeenaald en de zandspiering aan het waarnemingsbestand worden toegevoegd. De Gelderse Vissers hebben in het rivierengebied veel nieuwe waarnemingen verzameld van riviersoorten als de sneep, barbeel en winde. Hiernaast werden hier ook regelmatig botten tot wel 30 cm lang aangetroffen. De grootste vis die dit jaar in het zoete water is gevangen betrof een reuze meerval. Meer over deze bijzondere vangst kun je lezen op pagina 3. Wij wensen jullie veel leesplezier, Inhoudsopgave Vissen op de grens van zoet en zout in oost Zeeuws Vlaanderen...1 Grote Europese meerval in de Maas gevangen...3 Excursie in de Ackerdijkse Plassen Vissen in de omgeving van Oss. 6 Gebieden landelijk verspreidingsonderzoek online 7 Gelderse Vissers, de eerste resultaten...8 Visagenda..9 Jan Kranenbarg & Richard Struijk Aan deze nieuwsbrief hebben de volgende personen meegewerkt: Harriët Bakker Sander Hunink Frank Spikmans Richard Struijk Redactie: Richard Struijk (r.struijk@ravon.nl) Jan Kranenbarg (j.kranenbarg@ravon.nl) Deze nieuwsbrief komt mede tot stand dankzij ondersteuning van het ministerie van LNV. Dit ministerie onderschrijft het belang van schepnetinventarisaties voor de beoordeling en instandhouding van populaties van zeldzame en beschermde soorten. De Stichting RAVON heeft de taak gekregen om de verspreiding van beekvissen en poldervissen met behulp van vrijwilligers te onderzoeken. De nieuwsbrief zal in eerste instantie drie maal per jaar verschijnen. Naast een agenda met visactiviteiten wordt ingegaan op nieuwtjes zoals bijzondere waarnemingen. Als je zelf een visactiviteit wilt melden of organiseren of heb je informatie over bijzondere viswaarnemingen, dan kun je contact opnemen met nieuwsbriefvissen@ravon.nl 2

3 Vissen op de grens van zoet en zout in oost Zeeuws Vlaanderen (Tekst & foto s Richard Struijk, tenzij anders vermeld) Op zaterdag 7 juli werd een visexcursie in oost Zeeuws Vlaanderen georganiseerd door Alex Wieland, werkzaam bij de Natuurvereniging De Steltkluut en de Stichting Landschapsbeheer Zeeland. In totaal namen negen personen deel aan de excursie. Waterschap Zeeuws-Vlaanderen, het Zeeuwsche Landschap, Staatsbosbeheer en waterbedrijf Evides verleende hun medewerking aan deze excursie. We begonnen in het gebied de Weelkes tussen Clinge en Nieuw-Namen. Hier liggen meerdere plasjes, waaronder enkele speciaal aangelegde kikkerpoelen. Tijdens de excursie zijn de twee noordelijke plassen aan de Blomweg onderzocht. Op deze locatie werden baars, ruisvoorn, snoek en kolblei gevangen. Ook zijn een tiental larven van de kleine watersalamander aangetroffen. het Zeeuwsche Landschap. Het doel was om een zegentrek in een brakwaterkreek uit te voeren. Om deze te bereiken moest het schor worden overgestoken met meerdere zeer modderige en soms niet goed zichtbare geultjes. In de kreek werd een zegentrek over een lengte van ca 60 meter uitgevoerd. Één van de plassen nabij de Blomweg De tweede locatie was de Zandbergsche Rotte Kreek ten noordoosten van Hulst. Deze watergang bleek beschoeid waardoor het voor schepnetvisserij minder geschikt is. Het vissen met de zegen bleek ook niet erg succesvol doordat de bodem modderig was. Toch zijn er nog zes vissoorten gevangen (brasem, blankvoorn, pos, kolblei, baars en tiendoornige stekelbaars). Ook is hier palingbrood gevonden. Dit is koraal dat geproduceerd wordt door mosdiertjes (Electra crustulenta) die in brakwater leven. Hoewel dit mosdiertje op meerdere plaatsen in Nederland voorkomt, wordt het koraal alleen in Zeeland aangetroffen (Alex Wieland pers. med.) Vervolgens zijn we naar het Verdronken Land van Saeftinghe gegaan. Hier werden we onthaald door een groep laag overvliegende lepelaars. Het Verdronken Land van Saeftinghe behoort met z n bijna 3500 hectare tot het grootste brakwaterschor van Europa. Het gebied bestaat uit zandplaten, schorren, slikken en geulenstelsels (kreken) en wordt beheerd door Op het schor was het soms lastig de modderige geultjes over te steken (foto s: Y. van Scheppingen) 13

