RELATIONELE VORMING EN SEKSUALITEIT

Transcriptie

1 RELATIONELE VORMING EN SEKSUALITEIT Er is veel materiaal m.b.t. weerbaarheid, relationele vorming en seksualiteit. De ervaring leert dat er geen totaal passend boek of passende methode bestaat voor de doelgroep mensen met een verstandelijke beperking. Daarom zal het neer komen op: het verzamelen van informatie uit diverse bronnen en het aanbieden op individueel niveau. Belangrijk is daarom eerst het communicatie en ervaringsniveau van de doelgroep / het individu in te schatten. De kans op overschatten is erg groot. Juist dan kan informatie een eigen leven gaan leiden en voor grote verwarring zorgen. Deze aanbeveling bevat - Een omschrijving van seksualiteit, seksuele voorlichting, seksuele vorming. - Een visie op verstandelijke beperking en seksuele ontwikkeling. - een indeling in de ontwikkelingsniveaus volgens Timmers-Huygens. Wat kan je verwachten m.b.t. ervaren, spel, communicatie, persoonlijkheidsontwikkeling, relationele vorming, seksualiteit. - Adviezen omtrent ontwikkelen van ik - besef, persoonlijkheid en relationele vorming - Adviezen omtrent bewustwording rondom seksualiteit - Een lijst kerndoelen relationele vorming en seksualiteit - Een lijst met praktische boeken en praktisch materiaal voor gebruik door de leerlingen, bewoners zelf. - Een lijst met methodes boeken en artikelen m.b.t. relatievorming en seksualiteit en beleid maken Ik heb geprobeerd om zo volledig mogelijk doelstellingen en suggesties onder te brengen. Om te komen tot weerbaarheid en relatievorming moet eerst een minimale persoonlijkheids vorming hebben plaats gevonden. Persoonlijkheidsvorming heeft alles te maken met individualiteit, zelfreflectie, keuzes kunnen maken, weerbaarheid. De basisbehoefte het gevoel belangrijk te zijn moet daarvoor worden gevoed. - complimenten over het zijn i.p.v. het handelen werken hier aan mee. Je bent een harde werker, Je bent een goede timmerman, i.p.v. dat heb je goed gedaan. en je hebt netjes getimmerd. - keuzes maken, al zijn ze nog zo klein. Wil je met pen of potlood schrijven. De ervaring het is belangrijk wat ik denk en wil zal ontstaan en ontwikkelen. Het is dus belangrijk om daar in alle fases aan te werken.

2 Wat is seksualiteit Als iets een subjectief begrip is dan is het wel seksualiteit. Seksualiteit houdt veel meer in dan alleen vrijen of geslachtsgemeenschap. Seksualiteit hoort bij de basisbehoeften van het leven, net als eten en drinken. Ieder mens heeft seksuele gevoelens, wensen en verlangens. Deze ontwikkelen zich vanaf de geboorte. Seksualiteit is lichamelijk en emotioneel en kan alleen of samen met anderen worden beleefd. Dat kan op veel verschillende manieren met als voorwaarde dat men elkaars grenzen respecteert. Seksualiteit heeft ook te maken met: gezondheid, voortplanting, relaties, persoonlijke normen en waarden, religie, cultuur en samenleving. In het verleden ging men er vaak van uit dat iemand met een beperking toch geen volwaardig seksueel leven zou krijgen. Het hoofdstuk seksualiteit werd dan ook veelvuldig genegeerd. Maar seksuele gevoelens en behoeften heeft iedereen, ongeacht het al dan niet hebben van een beperking. Seksuele voorlichting en vorming We kennen seksuele voorlichting en seksuele vorming. Maar wat is nu precies het verschil tussen die twee? Seksuele voorlichting Seksuele voorlichting verwijst naar overdracht van feitelijke kennis. Zo kun je als ouder/opvoeder of leerkracht voorlichting geven over: de voortplanting; soa (seksueel overdraagbare aandoening); puberteit; menstruatie; zaadlozing; verliefd zijn; kinderen krijgen; enzovoorts. Seksuele vorming Seksuele vorming is breder dan seksuele voorlichting. Seksuele vorming speelt zich op drie terreinen tegelijk af, namelijk: informatieoverdracht, meningsvorming, het aanleren van vaardigheden. Seksuele vorming is erop gericht mensen (jong en oud) te ondersteunen bij de ontwikkeling tot een persoon die: respect heeft voor zichzelf en voor anderen; zich bewust is van eigen en andermans waarden, normen en mogelijkheden; gefundeerde beslissingen kan nemen op het gebied van seksualiteit. Seksuele vorming is een onderdeel van de seksuele opvoeding. Overal krijgen mensen informatie: thuis, van ouders en overige familieleden, van vriend(inn)en, van docenten op school, op straat, in

