1 Inleiding: psychologie en geschiedenis

Transcriptie

1 1 Inleiding: psychologie en geschiedenis 1.1 TWEE BENADERINGSWIJZEN VAN DE GESCHIEDENIS VAN DE PSYCHOLOGIE Uitgangspunt van de twee benaderingswijzen is de diversiteit in de psychologie. De diversiteit kan zijn qua: - Subdisciplines - Benaderingen - Verschillende studiedomeinen voor gelijkaardige termen (bv. leren en geheugen) - Afbakening tov andere disciplines is moeilijk - Doelstellingen Traditionele visie: - Context: psychologie moet zichzelf bewijzen - Men gaat het willen bewijzen ondersteunen door de geschiedenis van de psychologie aan te geven: Hoe het ontwikkeld: ο Steeds in stijgende graad van wetenschappelijkheid ο De verwezelijkingen Opeenvolging van grote namen - Psychologen als intellectuele erfgenamen van een lange traditie: Teruggaand tot Aristoteles en Plato Elke psycholoog die toen schreef over psychologie wordt nu gedoopt als een psycholoog avant la lettre Motto van traditionele visie: de vragen zijn dezelfde als vroeger, de methode is verschillend - Gekende citaten die de visie ondersteunen: Ebbinghaus: Die Psychologie hat eine lange Vergangenheit, doch nur eine kurze Geschiedenis Boring: nothing which is supposed to be new, is ever really new -1-

2 Nieuwe benadering: - Men gaat de diversiteit proberen te begripen door onderzoek naar de discipline zelf - Relevantie: voor theoretische discussies - Men gaat ook kijken naar de relatie tussen psychologie en het bepaalde domein - Ook metapsychologie genoemd Gaan nadenken via psychologie over de psychologie Traditionele benadering Overzicht verleden Continuïteit van verleden naar heden; vragen zijn dezelfde, methode is verschillend Psychologie zelf wordt niet in vraag gesteld Nieuwe benadering Verduidelijking hedendaagse situatie Mogelijke discontinuïteit: de vragen kunnen verschillend zijn Status van psychologie, zelfreflextie, relatie tussen psychologie en haar domein Opmerking bij traditionele visie: - Niet zo wit-zwart: Er bestaan uitzonderingen op de kenmerken Het historische werk kan relevant zijn - Deze traditionele visie is in de meeste wetenschapsdomeinen aanwezig, in tegenstelling tot de nieuwe variant -2-

3 1.2 BENADERING EN VALKUILEN VAN DE GESCHIENDENIS Mogelijke valkuilen: - Whiggish - Presentism - Great men Mogelijke benaderingen: - Internalisme (vs externalisme) - Sociaal constructisme Mogelijke valkuilen A. WHIG GESCHIEDSCHRIJVING Wat? - Teleologische visie: wetenschap is vooruitgang - Hedendaagse wetenschap is noodzakelijk correct of minstens superieur tov verleden - Triomfalisme: hoe briljante wetenschappers de waarheid ontdekten, die we nu nog steeds kennen Fout: - Dwalingen - Negeren van ideeën die niet conform zijn Bedenkingen; - Vooruitgangsgedachte doet geen recht aan complexiteit - Fouten zijn even interessant als successen, dus deze ook moeten beschrijven - Kritiek op wetenschap als immer-vooruitgang boekend, dienend tot zuiver welzijn van de mensheid --> maar daartoe heeft het niet geleid -3-

4 B. PRESENTISM Wat? - Hedendaagse ideeën en perspectieven worden op een anachronistische wijze gebruikt in de voorstelling en interpretatie van het verleden. - Het heden is relevant voor de huidige situatie. Bijvoorbeeld: - Wij gebruiken nu de metafoor van: hersenen zijn als een computer - En met deze visie naar het verleden kijken Valkuil: - Leidt tot een misleiden beeld - Het gebeurt op een anachronistische wijze (op een manier die niet klopt) Echte valkuil? - Nee, want ergens kijk je altijd vanuit het nu (cultureel en intellectueel klimaat) - Ongeveer perspectivisme: alles wordt vanuit een bepaald perspectief bekeken C. GREAT MEN Wat? - Geschiedkundige feiten zijn voornamelijk het resultaat van de inspanningen van opeenvolgende grote persoonlijkheden - The history of the world is but the biography of great men - Hagiografie: heiligengrafie Bedenkingen: - Steeds ook externe en contextfactoren die meespelen (mensen functioneren steeds binnen een bepaalde context) - Demystificatie van helden, met erkenning van hun verdiensten - Ook helden zijn mensen -4-

5 D. OEFENING Opgaven: - Alexander de Grote was homo - Voor de studie van de tweede wereldoorlog is het voldoende om te kijken naar de beslissingen van Hitler, Churchill, Roosevelt,... - De eerste wereldoorlog was beter niet uitgevochten geweest omdat het niets heeft bereikt en enkele geleid heeft tot de tweede wereldoorlog - Bij geschiedschrijving over slavernij in een tijd waar het toen algemeen aanvaard was, kan men beter geen taal gebruiken die slavernij als slecht beoordeelde Oplossingen: - Presentisme - Great men - Wiggish - Presentism Mogelijke benaderingen A. INTERNALISME Ontwikkeld door R. Merton (1930) Wat? - Wetenschapsgeschiedenis puur als een beschrijving van de ontwikkeling van het onderzoek, van de theorieën en van de ontdekkingen. - Niet nodig om naar externe factoren te kijken. Bedenkingen: - Invloed van de context is ook belangrijk op de ontwikkeling van een wetenschappelijke discipline - Externalisme: studie van wetenschap binnen een sociale context Dus: externalisme en internalisme zijn nodig voor beschrijving van geschiedenis -5-

6 B. SOCIAAL CONSTRUCTIVISME Wat? - Een mengeling van externalisme en internalisme - Sinds Doel: gedetailleerde studie van wetenschappelijke praktijk - Resultaat: komen tot de conclusie dat wetenschap enkel kan begrepen worden als het product van complexe sociale processen Implicaties van sociaal constructivisme - Wetenschappelijke kennis is niet puur objectief - Er is ook een psychologische dimensie in het begrijpen van menselijk gedrag, want volgende factoren spelen mee in het beschrijven van geschiedenis: Perceptie Cognitie Persoonlijkheid Communicatie Groepsdynamica - Sociaal constructivisme is ook zelf een psychologische these: Bij het beschrijven zijn er dus enkele psychologische factoren van de wetenschapper die meespelen. Dus wanneer je het beschrijft, doe je zelf aan psychologie. Je doet dus zelf aan psychologie, terwijl je iets zegt over psychologie = metapsychologie Bedenkingen: - Relativiteit van kennis => bestaat een externe, objectieve werkelijkheid? => neen volgens sociaal constructivisme - Maar er zijn ook benaderingen die hier ja op antwoorden!! -6-