4 Opvallend was de hoge soortenrijkdom in slechts één zegentrek en het voorkomen van zowel zoetwater- als zoutwatervis. In totaal werden 11 vissoorten gevangen. Het betrof de volgende soorten: snoekbaars, baars, karper, driedoornige stekelbaars, haring, brakwatergrondel, zeebaars, bot, tong, kleine zandspiering en kleine zeenaald. Hiernaast werd een grote hoeveelheid garnalen gevangen. Baars en snoekbaars worden, ondanks dat zij als zoetwatervis te boek staan, vaker in enigszins brakke milieus aangetroffen. Door de overvloedige regenval van de afgelopen weken was het zoutgehalte in de kreek relatief laag. De verdwaalde karper die spartelend op een ondiep gedeelte werd waargenomen, had blijkbaar een verkeerde afslag genomen. Zonnebaars Brakwatergrondel Zegentrek in het Verdronken land van Saefthinge (foto: Y. van Scheppingen) Rond uur vertrokken we naar de laatste locatie, namelijk de Wildelanden die eigendom zijn van Evides. Dit is een ondiepe kleine plas die door zandwinning is ontstaan. Hier zijn twee zegentrekken uitgevoerd die snoek, karper en zonnebaars opleverde. Het was teleurstellend om deze laatste uitheemse soort aan te treffen, temeer omdat de plas een voortplantingslocatie voor de rugstreeppad is. Eerder die dag had een voorbijganger ons al gemeld dat in pas geschoonde vennetjes in Clinge ook zonnebaars was losgelaten. Ondanks dat het een mooie vis is om te zien, kan zij ernstige schade aanrichten aan bijvoorbeeld amfibielarven. Tot slot is de nabijgelegen Lekebeek met het schepnet bemonsterd. Dit leverde enkele tiendoornige stekelbaarzen op en een kleine watersalamander. De beek staat s zomers vrijwel altijd droog waardoor hij voor vissen niet erg geschikt is. Al met al een zeer leuke dag die vooral door het bezoek aan het Verdronken Land van Saeftinghe veel interessante vissoorten heeft opgeleverd. Bot Kleine zeenaald 24

5 Grote Europese meerval in de Maas gevangen (Tekst: Harriët Bakker (Rijkswaterstaat Limburg), foto: AquaTerra Water en Bodem B.V.) Op 23 mei is in de Maas bij Linne een Europese meerval van 2 meter lengte gevangen. De vis woog maar liefst 65 kilo, en moet ruim 20 jaar oud zijn. De vis werd gevangen in het inlaatkanaal van de waterkrachtcentrale bij Linne tijdens een onderzoek met fuiken. Tijdens dit onderzoek zijn ook nog 6 andere meervallen gevangen, maar die zijn wat kleiner ( cm). De Europese meerval is de grootste vis van het Nederlandse zoete water. Hij kan zo'n 3 meter lang worden en 300 kilo zwaar. In buitenlandse rivieren kunnen ze zelfs 5 meter lang worden en 330 kilo zwaar, bijvoorbeeld in Spanje, waar ze sneller groeien door het warmere water. De grotere meervallen kunnen tientallen jaar oud zijn, en de maximale leeftijd die genoemd wordt is 80 jaar. Volgens hardnekkige volksverhalen zouden grote meervallen zwemmende honden en kinderen kunnen verslinden. Maar het grootste wat een meerval eet zijn kikkers, vogels, kleine zoogdieren en vissen. Hij slokt alles in een keer naar binnen zonder te kauwen, en dat doet hij voornamelijk 's nachts. En hij eet ook nog dode dieren (aas). Sinds de jaren 90 gaat het weer beter met deze beschermde soort in de grote rivieren, en wordt hij regelmatig in fuiken van beroepsvissers gevangen. Ook zijn er meldingen van een toename van het aantal meervalvangsten onder de stuwen in de Belgische Maas. De meerval van Linne is gevangen in het kader van een onderzoek van Rijkswaterstaat, Sportvisserij