3 de media en binnen instellingen. En overal kom je verschillen tegen in opvattingen, normen en waarden over het lichaam, liefde, relaties en seks. De betekenissen die men geeft aan seksualiteit en de manier waarop men deze verwerkt, hebben invloed op het eigen seksuele leven. Veel mensen met een beperking hebben weinig kennis van het eigen lichaam omdat zij niet of onvoldoende geïnformeerd zijn over seksualiteit. Dat kan tot gevolg hebben dat zij een vertekend beeld ontwikkeld hebben van het eigen lichaam. Of dat er onzekerheid over het eigen lichaamsbeeld ontstaat. Seksuele voorlichting is in dat verband gewenst. Het is belangrijk dat seksuele voorlichting en/of vorming aansluit bij het ontwikkeling- en kennisniveau van iemand. De Hermeneutische Cirkel kan een hulpmiddel zijn om hier helderheid over te krijgen en om een op maat gesneden programma samen te stellen. De Hermeneutische Cirkel De Hermeneutische Cirkel is een hulpmiddel om een inschatting te maken hoe de emotionele draagkracht, het verstandelijke niveau, de sociale ontwikkeling, de vaardigheden, de achtergrond en eventuele opmerkelijke gebeurtenissen zich verhouden in het leven van iemand met een verstandelijke beperking. Door gebruik te maken van de methodiek van de hermeneutische cirkel kun je de mens in zijn totaal leren zien en daardoor beter leren begrijpen. Het is een methodiek die ook in staat stelt een seksuele hulpvraag te verduidelijken. Binnen de cirkel kunnen een aantal onderwerpen worden geplaatst: 1. De lichamelijke ontwikkeling 2. De verstandelijke ontwikkeling 3. De emotionele ontwikkeling 4. De sociale ontwikkeling 5. De persoonlijke levensgeschiedenis 6. Bijkomende psychiatrische problematiek De Hermeneutische Cirkel Met de Hermeneutische Cirkel is het mogelijk om: een op de cliënt afgestemd seksueel voorlichtingsprogramma op te stellen; mogelijke grensoverschrijdingen beter te doorgronden en van een antwoord voorzien; de cliënt respectvoller te bejegenen.