7 1.3 HET REFLEXIEVE KARAKTER VAN DE PSYCHOLOGIE Psychologie heeft een vreemde positie in vergelijking met andere wetenschappen als je vertrekt vanuit het sociaal constructivisme: - Wetenschap van het gedrag, houdt ook de studie in van wetenschappelijk gedrag => wat men bestudeerd is ook wat men zelf aan t doen is Richards doel van de psychologie: - Psychologie op zijn plaats zetten - Metapsychologie, zelfrelfexie - Niet revionistisch, wel kritisch Niet nieuwe psychologie meebrengen, wel de geschiedenis van de psychologie kritisch bekijken 1.4 BESTAAT ER EEN WERKELIJKHEID LOS VAN DE PSYCHOLOGIE? Twee mogelijke posities: - Er bestaat een onafhankelijke psychologische werkelijkheid. - Psychologische werkelijkheid iss een contructie (Richards). Is er een onafhankelijke psychologische werkelijkheid? - We kunnen alleen praten ove riets waarover we een taal hebben waarmee we er over kunne praten. - We zitten gevangen in de psychologie gevangen in de taal, zonder taal is er geen psychologie. -7-

8 Linguïstische determinatie van de psychologische werkelijkheid - Psychologische fenomenen kunnen enkel worden aangeduid in een psychologische taal - Psychologische taal is: Vaak metaforisch Private ervaringen worden vaak aangeduid door te verwijzen naar iets publieks Interne afspiegeling van de buitenwereld Psychologie cunstrueert zelf de psychologische realiteit: - Het is pas als je een gevoel duidt als iets psychologisch dat er een psychologische werkelijkheid ontstaat. - Door een onaangenaam contact met een andere persoon te duiden in termen van persoonlijkheidseigenschappen van een ander creëert men een psychologische realiteit Implicatie: veranderingen in de psychologische taal impliceren een verandering in de psychologische werkelijkheid. Dus volgens Richards: - We creëren door taal een psychologische werkelijkheid, die eigenlijk los van de taal niet bestaat. - Geschiedenis van de psychologie is dan de geschiedenis van de constructie van de psychologische werkelijkheid. Bedenkingen bij Richards visie: - Een doorgereven visie van sociaal constructivisme - Andere posities zijn ook mogelijk -8-

9 2 Ontstaan van moderne wetenschappen 2.1 OVERGANG VAN DE MIDDELEEUWEN NAAR DE RENAISSANCE Algemene factoren die geholpen hebben bij de overgang: - Toegenomen landbouwproductie - Hierdoor is er een bovlkingsaangroei gekomen - Waardoor er een ontwikkeling van steden kwam - Als gevolg brokkelde de hiërarchische samenlevingsvorm uit de Middeleeuwen langzaam af Enkele factoren die leiden tot een veranderde vraagstelling over de praktische kennis: - De val van Constantinopel in Uitvinding van de boekdrukkunst in Uitvinding van buskruit en het gebruik ervan in de oorlog (15 e eeuw) - De ontdekking van Amerika in De Copernicaanse revolutie Val van constantinopel Constantinopel: - Het enige dat overbleef van het Romeinse rijk tot In griekenland Gevolgen: - Wanneer dit viel, immigreerden de Griekse wetenschappers naar Italië - Hierdoor is de interesse voor de Griekse beschaving in het westen terug opgeleefd = Renaissance (hergeboorte) -9-

10 Houding ten aanzien van de Griekse filosofie in de Middeleeuwen: - De werken van de filosofen werden vertaald en verzoend met het Christendom: God werd beschouwd als de schepper en bezieler van alles - Voorbeelden: Augustinus heeft het werk van Plato vertaald: eeuwige ziel werd God Thomas van Aquino heeft zich gemoeid met het werk van Aristoteles Houding ten aanzien van de Griekse filosofie in de Renaissance: - Men gaat terug naar de bronnen: Niet meer God staat centraal, maar de mens Men kijkt niet meer vanuit een goddelijk denkkader - Uit zich in: Kunst: meer naakte mensen afbeelden Herontdekking van de Euclidische meetkunde Natuurwetenschap Vroeger natuurwetenschap: - Aristotelesche fysica: kwaliteitenfysica Ieder ding heeft een natuurlijke plaats, afhankelijk van vorm en materie Geen plaats voor kwantificering - Terug naar klassieke natuurwetenschap: Atomisme van Democritus en Lucretius Kwantiteitenfysica Op basis van de kleinste aspecten (atomen) kunnen we de natuur begrijpen Atomen zijn de bestanddelen van de natuur en mens Implicaties: ο Mogelijkheid tot kwantificering (gewicht, lengte,...) ο Materialistische visie (itt tot Kerk) -10-

11 2.1.2 Uitvinding van de boekdrukkunst in 1440 Belang van boekdrukkunst: - Werken uit de oudheid konden verspreid worden - De ontwikkeling van de wetenschap vereiste mogelijkheden voor communicatie => wetenschappelijk bevindingen kunnen makkelijker en sneller verspreid worden en langer bewaard - Kerk verliest zijn monopolie om wijsheid te verspreiden Mensen konden nu zelf alles lezen en weten Uitvinder: Johannes Gutenberg - Hij ontwikkelde een bijbel zodat mensen die zelf konden lezen => niet meer afhankelijk van de Kerk, iedereen kon zelf interpreteren - Great men view: Boekdrukkunst komt door Gutenberg Maar: niet zo, maar eerder ontstaan door de context van die periode Uitvinding van het buskruit en het gebruik ervan in de oorlog Gevolg 1 van uitvinding: - Einde van de feodale structuur - Grotere eenheden en naties werden gevormd => bredere vormen van communicatie kwamen (belangrijk voor wetenschap) Gevolg 2 van uitvinding: - Allerlei praktische vragen werden gesteld (ballistiek: hoe voorwerpen kunnen geschoten worden) - Galileï: slingerproeven om antwoord te zoeken op de vraag van de veldheren - Newton: verklaring voor het vallen van voorwerpen -11-

12 2.1.4 Ontdekking van Amerika in 1492 Door de ontdekking werd men geconfronteerd met onmetelijk land zonder gevestigde structuren of machten => - Land en rijkdom waren niet meer gebonden aan afkomst en goddelijke wilbeschikking - Eerste tekenen van democratisering (door zelf te gaan zoeken/werken, kan je rijkdom krijgen) Er werden allerlei verre reizen ondernomen: - Nood aan betere navigatiemethoden Nieuwe kolonies werden ontdekt => - Uitbreiding handel - Stijging productie - Mechanisering Copernicaanse revolutie 1543: werk van Copernicus werd gepubliceerd: - De aarde is niet het middelpunt van het heelal, de aarde draait rond de zon - Gevolg: de mens verloor zijn centrale plaats - Heliocentrisme - De aarde draaide rond de zon in cirkelvormige bewegingen Kerk: geocentrisme (de aarde en mens waren het hoogtepunt van de schepping) -12-