Nederland, het ministerie van LNV en Essent. Dit onderzoek heeft tot doel om de optimale plek van de inzwemopening te bepalen van het visgeleidingssysteem dat hopelijk volgend jaar wordt beproefd bij de waterkrachtcentrale van Linne. Visgeleidingssystemen zorgen ervoor dat de vis niet in de turbines van de waterkrachtcentrale terecht komen maar dat ze erom heen worden geleid, zodat ze niet vermalen worden. Als de proef slaagt dan moeten de waterkrachtcentrales in de Maas bij Linne en Lith worden uitgerust met een goed werkend visgeleidingssysteem. Dit is goed nieuws voor diadrome trekvissen als aal, zalm en zeeforel en riviertrekvissen als barbeel, kopvoorn en sneep. De meervalkampioen is na de vangst natuurlijk weer levend en wel teruggezet. Misschien hebben we hiermee wel de grootste levende zoetwatervis van Nederland in handen gehad! De bewuste Europese meerval met een lengte van 2 meter en een gewicht van 65 kilo 3 5

6 Excursie in de Ackerdijkse plassen (Tekst & foto s: Richard Struijk) Op zondag 15 juli is een visexcursie in de Ackerdijkse plassen georganiseerd door Jacques Cöp. De Ackerdijkse plassen bevinden zich in het veengebied ten zuiden van Delft en zijn in bezit van Vereniging Natuurmonumenten. Het gebied staat vooral bekend om zijn rijke broedvogelstand die uit 115 soorten bestaat. Binnen het gebied zijn veel oude watergangen aanwezig en een aantal plassen. In het verleden zijn kleine modderkruiper en bittervoorn in het gebied aangetroffen en het is niet uit te sluiten dat ook de grote modderkruiper hier voorkomt. Er hebben zes mensen deelgenomen aan de excursie. Nadat de plannen voor de visexcursie waren toegelicht vertrokken we, deels lopend, deels varend met een door Vereniging Natuurmonumenten ter beschikking gesteld bootje, richting de eerste vislocatie. Al snel bleek dat het die ochtend niet droog zou blijven en stak er een stevige storm op. Uit veiligheidsoverwegingen is besloten de duur van de storm in de schuur van Vereniging Natuurmonumenten door te brengen. Om uur werd het weer beter en is de excursie vervolgd. Er werd gevist in een grote plas, waar het door de steil aflopende oevers lastig vissen was. Er werden hier slechts 20 jonge zeelten gevangen. Een tweede mogelijke verklaring voor dit wat magere resultaat is de aanwezigheid van een kolonie aalscholvers op enkele tientallen meters afstand. Naast de zeeltjes zijn hier bruine kikker, bastaardkikker, gewone pad en kleine watersalamander (larven) aangetroffen. Vervolgens hebben we ons in twee groepjes opgesplitst. om slootdelen te bemonsteren. In één van de sloten zijn zeelt, baars, ruisvoorn, karper en kleine modderkruiper gevangen. De sloot had diepere (ca. 1 meter) en ondiepe delen en plaatselijk een rijke onderwaterbegroeiing. In de andere sloot werd een dode snoek aangetroffen en verder enkele juveniele zeelten. Daarnaast zijn meerdere larven van groene kikkers en veel larven van de kleine watersalamander gevangen. Tijdens het inventariseren in deze fraaie watergang werden baars, ruisvoorn en kleine modderkruiper aangetroffen Vereniging Natuurmonumenten had een bootje ter beschikking gesteld Vervolgens is de westkant van het gebied bezocht. Allereerst is hier een ca. 2 meter brede sloot bevist. Op de bodem lag een dikke modderlaag en er groeide verder opvallend veel wieren. De bemonstering leverde in totaal vier 46