4 Dit kader is bruikbaar voor de individuele cliënt. Voor meer informatie en bijvoorbeeld uitgewerkte voorbeeldcasuïstiek zie onderstaande bronvermelding. Bron: Bosch, E., Suykerbuyk, E., Seksuele voorlichting aan mensen met een verstandelijke handicap. Baarn: Nelissen, Verstandelijke beperking en seksuele ontwikkeling Tot op heden is er weinig empirisch wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de seksuele ontwikkeling van mensen met een verstandelijke beperking. Belangrijk is of de beperking bij de geboorte aanwezig is of dat de beperking op latere leeftijd verworven is. In het eerste geval zal de seksuele ontwikkeling worden geïntegreerd en in het tweede geval zal er een breuk plaatsvinden in de ontwikkeling van gender en seksualiteit met de kans op problemen. In de puberteit verloopt de fysieke seksuele ontwikkeling bij de meeste jongens met een verstandelijke beperking min of meer normaal. Bij meisjes met een verstandelijke beperking zijn vaak grote verschillen te zien wat betreft het begin van de puberteit, vruchtbaarheid en de menopauze. Een paar voorbeelden waarbij de seksuele ontwikkeling niet normaal verloopt: Het syndroom van Down Jongens/mannen zijn onvruchtbaar. Meisjes/vrouwen komen eerder in de puberteit en hebben hun menopauze vaak rond het 40e jaar. Autistische aandoening Vertraagde lichamelijke ontwikkeling waardoor de puberteit vaak pas op 17- of 18- jarige leeftijd optreedt. Het syndroom van Turner Bij meisjes ontbreken functionele ovaria en de menstruatie komt pas op gang na hormoontherapie. Het Prader-Willi-syndroom Bij meisjes komt de menarche op relatief late leeftijd (19 jaar) of nooit. Het hebben van seksuele gevoelens is niet gekoppeld aan het ontwikkelingsniveau. Een achterstand in de ontwikkeling heeft wel veel invloed op de manier waarop seksuele gevoelens worden beleefd en geuit. Het lichaam rijpt zich meestal wel volgens de kalenderleeftijd. Een jongere met een verstandelijke beperking kan volwassen seksueel gedrag ontwikkelen. Maar zijn of haar kennis en emotionele en sociale vaardigheden kunnen onvoldoende zijn ontwikkeld om hier op een volwassen manier mee om te gaan. We onderscheiden 3 ontwikkelingsniveaus: het verstandelijke of cognitieve niveau, het emotionele niveau en het sociale niveau. Het verstandelijke of cognitieve niveau Dit is van invloed op wat iemand kan begrijpen en aan vaardigheden kan ontwikkelen. Bijvoorbeeld wat begrijpt iemand op het gebied van seksualiteit? Kent hij de biologische verschillen tussen man en vrouw? Weet hij welke verschillende manieren van vrijen er zijn? Het emotionele niveau Dit heeft te maken met gevoel, beleving en gemoedstoestand. Hoe beleeft iemand zichzelf, de ander, vriendschap, aanrakingen en seksualiteit? Het emotionele niveau heeft ook te maken met draagkracht, met wat je aankan. Het sociale niveau Dit uit zich in gedrag naar zichzelf en naar de ander. Hoe gaat iemand om met seksualiteit ten opzichte van zichzelf en anderen? Kan iemand omgaan met gevoelens en grenzen van de ander? Bij het sociale niveau is vaker sprake van aangeleerd gedrag.

5 Bij veel mensen met een verstandelijke beperking blijven de sociale en vooral de emotionele ontwikkeling achter bij de cognitieve en lichamelijke ontwikkeling. Dan is er een groot verschil tussen wat iemand kan en aankan. Zo kan iemand in staat zijn om met een ander te vrijen, maar heeft hij door een lage emotionele ontwikkeling weinig zicht op wat zijn gedrag bij anderen oproept. Dit maakt iemand kwetsbaar om grensoverschrijdend gedrag mee te maken of grensoverschrijdend te zijn. Hieronder volgen praktische tips en aanbevelingen m.b.t. persoonlijkheidsvorming, relationele vorming, seksuele voorlichting, seksuele vorming, bekeken vanuit de ervaringsordeningen volgens Timmers-Huygens.