13 2.2 EERSTE TEKENEN VAN DE MODERNE WETENSCHAP: 17 E EEUW Belangrijkste figuren A. FYSICA Kepler: Ellipsvormige beweging van planeten - Optische werking van het menselijke oog: Probleem: omgekeerd beeld op netvlies Oplossing: verschil tussen optische en centrale verwerking van de visuele informatie (hij was als eerste die dit onderscheid maakte) Galileï Verwezelijkingen: Thermometer Telescoop Tegen 7 planeten visie (mensen geloofden toen dat er 7 planeten waren omdat 7 een heilig getal is) - Wereldbeeld: Natuur is geschreven in de taal van de wiskunde De mens kan die taal begrijpen want tussen die mathematische structuur en het menselijk denken bestaat een natuurlijke overeenkomst - Empirisme: Begaan met empirische demnostraties van deze wetmatigheden Meet wat gemeten kan worden, maak dat wat niet kan worden gemeten, meetbaar -13-

14 Newton: : Principia Mathematica - Verwezelijkingen: Theorie van de zwaartekracht Visuele waarneming: wit licht is een mengeling van kleuren B. ANATOMIE EN FYSIOLOGIE Vesalius Interesse in anatomie - Boek: humani corporis fabrica Correctie op de toenmalige anatomische kennis die nog terugging op de Grieken Harvey Bestudeerde de bloedsomloop en de werking van het hart - Was als eerste die de juiste werking van het hart omschreef - Hoe? Experimenteel werk Berekeningen vna inhoud van het hart Aantal slagen per minuut Conclusie: hart pompt per uur drie keer het totale lichaamsgewicht aan bloed - Gevolgen: Verwerping van hypothese dat bloed wordt aangemaakt in lever Ontdekking van de haarvaten (verbinding tussen slagaders en aders) -14-

15 2.2.2 Academies Wetenschap heeft communicatie nodig, de eerste communicatiemedia werden dan ook in de 17 e eeuw gevormd. Welke? - Royal Society (Engeland) - Academie des Sciences (Frankrijk) - Prussian Akademie der Wissenschaften Deze academies hebben een grote rol gespeeld in het ontstaan van de eerste publicatiekanalen: vele academies hadden een eigen tijdschrift waarin wetenschappelijke bevindingen werden gepubliceerd. 2.3 BESLUIT: EEN NIEUW WETENSCHAPSIDEAAL Oud Wezen, doel, waarom? Achterliggende werkelijheid Teleologische verklaring ( wat is het doel?) Contemplatief Nieuw Hoe? Natuur, waarneembare wereld Causale verklaring Praktisch omgaan met manipulatie, experiment Kenmerken van de nieuwe wetenschap: - Waarneembare wereld observeren - Natuur verloor haar bezieling, mystiek Praktisch omgaan met natuur Natuur wordt object onderzocht - Niet waarom-vragen, maar hoe-vragen => causale verklaringen zoeken - Voorkeur voor het experiment -15-

16 Gevolg van de nieuwe wetenschap: mechanisering van het wereldbeeld: - Mathematische mechanica: Geestdrift voor kwantificering Mathematisch kennisideaal als criterium voor wetenschappelijkheid - De machine Weten geraakt verwant aan het maken Machine als model om de ingewikkelde werkelijkheid aanschouwelijk te maken ο De mechanistische mens-machine ο De maatschappij als zichzelf regulerende automaat -16-

17 3 Rationalisme versus empirisme 3.1 INLEIDING Ontwikkeling van de exacte wetenschappen: - Enerzijds: mathematisch kennisideaal Bv. door precieze mathematische berekeningen kunnen we onbekende planeten ontdeken - Anderzijds: empirische observaties, gegevens Ontstaan van sceptisisme: - Was gegroeid als kritiek op het extreem humanisme ( de mens kan alles weten ) en na het ondergraven van het middeleeuws dogmatisme - Michel de Montaigne: Wees voortdurend op de onbetrouwbaarheid van de zintuigen en verstand Niets is zo zeker als de onzekerheid Twijfel aan kennis van mens/centraliteit van de mens Ontwikkelingen in de filosofie: - Regels voor wetenschappelijk onderzoek zoeken - Zoeken naar een alternatief voor het sceptiscisme: Van de metafysica (zijnsleer) naar de epistemologie (kennisleer) Rationalisme en empirisme zorgden voor deze omvorming Ontwikkeling van filosofie en exacte wetenschappen staan nauw in verband met elkaar: - Aan het begin van onderzoek staat altijd een zienswijze die men door middel van het wetenschappelijke (volgens bepaalde regels) op haar houdbaarheid wilt toetsen. - Voor het zoeken naar de regels zijn het rationalisme en empirisme van belang geweest -17-

18 3.1.1 Gelijkenissen tussen de twee stromingen Beide streven naar een totale levens- en wereldbeschouwelijke vernieuwing: - Dit streven is uitdrukkelijker op de voorgrond bij het rationalisme bv. Descartes: het zoeken naar een nieuw moraal - Toch ook bij empiristen die aan politiek gaan doen en zoeken naar economische modellen Beide hadden de overtuiging dat een dergelijke vernieuwing enkel kon plaatsvinden vanuit een vast en onwrikbaar uitgangspunt. - De scholastiek had ook een onwrikbaar uitgangspunt: Zoeken naar de verhouding tussen godsdients en filosofie Bv. godsbewijzen zoeken etc Dogma s zoeken in de kerk - Rationalisme en empirisme gingen uit van het methodisch dogmatisme: Wat? Enkel via bepaalde regels bereikt men een uitgangspunt dat vast en onwrikbaar is. Men ging een methodische analyse an de bestaande kennis uitvoeren tot het punt waarbij het niet meer verder analyseerbaar is. Dit zal het nieuwe fundament zijn van het gebouw der kennis. Beide ontleenden hun methode aan de natuurwetenschappen: - Immers: daar leidt methodische onderzoeksprocedure tot onbetwijfelbare kennis Verschillen tussen rationalisme en empirisme Beiden legden een ander accent op de werkwijze van de natuurwetenschappen: - Rationalisme: mathematische formules (Galilei, Newton) Empirische bevindingen omzetten naar mathematische formules Er werd een hoge waarde gehecht aan redelijke kennis, de rede - Empirisme: zintuigelijke kennis (Bacon) Het verzamelen van empirische data en conclusies maken die niet meer inhielden dan deze data toestaan. -18-

19 Kennisverwerking als interactie tussen subject en object: - Rationalisme: nadruk op subject/mens Top-down Object: ο Inert voorwerp ο Moet door mathematische principes bewerkt en geordend worden - Empirisme: nadruk op object/wat je moet kennen Bottom-up Subject: ο Speelt een passieve rol in het proces van kennisverwerking ο De mens is een tabula rasa, de indrukken bepalen de kennis Waarde aan zintuiglijke waarneming: - Rationalisme: Zintuiglijke waarneming is geen betrouwbare of algemeen geldende kennis Verwijzen naar Plato: zintuiglijke kennis is slechts veranderlijk Taak wetenschap: ο Zintuiglijke waarneembare terugbrengen tot geometrische vormen en getallen want deze zijn niet veranderlijk DUS: niet de zintuiglijke waarneembare wereld kan aanspraak maken op werkelijkheidswaarde, maar slechts die wereld die ontstaat door de sfeer van het zintuiglijk waarneembare terug te brengen tot onveranderlijke geometrische vormen of getallen - Empirisme: Zintuiglijke waarneming is de enige waarneembare werkelijkheid Er is geen onveranderlijke wereld achter de zintuiglijke --> nutteloos om achter een andere werkelijkheid te zoeken Taak wetenschap: zintuiglijke waarneembare wereld bestuderen ο Wetmatigheden zoeken ο Condities waarin verandelijkheid zich voordoet ο Het experiment is een methode bij uitstek -19-