7 vissoorten op, namelijk snoek, ruisvoorn, zeelt en kleine modderkruiper. Verder zijn meerkikker, larven van groene kikker en larven van de kleine watersalamander aangetroffen. Ter afsluiting is een ca. 7 meter brede slot geïnventariseerd. In deze sloot groeide veel krabbescheer en langs de oever stonden meerdere zwanebloemen in bloei. Hier zijn met name langs de randen veel kleine modderkruipers (15 exemplaren) gevangen, waaronder zowel juveniele als adulte exemplaren. Ook zijn hier baars en ruisvoorn gevangen. Locatie waar karper, zeelt, kleine modderkruiper en tiendoornige stekelbaars zijn aangetroffen Baars Tijdens het doorkruisen van het gebied zijn enkele smalle slootjes nog bemonsterd. Hierdoor kon de tiendoornige stekelbaars als zevende vissoort aan het lijstje worden toegevoegd. Het visplezier en het mooie gebied met haar prachtige sloten maakten de moeizame start van de dag helemaal goed. Kleine modderkruiper Leefgebied van kleine modderkruiper, baars en ruisvoorn 57

8 Vissen in de omgeving van Oss (Tekst & foto s: S. Hunink) Sinds 2006 inventariseert de Werkgroep Verspreidingsonderzoek Noordoost-Brabant de omgeving van Oss op onder andere vissen. In anderhalf jaar tijd is al een redelijk beeld verkregen van de verspreiding van verschillende soorten. Hieronder een kleine uiteenzetting van de waarnemingen. In 2006 zijn vangsten van vissen als bijvangst van amfibie-excursies genoteerd. In 2007 is begonnen met meer gerichte excursies naar vissen in de omgeving van Oss. Zo is elke maand vanaf maart tenminste 1 visexcursie gehouden, variërend van poldersloten ten noorden van Oss tot waterlopen op de zandgronden bij Loosbroek. De visexcursies zijn allen uitgevoerd met schepnetten. Er zijn tot nu toe 24 vissoorten gevangen in de omgeving van Oss. De meest voorkomende en kenmerkende vissoorten in de poldersloten zijn kleine modderkruiper, bermpje, baars en driedoornige en tiendoornige stekelbaars. In de wat grotere waterlopen en weteringen komen naast bovengenoemde soorten ook zeelt, snoek, en blankvoorn voor. Leuke waarnemingen zijn hiernaast die van winde, riviergrondel, snoekbaars, pos en bittervoorn. Hoewel de weteringen erg geschikt lijken voor de bittervoorn, is deze soort nog niet veel aangetroffen. De rivierdonderpad komt voor in de Maas, met name onder stenen aan de Maasoevers. Verder onderzoek moet uitmaken deze soort zich precies bevindt en of de soort ook binnendijks voorkomt. In de waterlopen op de zandgronden is de soortdiversiteit groter. Ook hier geldt dat kleine modderkruiper en bermpje veel voorkomen. Ook riviergrondel, zeelt, baars, snoek, blankvoorn, kolblei, alver en vetje worden hier regelmatig aangetroffen. Eén van de meest opvallende waarnemingen in de omgeving van Oss, is het voorkomen van de grote modderkruiper. In het verleden zijn er al enkele waarnemingen van deze soort gedaan in de polders van Oss. Hiernaast is er nu een nieuwe populatie ontdekt in de Venloop. De Venloop is een waterloop ten zuiden van Oss en ten westen van Nistelrode. Recentelijk is deze aan de noordzijde met een natuurlijke oever ingericht. In één traject, begrenst door stuwen, is de grote modderkruiper volop te vinden. Deze locatie onderscheid zich van andere locaties doordat er veel juveniele exemplaren zijn aangetroffen (tot 16 cm) hetgeen duidt op succesvolle voortplanting. Volwassen exemplaren van meer dan 20 cm zijn hier (nog) niet aangetroffen. Ten opzichte van de waatnemingen in de polders van Oss blijken de dichtheden in de Venloop hoog. Van het voorjaar tot de zomer van 2007 zijn in totaal 5 excursies gehouden naar de Venloop, waarvan op 4 excursies één of meer exemplaren werden gevangen. Vindplaatsen (rood) van de grote modderkruiper In de polders van Oss werd op slechts een viertal locaties één volwassen exemplaar aangetroffen (de grootste was 25 cm lang). Na herhaalde pogingen zijn hier geen grote modderkruipers meer gevangen. Dit duidt er mogelijk op dat het zwervers vanuit omliggende populaties betrof. Eind augustus is middels fuik- en schepnetonderzoek een nieuwe voortplantingslocatie aangetroffen zoals die in de Venloop. Het betreft een populatie rondom het Waterleidingbosje ten westen van Macharen. Het is opvallend dat beide voortplantingslocaties (Venloop en Waterleidingbosje Macharen) 6 8