6 Lichaamsgebonden fase. (ontw.leeft. begin 1 e levensjaar) Kernbegrip: sensatie Spel: Simpel manipuleren / Sensopatisch Communicatie: Waarnemen op sensatieniveau. Contact leggen vanuit lichamelijke behoeften. Symbiose met de omgeving: de ander is een verlengstuk van jezelf. Persoonlijkheidsontwikkeling gericht op eigen lichaam: - Zintuiglijke ervaringen gebonden aan bepaalde situaties. Houvast en herkenning. - Benoemen van ervaringen in geluiden: ja!!! Als het als leuk wordt ervaren. Au! Als het pijn doet. Intonatie en toonhoogte zijn belangrijk. LEVENSBOEK foto s van nu. - Eigen foto - Foto s favoriete dingen die lichamelijke sensatie geven: drinken, ijsje, knuffel, haar kammen, zwembad Zo mogelijk met voel/geur materialen erbij. - Foto s van ouders, groepsleiding, groepsgenoten. Seksualiteit is alleen lichamelijke sensatie. Er is geen communicatie over mogelijk. Orale fase. Masturberen vanuit drift. Doel: - Herkennen eigen driften en het kanaliseren hiervan. Mensen met een ernstige verstandelijke beperking hebben seksuele gevoelens, maar weten vaak niet hoe zichzelf te bevredigen. Dit geldt vooral voor vrouwen. Ze duwen zich b.v. tegen anderen aan, betasten anderen. Plaatjes of concreter voorbeeld materiaal geeft vaak geen verduidelijking (wellicht wel de dvd van lief en leed ). De enige mogelijkheid is dan om hem / haar, met enige afstand, te ondersteunen in het ontdekken van haar eigen lichaam: - Aanwijzen en benoemen van lichaamsdelen (gekleed en ook bloot wanneer er gedoucht wordt) - Strelen / wrijven van fijne plekjes (gekleed op de slaapkamer en ook bloot op bed en wanneer er gedoucht wordt), benoemen en sturen houd je piemel maar vast, enz. Benoemen: ga maar wrijven, ga maar met je piemel spelen. - Eventuele hulpmiddelen: vibrator voor clitoris stimulatie kan zelfs met kleding aan. - Hygiëne. In toon seksuele handelingen goed keuren. Waar wel en waar niet, duidelijke verwijzers. - Slaapkamer, Verwijzer: kussentje, eigen slaappop / knuffel. - Douche. Verwijzer: flesje doucheschuim / shampoo. Deze behoefte bevrediging voorkomt overmatig bevredigen in het openbaar en lastig vallen van anderen.

7 Associatieve fase. (ontw.leeft. 9 mnd tot 3 jaar) Kernbegrip: verwachting. Persoon of voorwerp gekoppeld aan functie. Spel: Spelend combineren / functioneel spel Communicatie: waarnemen op presentatieniveau, vanuit ik: dit ben ik, dit wil ik. Contact gericht op bevredigen van eigen, concrete, actuele behoeften. Alles in het heden. Imitatie. Ontwikkeling eigen ik. Persoonlijkheidsvorming gericht op het heden, voorkeuren en keuzes. Anders of hetzelfde t.o.v. de ander. (herkenning). Benoemen van bedoeling van het gedrag en benoemen van emoties. De persoon voelt zich gehoord en gezien en dus belangrijk. Zijns-complimenten, keuzes waar mogelijk. LEVENSBOEK foto s van b.v. - Dit ben ik nu. - Zo was ik als baby / peuter / kleuter. - Dit zijn mijn biologische ouders. - Ik woon bij - waar ik heb gewoond. - waar ik nu woon. - Wie is belangrijk voor mij - Wat is belangrijk voor mij (dieren, voorwerpen) Voorkeuren. Foto s of plaatjes van: - wat vindt ik lekker (eten en drinken) - wat vindt ik fijn om te doen (knuffelen, schommelen, fietsen enz) - ik ben fan van (muziek of tv- figuren). GROEPSACTIVITEITEN Fotowand met grote gelamineerde foto s - uiterlijke verschillen en overeenkomsten (foto s vergelijken) - sorteren op jongen /meisje, kleur haar / ogen / huid Gelamineerde plaatjes van eten, drinken, speelgoed, tv- figuren enz. voorzien van klittenband. Onder elke foto van de persoon een strook met klittenband, waaronder de voorkeuren geplakt kunnen worden. - vergelijk. Wie heeft dezelfde voorkeuren? - lengte vergelijken (lengte stroken), voetafdrukken vergelijken (afdrukken van verf of in gips), handafdrukken vergelijken. Relationele vorming. Ontwikkeling en bewustwording van het ik. Relaties / samenwerking niet echt mogelijk. Wel contact naast elkaar. Dus nabijheid. Behoefte aan verkering is er wel vanuit imitatie. Zoals het hoort. Weinig inlevingsvermogen in de ander. Begeleiding in stappen. Aanleren van sociale handelingen is mogelijk maar wordt vaak niet adequaat toegepast. Dus de volgende punten zijn eigenlijk te hoog gegrepen: - iemand aanspreken, kennismaken