20 Rationalisme Empirisme Werkwijze natuurwetenschappen Mathematisch geformuleerde kennis Samenvatting empirische gegevens Kennisverwerving Subject Object Zintuiglijke waarneming Slechts veranderlijk Enige werkelijkheid 3.2 HET RATIONALISME Descartes methode: systematisch doorgevoerde twijfel Doel: - Bestaande kennis op houdbaarheid toetsen - Zoektocht naar zuivere kennis Betrhouwbaarheid van kennis Onbetwijfelbaarheid van kennis Hoe? - Methodische twijfel doorvoeren - Voor sceptiscisme: twijfel is eindpunt - Voor Descartes: twijfel is beginpunt 1. Destructieve fase: - Uitgangspunt: Omdat ik mij uitsluitend wilde wijden ana het zoeken naar de waarheid dacht ik dat ik, wat er ook gebeurde, als absoluut vals zou verwerpen alles waaraan ik ook maar in het minst kon twijfelen. - Eerst: Twijfel aan zintuigelijke kennis Twjifel aan kennis die van andere komen - Eindpunt: totale twijfel aan alles -20-

21 2. Scharnierpunt - Uitkomst van de totale twijfel: cogito, ergo sum --> ik die al dekend alles in twijfel trek, moet iets zijn - Dus: de twijfel of het denken komt tot stilstand bij het vinden van zichzelf --> bewust zijn van een bewustzijn 3. Constructieve fase - Veralgemening: dat dingen waar zijn die ons helder en duidelijk onderscheiden voorkomen - Welke ideeën zijn dan heldere en duidelijke onderscheiden ideeën? Idee van God ο Kan niet volmaakt zijn als het niet bestond ο De voorstelling kan niet van ons komen anagezien wij als onvolmaakt wezen niet uit onszelf een beeld kunnen vormen van een volmaakt wezen Realiteit van zintuiglijk gegeven werkelijkheid ο Alle sensaties verwijzen naar de werkelijkheid omdat God geen bedrieger kan zijn, anders zou Hij niet volmaakt zijn. Realiteit van ruimtelijkheid en beweging ο Zijn noodzakelijke voorwarden van zintuiglijke voorstellingen in het algmeen ο Zijn uitdrukbaar in mathematische begrippen - Deze ideeën zijn anageboren ideeën waarvan we de waarheid intuïtief inzien. De rest van de kennis kan afgeleid worden via deductie uit deze veronderstellingen. -21-

22 3.2.2 De dualistische visie van Descartes Een gescheiden ziel en lichaam vanuit cogito, ergo sum : - Omdat het denken geen ruimte inneemt en niet afhankelijk is van de materie, is het iets anders als het lichaam. - Lichaam: Res extensa Tijd-ruimtelijk substantie - Ziel: Res cogitans Zuivere denkende substantie A. LICHAAM ALS MACHINE -22-

23 3.3 EMPIRISME EN ASSOCIATIONISME Waarom worden associationisme en empirisme in één adem genoemd? - Empirisiten: Wat zijn de uiteindelijke bouwstenen van het bewustzijn (= epistemologisch vraagstuk) Overtuigd dat al onze kennis gebaseerd is op zintuigelijke gegevens en deze moesten op één of andere manier samengevoegd worden tot een zinvol element van kennis - Associationisme: Hebben associatiewetten waarop de empiristen beroep deden om de bouwstenen samen te voegen. - Dus: Empiristen leverden de bouwstenen Associationisten leveren de mortel om deze samen te voegen Voorlopers: Bacon en Hobbes A. BACON ( ) Aristoteles zocht twee wegen op tot geloofwaardige kennis te komen - Beschreven in zijn werk Organon - Inductie: via observatie (zintuigen kunnen niet bedriegen, fouten komen door foute redeneringen) - Deductie: syllogistische redenering Novum Organon van Bacon: - Hij verwerpt de wijze waartoe men tot de major komt Major vaak gebaseerd op wijsgerige of theologische stellingen --> Bacon: niet goed want ze missen empirisiche toetsbaarheid Majors vaak gebaseerd op observatiegegevens --> Bacon: niet goed want we maken vaak onterechte veralgemeningen -23-

24 Hij wil een nieuwe methodiek invoeren waardoor onze kennis via inductie meer gegrond is: - Gevaren: Het menselijk kennisapparaat vertoont vaak onvolkomenheden en valt tijdens het proces van inductie ten prooi aan de idolen van het verstand Idolen van de menselijke stam: mens als maatstaf voor de natuur Idolen van de grot: persoonlijke vooroordelen van de waarnemer Idolen van de markt: problemen ivm taal, begrippenapparaat Idolen van het theater: vooroordelen wegens wijsgerige of theologische leerstellingen - Resultaten van inductie: Slechts een veronderstelling Moet verder getoetst worden aan de hand van andere feiten - Natuurlijke observatie en experiment: Manipulatie van de natuur, dus niet enkel observatie van spontane natuur Hij merkt ook op dat kennis en macht nauw verbonden zijn:de bruikbarheid van wetenschappelijke kennis in zoverre ze inzicht verschaft in de oorzaken van een fenomeen --> door kennis wordt het fenomeen controleerbaar - Hij geeft een aantal aanbevelingen voor inductie: Het verschijnsel zo nauwkeurig mogelijk beschrijven Daarna op zoek gaan naar condities waarin het verschijnsel zich voordoet, maar ook degene waarin het verschijnsele zich niet of gedeeltelijk voordoet - De eerste aanzet tot de experimentele methode (door Stuart Mill later uitgewerkt) Verschil met Descartes: - Descartes: Zintuigen in twijfel stellen Rede is een onbetwijfelbaar uitgangspunt - Bacon: Ratio is de bron van misvorming van onze kennis (hypothesen zijn niet goed) -24-

25 Bacon waarschuwt voor het gebruik van hypothesen: - Hypotheses belemmeren een onbevooroordeelde observatie Ideaal van de wetenschapper: - Niet: Puur data verzamelen en niet constructiefs verrichten (metafoor van mier) De werkelijkheid willen vangen met een web (metafoor van spin) - Wel: Verzamelen van data (observeren) en deze dan zelf bewerkt (experimenteren) --> metafoor van de bij B. HOBBES ( ) Was tegen Descartes dualistische visie: - De mens is uitsltuiend een machine - Een machine waarvan het functioneren volledig volgens de wetten van de mechanica kan begrepen worden Schreef Leviathan: - Ontkennen van cartesiaans idee dat er aangeboren kennis bestaat. Alle kennis komt via de zintuigen. - Ontkennen van het bestaan van de vrije wil (Descartes). Vrijheid is enkel zinvol als men bedoelt vrij van belemmeringen of hindernissen, maar niet als vrij van oorzaak. - Voor Hobbes is er geen contradictie tussendat de mens vrij kan handleen en toch volledig in zijn handelen gedetermineerd is -25-