9 gesitueerd zijn rondom een pompstation. Vermoedelijk speelt het beheer van sloten een grote rol in het voorkomen van de grote modderkruiper. Grote modderkruipers In de poelen werd vaak rietvoorn en tiendoornige stekelbaars aangetroffen. Hiernaast ook baars, snoek en soms kleine modderkruiper. Helaas is ook hier de invloed merkbaar van recreatie uit omliggende bebouwing. Goed toegankelijke poelen herbergde vaak zonnebaars, giebel of goudvis en in een poel in Zeeland (provincie NB) zelfs blauwband(!). Hoewel al een redelijk beeld verkregen is van de karakteristieke visfauna in de omgeving van Oss, is het onderzoek nog lang niet klaar. Vele wateren en gebieden moeten nog worden onderzocht. Naast de inventarisatie in het kader van het verspreidingsonderzoek, wordt in het najaar van 2007 en voorjaar van 2008 specifiek aandacht besteed aan de grote modderkruiper. Meer informatie? De resterende maanden van 2007 zal er op elke zaterdag een visexcursie worden gegeven die om uur op station Oss start. Op 29 september wordt er een excursie georganiseerd in samenwerking met de RAVON Werkgroep Noord-Brabant. Meer informatie hierover vind je op de website van RAVON. Meer informatie over de werkgroep en het onder-zoek kan bij Sander Hunink worden opgevraagd per mail of telefoon. Ook staat er informatie over het onderzoek op of RAVON Werkgroep Verspreidingsonderzoek Noordoost-Brabant Gebieden landelijk verspreidingsonderzoek online Net als bij de Inhaalslag vissen 2006 is het ook nu weer mogelijk gebieden te claimen voor het in het kaart brengen van het landelijke verspreidingsbeeld van de zeven doelsoorten grote modderkruiper, kleine modderkruiper, bittervoorn, gestippelde alver, elrits, rivierdonderpad en beekprik (zie ook Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen 1). Bij dit onderzoek gaat het o.a. om vast te stellen of deze soorten zich handhaven binnen hun verspreidingsgebied. U kunt hieraan een belangrijke bijdrage leveren! Dit kan door op de RAVON website zelf een onderzoeksgebied te selecteren en hier naar de doelsoorten op zoek te gaan. Is de soort verdwenen of kunt u aantonen dat hij er ook nu nog voorkomt? Voor het claimen van hokken of voor meer informatie, zie of neem contact op met R. Struijk ( ). Over het landelijk verspreidingsonderzoek vissen is op de RAVON website informatie te vinden (afbeelding links). Via de site kun je eigen gebieden claimen om onderzoek te doen (afbeelding rechts) 79

10 Gelderse Vissers, de eerste resultaten (Tekst: Frank Spikmans, foto s: J. Herder) Sinds de oprichting van de Gelderse Vissers dit voorjaar (zie Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen 1 ), zijn er al diverse activiteiten geweest. Het doel van deze activiteiten is om het verspreidingsbeeld van de vissoorten in Gelderland compleet te krijgen. De verzamelde gegevens worden gebruikt voor de vissenatlas die voor deze provincie wordt gemaakt. De resultaten van drie excursies en het vissen met een kleine zegen in rivierkribvakken worden hieronder kort beschreven. Op 4 mei is met zeven man gevist in en rond de Oude IJssel en de Aa-strang. Gehoopt werd op de grote modderkruiper, maar die werd niet gevangen. Wel werden 14 andere vissoorten, waaronder de kopvoorn en de rivierdonderpad, gevangen. Een bewoner van het gebied die we onderweg tegenkwamen vertelde over vroegere tijden met paaiende kwabalen in de overstromingsvlakten naast de Oude IJssel. Zelf vingen we in deze loop onder meer kleine modderkruiper, zeelt, vetje en rietvoorn. Zo worden