8 - iemand een compliment geven - vragen naar iemands hobby. Vragen en luisteren - nee leren zeggen - je eigen mening geven Seksualiteit gericht op eigen behoeften. Anale fase. Kerndoelen: 1 Herkennen eigen driften en het kanaliseren hiervan. 2 verschil tussen man en vrouw 3 seksuele hygiëne 4 omgaan met bloot 5 weet het verschil tussen gewenste en ongewenste intimiteit en weet wat te doen in geval van ongewenste intimiteit. Gebruik maken van visueel materiaal, als platen, boekjes, dvd. Maak een privé boek over lichaam en seksualiteit. Neem hier veel tijd voor, kleine stappen, veel herhalen. MIJN EIGEN LICHAAM BOEK - Eigen foto van nu - Platen van groei baby tot volwassen. Eigen foto s van baby tot nu. Ruimte voor de komende jaren. Vergelijken. Wat verandert er? - plaat lichaam. Lichaamsdelen aanwijzen, benoemen, woorden erbij. In toon seksuele handelingen goed keuren. Waar wel en waar niet, manieren die mogelijk zijn. Duidelijke verwijzers. - Slaapkamer. Verwijzer: foto slaapkamer. - Douche. Verwijzer: foto douche. Begeleiders zullen, met enige afstand, de eerste keren aanwijzingen moeten geven. Deze behoefte bevrediging voorkomt overmatig bevredigen in het openbaar en lastig vallen van anderen. Regels voor zelfbevrediging. Duidelijke regels en afspraken m.b.t. ontmoeting, invulling van tijd, lichamelijk contact. Praktische boeken voorlichtingsboek seksualiteit, Anna ten Hove, Stg. Avelijn Een handgemaakt en gelamineerd boek met voornamelijk alleen platen en enkele kernachtige woorden. Over: hygiëne, onbekende / kennis / vriend, verliefd, zelfbevrediging, seksuele relaties en seksueel misbruik. Ik vindt je lief, Sandrijn van der Doef i.s.m. Rutger Stichting. De koning wil een kindje, Dita (prentenboek) De koning en de koningin willen graag een kindje, maar hebben geen idee hoe ze daar aan kunnen komen. Een lakei, die zelf een kind heeft, legt het hen uit. Hij wordt vuurrood van verlegenheid door de onwetendheid en de vragen die het koninklijk echtpaar hem stelt. Maar de prins en het

9 prinsesje komen gezond en wel uit het 'geboortegaatje'. En ze leefden nog lang en gelukkig. Dit boekje vertelt via een sprookje uitvoerig en op ludieke wijze over de conceptie, het groeien en de geboorte van een kind. Het sprookje is modern, want er wordt zelfs een echografie gemaakt, maar verder wordt er fantasievol met de feiten omgesprongen (zo draagt de tweeling in de baarmoeder reeds kroontjes). Alle stadia van een zwangerschap komen hier aan de orde. Woorden als 'vrijen', 'lul' en 'kut' worden niet geschuwd, maar worden gebruikt als toelichting voor het spelen van lekker vieze spelletjes. De luchtige toon van dit verhaal en de wijze waarop het gepresenteerd wordt, zal ouders die moeite hebben met deze materie enigszins kunnen helpen. De zwartwitillustraties van een halve tot een hele pagina zijn humoristisch. Vanaf ca. 6 jaar. Ander materiaal doos vol gevoelens, centrum voor ervaringsgericht onderwijs Bosch en suykerbuyk trainingscentrum: Het Masturbatiemannetje Concreet voorlichtingsmateriaal om de masturbatietechniek te visualiseren. Onmisbaar in voorlichtingslessen. Afmeting van het mannetje: 15cm Met een handig opwindmechanisme, waardoor de hand 'op en neer' over de stijve penis kan bewegen. Prijs 12,50 (excl. 6 % btw) Kunstpenis met beweegbare voorhuid Deze kunstpenis blijkt van grote waarde bij voorlichting over de juiste masturbatietechniek en voorlichting over hygiënische verzorging, zo luidt de feedback van vele voorlichters. De kunstpenis is prima projectiemateriaal. De voorlichter komt er achter welke vragen en hulpvragen er zijn, of de cliënt over genoeg kennis beschikt en kan vervolgens goed uitleggen hoe een en ander werkt. Een handig hulpmiddel. Ware lengte: 16 centimeter Prijs: 65 Euro, excl. 6 % BTW en verzendkosten. Bouwmensjes Je eigen lichaam leren kennen op een leuke en speelse manier: wat is het verschil tussen een man en een vrouw? Dit spel is bedoeld voor mensen met een ernstige en matige verstandelijke beperking en kinderen op ZMLK-scholen. De prijs van bouwmensje bedraagt 14,95 Euro (excl.6% btw).