26 Mens = bewegende machine: - Materieel substraat: bloedsomloop - Prime mover: hart Controle centrum Bron van alle gewaarwording - Menselijke beweegredenen zijn te herleiden tot twee fysiologische mogelijkheden: Appetites: het bloed stroomt sneller => aangenaam gevoel Aversions: bloed wordt gehinderd => onaangenaam gevoel - In die zin geeft hij het hedonisme een nieuwe grondslag - Hij herleidt het motivationele tot een bipolariteit: aangenaam versus onaangenaam Mens = verlangend wezen: - Geluk is niet een toestand van rust, maar een aanhoudend verder bewegen naar wat aantrekt of een vluchten van wat afstoot - Dood is het grootste denkbaar ongenoegen want dan houdt alle beweging op => individualistische visie Egocentrische visie: - Homo homini lupus: de mens is vor de medemens als een wolf - Vandaar dat hij probeerde een politieke visie te ontwikkelen voor de ideale maatschappijstructuur --> asolute staatsvorm nodig: iederen moet wat van zijn natuurrecht afstaan -26-

27 3.3.2 Empiristen: Locke, Berkeley en Hume A. LOCKE ( ) Ervaring als enige bron van kennis Hij is tegen aangeboren ideeën want als je ziet dat niet iedereen regels van logica heeft (kinderen, zwakbegaafden) en morele regels verschillen van cultuur tot cultuur. Volgens hem is ervaring de enige bron van kennis. - De mens is een tabula rasa die via ervaring moet worden opgevuld. - Alles gaat terug op leerprocessen - Over welke soort ervaringen gaat het dan? Bronnenmateriaal Verwerkende instantie Resultaat van verwerking Voorwerpen buiten ons External senses (sensations) Ideas of sensation Interne werking van geest Internal senses (reflection) Ideas of reflection Voor Locke waren de ideas of sensation heb belangrijkste. Deze kunnen we verder indelen: - Enkelvoudig: Niet verder analyseerbaar Rechtstreeks terug te voeren tot kwaliteiten object Passief proces van waarneming - Samengesteld: Samenvoeging van enkelvoudige ideeën tot zinvolle gehelen Enkelvoudige ideeën Enkelvoudige of elementaire delen: niet verder analyseerbaar, rechtstreeks terug te voeren tot kwaliteiten van het object. Ze zijn ook het resultaat van een vrij passief proces: zodra we via de zintuigen met een object in aanraking komen, ontvangen we een soort fotografische afdruk van de eigenschappen van dit object. -27-

28 Twee soorten eigenschappen: - Primaire: Materiële aard --> bv. vastheid, uitgebreidheid, vorm, beweging, aantal Onafhankelijk van de waarneming Herleidbaar tot de eigenschappen van en verhoudingen tussen de atomen Één tot één relatie tussen objecten en geest De eigenschappen behoren intrinsiek tot het object, in welke toestand ook - Secundair: Kleuren, smaak, pijn Eigenschappen die niet echt tot het object horen, toch niet in de vorm waarin ze waargenomen worden. De eigenschappen zijn afhankelijk van de waarnemer Complexe ideeën en het principe van associatie Complexe ideeën zijn een samenvoeging van enkelvoudige ideeën De samenvoeging van observationele sensaties tot complexe ideeën vindt plaats in overeenkomst met de aard van het object = natuurlijke band Invoering van het begrip van associatie: - Gedachtenexperiment met William Molyneux Blindgeboren man die op latere leeftijd leert zien Locke zegt dat hij wel twee voorwerpen (bv. kubus en bal) afzonderlijk kan zien, maar kan geen visueel onderscheid maken tussen de twee - Fantasie: Fantasie = complexe ideeën die geen natuurlijke band meer hadden met objecten uit de buitenwereld - Verkeerde of pathologische associaties Bv. door leerpsychologie of psychoanalyse -28-

29 Samenvattend Locke - Heeft ook een dualistische visie (zoals Descartes) - Een realist (zoals Descartes) Er is een buitenwereld die ons via de zintuigen bereikt Deze zintuigelijke kennis is de enige bron van kennis zodat het al dan niet bestan van de buitenwereld wezenlijk is voor de validiteit van deze kennis - Nativisme: Geen aangeboren ideeën op vlak van inhoud Wel aangeboren mentale mogelijkheden zoals denken, waarnemen, taal - een echte toetssteen van kennis ontbreekt: hoe kunnen we ooit het waarheidsgehalte van onze ideeën toetsen als we de dingen uit de omgeving slechts door middel van afbeeldingen kennen? B. BERKELEY ( ) Kritiek op Locke: - Als we de werkelijkheid kennen door middel van afbeeldingen, dan kunnen we ons wel nog afvragen wat de waarheidsgehalte is van onze ideeën. - Het is onmogelijk om de werkelijkheid, zoals ze ervaren wordt via de zintuigen, te toetsen zonder de zintuigen. Immaterialisme: - Het is onnodig om aan te nemen dat er buiten ons bewustzijn een materiële werkelijkheid bestaat - Wordt ook idealisme genoemd: de werkelijkheid is afhankelijk van onze geest, daarbuiten en los daarvan bestaat er geen ander werkelijkheidsprincipe --> Berkeley is geen echte idealist -29-

30 Esse est percipi: - Bestaan is waargenomen worden - Materiële wereld is niet de veroorzaker van onze ideeën - Onmogelijk om achter de waargenomen eigenschappen nog een drager van die eigenschappen aan te nemen (dat zelf niet kan waargenomen worden) - Uitspraak over een object Verwijst naar een serie van gewaarwordingen Uitspraken mogen niet verwijzen naar een onafhankelijk van de waarneming bestaande realiteit Het associatie-begrip Voor Berkeley is associatie een cruciaal begrip --> verwerpt samenvoegen van afzonderlijke gewaarwordingen op basis van natuurlijke orde (ook primaire en secundaire eigenschappen) Hoe komen we tot complexe voorstellingen? - Door het principe van contiguïteit - Het steeds samen voorkomen van bepaalde gewaarwordingen waardoor we dit geheel van gewaarwordingen na verloop van tijd als het ware onder één noemer brengen en daarbij de indruk hebben dat het om één object gaat dat onafhankelijk van de waarneming staat. - Het samenvoegen van verschillende gewaarwordingen is dus louter het gevolg van gewoontevorming Waarnemingsproces Molyneux-probleem: - De blinde kan het niet zien als twee voorwerpen buiten hem - De blinde kan ook niet zien dat het twee afzonderlijke voorwerpen Dus: zowel de waarneming van afstand als van vorm, vereist een leerproces dat de resultatnte is van een samenspel tussen tactiele en visuele gewaarwordingen. -30-