er regelmatig jonge snepen gevangen en ook barbeel, roofblei, serpeling en bot. Blankvoorn, winde, brasem, kolblei en snoekbaars komen zeer algemeen voor. Deze soorten worden in vrijwel elke zegentrek gevangen. Om het doel van de Gelderse Vissers te bereiken, zal er de komende jaren nog veel gevist worden. Check de visagenda of de website voor de geplande activiteiten: GelderseVissers/tabid/345/Default.aspx Op 1 juli zijn de uiterwaarden bij Beneden- Leeuwen onder de loep genomen. Tijdens deze excursie werden maar liefst 16 vissoorten waargenomen. Met het schepnet vingen we al direct jonge barbeel, kopvoorn en winde in ondergelopen oevers langs de nevengeul. Enkele zegentrekken in de Waal en de nevengeul leverde ondermeer nog serpeling, roofblei en bot op. Een uitgebreid verslag van deze excursie staat op de RAVON website. De visserij in de uiterwaarden van de IJssel en de polder nabij Veessen leverde op 4 augustus 10 vissoorten op. Er werd ondermeer gevist in een oude meander die in verbinding staat met de IJssel. De beschermde soorten bittervoorn en kleine modderkruiper werden zowel in de polder als in de IJsselmeander op alle onderzochte locaties aangetroffen. Naast de bovengenoemde excursies is er met een kleine zegen in de kribvakken van de Waal en de Nederrijn gevist. Deze visserij heeft al erg leuke resultaten opgeleverd. Gelderse vissers in actie Barbeel Scheppen in de uiterwaarden van Beneden-Leeuwen 10 8

11 RAVON RAVON Nieuwsbrief Nieuwsbrief verspreidingsonderzoek vissen 1(2) vissen 1(2) Visagenda Hieronder staat een overzicht van de visacitviteiten die in 2007 nog gaan plaatsvinden. Het actuele excursieoverzicht, voorzien van excursieomschrijvingen, is ook op de RAVON website terug te vinden. Alle excursies zijn gratis en voor iedereen toegankelijk. Aanmelden voor de genoemde activiteiten kan tenzij anders vermeld via of via de RAVON website onder de link visagenda. Op de website zal t.z.t. ook informatie verschijnen over de locatie, verzamelplaats en tijdstip. Schepnetten en waadbroeken kunnen tijdens de excursies eventueel van RAVON geleend worden. za 29 september: Visexcursie Drenthe Locatie: Amerdiep za 29 september: Visexcursie Natuurhistorisch Genootschap Limburg Locatie: Swalm Opgave: vr zo 5-7 oktober: RAVON vissenweekend Locatie: Biesbosch za 13 oktober: Visexcursie Groningen Locatie: Westerkwartier en omgeving Zuidlaardermeer za 13 oktober: Visexcursie Noord Holland Locatie: Ilperveld zo 21 oktober: Vissen in de Vallei Locatie: Geldersche Vallei Opgave: of zo 18 november: Vissen in de Vallei Locatie: Geldersche Vallei Opgave: of za 24 november: Visexcursie Overijssel Locatie: nader te bepalen za 15 december: Visexcursie Flevoland Locatie: Horsterwold zo 16 december: Vissen in de Vallei Locatie: Geldersche Vallei Opgave: of za 22 december: Rivierdonderpadexcursie Visexcursie Natuurhistorisch Genootschap Limburg & RAVON Locatie: Tungelroyse beek Doorgeven van waarnemingen Het doorgeven van waarnemingen aan RAVON kan op verschillende manieren. Ten eerste kan het online invoerprogramma Landkaartje worden gebruikt (zie Ten tweede kunnen waarnemingskaartjes worden ingevuld en worden opgestuurd. Deze kaartjes zijn gratis op te vragen bij RAVON. Tot slot kunnen waarnemingen via worden doorgegeven. Het adres hiervoor is za 27 oktober: Rivierdonderpadexcursie Locatie: Everlose beek za 27 oktober: Visexcursie Flevoland Locatie: nader te bepalen za 17 november: Visexcursie Natuurhistorisch Genootschap Limburg Locatie: Voer/Jeker Opgave: za 17 november: Visexcursie Flevoland Locatie: Waterloopbos In de volgende nieuwsbrief: Stand van zaken methodologisch onderzoek grote modderkruiper Vissen in Flevoland Visclub De Prik De exoot: marmergrondel