31 Zijn theorie wordt bevestigd door een dokter die een jongen op 13-jarige leeftijd terug kan laten zien. Eerst rapporteert de patiënt losse indrukken zonder notie van object, afstand of samenhang. Langzaam aan leert hij zien. Dieptewaarneming aanleren volgens Berkeley, er zijn verschillende factoren die waarneming mogelijk maken: - Interpositie: voorwerpen die verder staan worden meestal gedeelteijk bedekt door voorwerpen die dichtbij staan. - Relatieve grootte en helderheid: waargenomen textuur en grootte varieert in functie van afstand. - Associatie tussen visuele sensatie van een voorwerp en de sensatie van de oogbewegingen. --> Descartes had dit mechanisme ook ingeroepen, maar voor hem ging het om een aangeboren vaardigheid. Voor Berkeley niet. C. HUME ( ) Ideas and impressions Onderscheid: - Idea: Voorstelling Centraal ontlokt Fainter copies van impressions Kunnen SOMS even sterk en helder zijn als impressions - Impressions: Gewaarwordingen of indrukken Perifeer ontlokt Helderder dan ideas -31-

32 Zowel ideas als impressions kunnen enkelvoudig of complex zijn: - Complexe van impressions: De ervaring van een eenvoudig voorwerp bestaat uit een samenspel van allerlei afzonderlijk en te onderscheiden gewaarwording. Het idea van dat voorwerp is dan ook complex We kunnen ook een idea hebben van iets dat niet bestaat door een knip-enplak werk van verschillende afzonderlijke gewaarwordingen. Hij vraag zich af of een enkelvoudige of complexe voorstelling inderdaad afkomstig is van een enkelvoudige of complexe gewaarwording. - Elke voorstelling gaan onderzoeken om na te gaan of die samengesteld is op een manier die we al dan niet via eengewaarwording ervaren. - Dit wordt zijn cartesiaanse methode om onze kennis op de proef te stellen en uit te zuiveren. Want al onze gedachten en voorstellingen die niet tot overeenkomstige indrukken te herleiden zijn, blijven zuiver speculatief. Wat kan dan niet bestaan volgens hem? - Geestelijke substantie - Ik of zelf Een complex idee Deelelementen zijn afhankelijk van concrete sensaties Totaliteit werd nooit ervaren - Agnosticisme = we kunnen god niet kennen Een complex idee Vertrekkende van contrete sensaties Totaliteit werd nooit ervaren -32-

33 Associatie en oorzakelijkheid Voor Hume zijn associaties te vergelijken met een soort psychische zwaartekracht waardoor afzonderlijke ideeën worden samengevoegd. --> samenvoeging verloopt niet bij toeval Hij gaat zoeken naar wetmatigheden van deze associating quality: - Drie basisweten: Gelijkenis Contiguïteit Oorzaak-gevolgrelaties - Hij moet wel toegeven dat deze wetmatigheden geen noodzakelijke voorwaarden uitmaken voor associaties. Vandaar dat hij later de oorzaakgevolgrelaties zal weglaten. Want oorzakelijkheid is in wezen te herleiden tot een empirische generalisatie op basis van contiguïteit. Voor Hume is causaltieit dus secundair: het berust op een ervaring van steeds samen voorkomen. => - Probleem voor natuurwetten - Probleem van inductie De basis van onze ervaring moet dus uiteindelijk rusten op de empirie. Een ideaal dat Hume deelt met de grondlegger, Bacon. => Hume staat sceptisch ten opzichte van logische redeneringen waarvan de premisse berust op de empirische vaststellingen. Deze premissen zijn meestal onterechte generalisaties. -33-

34 D. KORT OVERZICHT Locke: had twee vragen: - Fundament van kennis? Locke: afbeeldingstheorie Berkeley: geestelijk monisme Hume: verwerpt de geestelijke substantie - Kennisopbouw: Locke: idee ο Enkelvoudig: primaire of secundaire eigenschappen ο Samengesteld: door natuurlijke band en associatie Associaties: - Locke: associate komt door natuurlijke band - Berkeley: associatie komt door contiguïteit (gewoontevorming) - Hume: Volgens hem is contiguïteit onvoldoende voor associaties te krijgen Associaties zijn volgens hem ook een psychische zwaartekracht Associating quality? Hoe ontstaan associaties? ο Gelijkenis ο Contiguïteit ο (Oorzaak-gevolg --> later laten wegvallen omdat het gewoone en kwestie is van perceptie) Associationisme: - Verdere uitwerking van associaties - Uiteindelijke conclusie na associationisme: Het geheel is meer dan de samenstellende delen Het geheel is meer dan de som van de delen Gestaltpsychologie! -34-

35 3.3.3 Het associationisme: Hartley en de Mills Epistemologisch uitgangspunt van de associationisten: al onze kennis is opgebouwd vanuit elementaire gewaarwordingen. Waarmee bezig? Hoe deze elementen samengevoegd worden. A. HARTLEY ( ) Zocht een fysiologische ondebouw voor het associatiemechanisme Veronderstelling: - Het object brengt vibrations over naar de zintuigzenuwen - Deze vibraties vormen de fysiologische onderbouw van gewaarwordingen - Vanuit de hersenen worden de vibraties als miniatuurvibraties overgebracht - De miniatuurvibraties zijn de fysiologische tegenhanger van de psychische ideeën Het was niet de bedoeling om het psychische te herleiden tot het fysiologische. - Hij zag het psychische en het fysiologische als parallelle processen (itt dualisme) - Beide soorten verlopen volgens andere wetmatigheden als het andere Hij zocht ook naar associatiewetmatigheden: - Wanneer de sensaties A, B en C in voldoende mate samen worden geassocieerd met hun overeenkomstige ideeën a, b en c. Dan krijgen de ideeën a, b en c zo n kracht, dat ze alledrie worden opgeroepen bij één sensatie (A of B of C). - A --> a B --> b => A --> a, b en c C --> c Hij is de vader van de psychofysiologie - Wat? Parallellisme tussen psychische en fysische processen - Voorbeeld: leugendetector -35-

36 B. JAMES MILL ( ) Voornaamste werk: Analysis of the phenomena of the human mind Volgens hem waren al onze gedachten, waarnemingen en herinneringen het resultaat van het associatiemechanisme. Ontwikkelde bewustzijnsmechanica: - Wat? Geheel is gelijk aan de som van de delen Associatiemechanisme: elementen worden samengevoegd tot gehelen en deze gehelen worden veronbden tot gedachtestromen - Associatie: Synchroon: ο Enorm veel aantal voorstellingen op één ogenblik worden samengevoegd ο Ruimtelijke contiguïteit Successief: ο Enorm veel aantal sensaties/ideeën op verschillende ogenblikken worden samengevoegd ο Ongeveer het complexe idee ο Tijdelijke contiguïteit - Afzonderlijke elementen behouden hun identiteit => één basiswet voor associaties: contiguïteit Voorbeeld synchrone associatie: - De waarneming van huis zijn in zoveel dingen te ontleden: Waarneming van afzonderlijke elementen (kleuren, vormen,...) Voorstellingen uit herinneringen van vroegere ervaringen (trappen, kamers,...) - Het abstracte idee huis Vanuti het geheugen worden tegelijkertijd een enorm aantal voorstellingen in één ogenblik in het mengvat van het bewustzijn samengezet -36-

37 De sterkte van associaties zijn afhankelijk van: - Levendigheid De emotionele belandenheid van sensaties of voorstellingen pain and pleasure - Frequentie Wanneer twee of meer sensaties steeds samengaan, worden de voorstellingen (ideeën) ook samen geassocieeerd. Bv. perceptie van het kleur wit wanneer we alle kleuren op een wiel ronddraaien. De perceptie van wit is omdat we geleerd hebben dat wanneer we alle kleuren achter elkaar zien, dat het wit zal zijn. C. JOHN STUART MILL Kritiek op vader: - Geheel is meer dan de som van alle delen - De afzonderlijke elementen behouden niet hun identiteit Mentale scheikunde: - Wat? Het geheel is meer dan de som van de verschillende delen - Door associatie komt er een nieuw geheel tot stand dat karakteristieken heeft die meer zijn de de samenstellende elementen => associatie van elementen doet iets nieuws ontstaan Gevolg: - Door de mentale scheikunde verliezen de afzonderlijke sensaties hun oorspronkelijke karakterstieken => ze zijn niet meer te achterhalen via introspectie - Hierdoor is er een breekpunt met de empiristische uitgangspunten: Elementaire sensaties kunnen op zijn hoogst bestempeld worden als abstracties of als hypothetische bouwstenen van het bewustzijn Gestaltpsychologie: we percipiëren niet de afzonderlijke noten, maar wel de melodie -37-

38 Verwijt aan vader, empiristen en associationisten: - Niet genoeg trouw gebleven aan het wetenschapsideaal van Bacon - Onvoldoende niet-empirische verifieerbare stellingen ingevoerd Daarom: - Veel aandacht besteden aan het ontwerpen van een methodiek om vanuit een ervaringsgegeven (persoonlijk en subjectief) e komen tot een observatieuitspraak die voor iedereen ondubbelzinnig is. - => schetsen van een experimentele methodiek - slechts die gewaarwordingen van de zintuigen die duidelijk en wetmatig in verband staan met externe objecten kunnen op een wetenschappelijk verantwoorde wijze beschreven worden Mills 5 methoden voor inductie: - Direct method of agreement - Method of difference (Bacon) - Joint method of agreement and difference (Bacon) - Method of residues - Method of concomitant variations (Bacon) (voorbeelden zie slides) Draagwijdte van het empirisme Locke: - Het individu vang zijn leven aan als een tabula rasa: een onbeschreven blad dat door het proces van associaties geleidelijk ingevuld wordt. - Volgens hem: Opvoeding maakt de man: een mens is goed of slecht door de opvoeding Belang van ervaringen tijdens de kindertijd Hartley en James Mill hadden hetzelfde idee als Locke. - John Stuart Mill: depressie door de zware opvoeding van zijn vader -38-

39 Nature-nurture debat: - Watson (behaviorist) - Spencer en Bain (19 e eeuw): Er is ook een fylogenetische basis voor associaties: dus geen pure tabula rasa - Garcia s aangeleerde voedselaversie-experimenten: Niet alles kan met alles geassocieerd worden => preparedness Sommige associaties worden gemakkelijker geleerd dan andere omdat ze betrekking hebben op de overlevingskansen van het individu Besluit Emperisme en rationalisme: - Problematische van empiristische elementarisme: waarneming is meer dan gewaarwording - Ook waarneming gaat niet zonder rede => Noch zuiver empirisme, noch zuiver rationalisme is haalbaar. Kant ( ) - Poging tot integratie van rationalisme en empirisme - De opvatting dat onze kennis een getrouwe kopie of afspiegeling van de werkelijkheid was, is volgens Kant niet houdbaar. De structuur die wij aan de werkelijkheid opleggen, is een menselijke structuur dat eigen is aan ons kennisapparaat. Toch is deze werkelijkheid objectief omdat alle mensen haar delen. = antropologisch copernicaanse wending - Twee stellingen: Er is een werkelijkheid op zich (realisme) Ale kennis is geïnterpreteerde kennis (idealisme) Zintuigelijke gegevens geven de basis voor kennis Verstand heeft a priori schema s -39-

40 3.4 VERLICHTING EN ROMANTIEK Verlichting (18 e eeuw) De 18 e eeuw is de eeuw van de Rede: - Men probeert kennis samen te vatten in Encyclopédieën (Diderot en d Alembert) omdat men denkt dat de mensheid zo vooruit zal geraken. - Men had dus hetzelfde optimisme van de empiristen in het geloof van de mogelijkheden van de opvoeding. Secularisatieproces: - Men komt los van het Christelijk denkkader - Er komt ook steeds meer een monistische, materialistische visie op de mens: de mens is niets anders dan een machine --> Descartes had nog een dualistische visie, hier enkel mens als machine - Men herkende wel de macht van de ratio, maar ze wilden er geen substantie (ziel) in herkennen Antidogmatisme: - Zorgde voor liberalisme (vrije meningsuiting, vrije handel) - Zorgde ook voor de Franse Revolutie, dat de eerste Verklaring van de Rechten van de Mens tot gevolg had. Julien Offray de La Mettrie ( ) - Extreem voorbeeld van materialisme - Volgens hem ligt alles verankerd in biologische processen => het boek L homme machine - Volgens hem is er ook een contiguïteit tussen mens en dier (itt Descartes): Een aap kan mits de nodige trainig zich gedragen als een mens - Zijn ideeën waren zo extreem atheïstisch en materialistisch dat hij uit Frankrijk en Nederland moest vluchten. De ideeën van Verlichting zullen later vervangen worden door het positivisme. -40-

41 3.4.2 De Romantiek Tegenbeweging van empirisme: - Antimechanistisch - Antimaterialistisch - Antirationalistisch (in de brede zin van het woord, dus ook anti-empiristisch want daar stond het bewustzijn centraal) Nieuwe trefwoorden (Jean-Jacques Rousseau --> Liberté, égalité, fraternité): - Gevoel - Fantasie - Beleving - Verlangen Verlichting Verstand Wetenschap als kennisbron Berekend Atomistisch Mechanistisch Utilaristisch (menselijk geluk) Romantiek Gevoel Intuïtie en gevoel als kennisbron Invoelend Holistisch Vitalistisch/organicistisch Heroïsch A. VERBEELDING VERSUS VERSTAND Verlichting: diep inzicht, visie of verbeelding is een passieve weerspiegeling van wat de buitenwereld zich aan het bewustzijn opdringt Romantisme: diep inzicht, visie of verbeelding komt slechts tot stand via een actieve, gevoelsmatige omgang van het individu met en in de wereld. Het denken is meer dan uit associëren an zintuigelijke indrukken. Dit kwam sterk tot uiting in de kunst (de verbeelding de vrije loop laten). -41-

42 B. GEVOEL VERSUS ZINTUIGLIJKHEID Romantiek: gevoel primeert op: - Verstand - Zintuiglijke gewaarwording Het vertand moet waarheid zoeken en de zintuigen moeten hun indrukken van buitenaf ontvangen --> Gevoel vindt zijn inhoud in zichzelf en kan zich onmogelijk vergissen Gottfried Herder: Ik voel, dus ik ben --> Veranderd dus de uitspraak van Descartes (Cognito, ergo sum) C. TERUG NAAR DE NATUUR Verlichting: - Natuur was een levensloze machine - Galileï: een opengeslagen boek dat via de analyserende wetenschap volledig begrepen kan worden. Romantiek: - Eenheid natuur geest terug herstellen. - Ze beschouwen de natuur als een dynamisch; steeds veranderend, groeiend schepsel: een organisme met een leven en een ziel. - Men ontdekt de natuur niet door het cijferend te bemeten, maar slechts door een totaal voelen van de natuur waardoor geest en natuur samengroeien tot harmonie. D. PSYCHOLOGIE VAN HET ONBEWUSTE Rationalisme en empirisme: rationele denken en waarnemingsproces (of het bewustzijn zijn altijd het mechanisme voor het dneken geweest. -42-

43 Voor de romantiekers: het onbewuste - Carus ( ) Absolute onbewuste krachten: ο Vitale oorsprong waaruit het (zelf)bewustzijn zich ontwikkeld Relatieve onbewuste krachten: ο Verwijzen naar alles wat ooit bewust is geweest, maar nadien onbewust is geworden ο Toch blijft het een invloed uitoefenen op ons bewust handelen - Enorme interesse voor slaap, maar voornamelijk de droom: Droom = een toestand waarin het bewuste zich terugtrekt in een bewustloze sfeer Volgens Novalis is de droom de werking van de wereldziel in die van het individu Ook interesse in de symobliek van de dromen E. ORGANISME VERUS MACHINE Verlichting: - God als Grote horlogenmaker (God heeft alles in gang gezet) => deze vergelijking zet aan tot de performatietheorie = alles en iedereen is reeds van op het moment van de schepping aanwezig gesteld Leide tot het geloof dat er homunculi (mini-mensjes) in het sperma van de man zat (alles is vastgelegd van in t begin) - Mechanistische fysica: Leven = samenvoeging van materiële onderdelen Geen discontinuïteiten, geen breuk in grote keten van oorzaken en gevolgen. -43-

44 Romantiek: - Mensen zijn organismen - Kant: Een machine heeft alleen een bewegende kracht. Een organisme bezit in zich vormende kracht die het op materie uitoefent die die kracht niet heeft: het organiseert/ Deze kracht kan niet alleen door een mechanische beweging verklaard worden - Deze ideeën leiden vaak tot vitalisme = het leven kan iet alleen als een mechanisme verklaard worden Er is een onstoffelijk element (ziel, de essentiële volk) De ziel bepaald het leven en toont aan dat de mens meer is als een mechanisme Von Herder: samenleving gaan beschouwen als een leven organisme F. ANDERE ROMANTISCHE THEMA S Volksnationalisme Ontstaan van geschiedschrijving Romantiek in geneeskunde: - Mesmer --> mesmerisme, hypnose - Hahnemann: homeopathie - Allemaal reacties op de mechanische visie van de mens in de geneeskunde -44-

45 4 Achtergronden vanuit empirische bevindingen 4.1 ONTWIKKELINGEN BINNEN DE PSYCHOFYSIOLOGIE Reflex cf. Descartes (figuur vuur): - Znimale geesten die naar boven vloeien en klepjes open zetten in de hersenen. Hierdoor kunnen er weer animale geesten vloeien naar de voet om deze te laten wegtrekken - Kortom: reflex Zonder tussenkomt bewustzijn Automatische reactie op uitwendige prikkel - Zorgde zo voor een basis voor het onderscheid tussen Onwillekeurige reacties (lichaam als machine) Willekeurige reacties (interactie ziel -> lichaam) Astruc (1736) - Volgens hem is het een weerkaatsing - Animale geesten weerkaatsen terug t.h.v. ruggengraat en veroorzaken bewegingen 1751: Whytt: experiment kikkers - Reflex/bewegingen gebeuren zonder tussenkomst van hersenen Discussie: - Hoe kunnen we bewegingen doen met controle, maar ook zonder controle? - Discussie duurde tot in 19 de eeuw Onderscheid fysiologie (reflexen) en psychologie (bewuste gedragingen) - Maar later werd dit onderscheid minder door: Pavlov: geconditioneerde reflex Freud: onbewuste motieven voor gedrag -45-

46 4.1.2 Sensorische en motorische zenuwbanen: Bell-Magendie Bell ( ): - Er zijn twee banen voor reflexen: Sensorische banen: ο Afferent ο Dorsaal Motorische banen: ο Efferent ο Ventraal - Deze twee zenuwbanen hechten zich ook anders aan het ruggenmerg: Ventraal: voorkant Dorsaal: achterkant - Experimenten met stimulatie: Stimulatie van dorsale kant: geen reactie Stimulatie van ventrale kant: hevige convulsies Magendie ( ): - Experimenten met zenuwen doorknippen: Dorsaal: ο Ledematen gevoelloos ο Maar nog perfect alle bewegingen kunnen uitvoeren Ventraal: geen bewegingen meer kunnen doen Belang van deze bevindingen: - Invloed op de ontwikkeling van fysiologie en psychologie - Aanzet tot S R kader S: Stimulus / afferent R: Reachtie / efferent -46-

47 4.1.3 Werking van zenuwimpuls en elektriciteit Hoe werkt de zenuwimpuls? - Via animale geesten - Of is er een andere manier? Galvani (1791): - Ging onderzoek doen over elektrische krachten bij spierbewegingen - Kikkerpoot hangen aan een koperen haak en kijken wat het effect daarvan was op een zinken plaat => zinken plaat ging bewegen - Hij ging dit wijten aan de bezielende kracht --> eerste stromingen van romantisme en vitalisme - Volgens hem was electriciteit organisch --> later weerlegd (anorganisch) - Gaf aanzet tot de ontwikkeling van batterij Snelheid van zenuwgeleiding du Bois Reymond (19 e eeuw): - Onderzoek over dierlijke electriciteit - Hij had een foute theorie, maar gaf aanzet tot electrochemische transmissie van zenuwcellen - Aanzet tot het feit dat de zenuwgeleiding iets materieel is, chemisch, niet langer animale geesten Müller (19 e eeuw): - Volgens hem kan snelheid nooit gemeten worden omdat de afstanden te klein zijn - Hij is tegen du Bois Reymond - Hij is een aanhanger van het vitalisme: Vond dat zenuwgeleiding niet kan onderzocht worden omdat het niet materieel is -47-