10 Structurerende fase (ontw.leeft. 3 tot 5 jaar.) Kernbegrip: herinnering Spel: Symbolisch spel / spelend construeren Communicatie: waarnemen op representatieniveau (in relatie tot de ander). Contact steeds meer gericht op wederkerigheid, gericht op verleden heden en toekomst. Begripsvorming. Wel veel geleende taal, dus begrip lijkt groter dan het vaak is. Eigen gevoelens kunnen herkend worden en op een eenvoudige manier besproken worden. Persoonlijkheidsvorming gericht op privé en eigen wil. Zijns-complimenten, keuzes waar mogelijk. LEVENSBOEK - foto s baby tot nu op een rij. - Waar (bij wie) heb ik gewoond. - Eenvoudige stamboom - Interesses, muziek hobby s - Leuke ervaringen vroeger en nu - Onprettige ervaringen vroeger en nu - vriendschappen - Clubs, vrije tijd. - Wensen (toekomst gericht) GROEPSACTIVITEITEN Fotowand met grote gelamineerde foto s - uiterlijke verschillen en overeenkomsten (foto s vergelijken) - sorteren op jongen /meisje, kleur haar / ogen / huid - sorteren op voorkeuren Spreekbeurt over jezelf en / of een hobby of interesse. Gelamineerde plaatjes van eten, drinken, speelgoed, tv- figuren enz. voorzien van klittenband. Onder elke foto van de persoon een strook met klittenband, waaronder de voorkeuren geplakt kunnen worden. - vergelijk. Wie heeft dezelfde voorkeuren? - lengte vergelijken (lengte stroken), voetafdrukken vergelijken (afdrukken van verf of in gips), handafdrukken vergelijken. Relationele vorming steeds meer gericht op wederkerigheid. Inlevingsvermogen groeit. Kunnen praten over eigen behoeftes. Begeleiding is gericht op de verschillen tussen beiden en wederzijds begrip. Benoemen van emoties en oorzaak en gevolg. Aanleren van sociale handelingen is mogelijk. - iemand aanspreken - iemand een compliment geven. Ook leerlingen / cliënten/ bewoners kunnen leren om zijns - complimenten te geven. - vragen naar iemands hobby, vragen en luisteren (b.v. bij spreekbeurt) - nee leren zeggen - je eigen mening geven - een praatje maken, hoe doe je dat? - Wat is het verschil tussen een kennis, vriendschap en verliefd zijn.

11 Seksualiteit naast bevrediging van eigen behoeften ook gericht op lichamelijke aanraking van de ander. Begeleiding gericht op inzicht geven in lichamelijke groei en ontwikkeling. Eenvoudige voortplantingsleer. Regels voor zelfbevrediging. Regels en afspraken m.b.t. ontmoeting. Regels en afspraken lichamelijk contact. Gespreksgroepjes: girltalk, boytalk. Praten over t.v. series, eigen ervaringen, wensen. Kerndoelen 1 Herkennen eigen driften en het kanaliseren hiervan. 2 verschil tussen man en vrouw 3 seksuele hygiëne 4 omgaan met bloot 5 weet het verschil tussen gewenste en ongewenste intimiteit en weet wat te doen in geval van ongewenste intimiteit. 6 weet het verschil tussen gewenste en ongewenste intimiteit en weet wat te doen in geval van ongewenste intimiteit. 7 Seksuele geaardheid 8 Hoe verloopt de voortplanting 9 Voorbehoedsmiddelen 10 condoom 11 de pil, prikpil, enz 12 Soa s 13 Hiv, Aids 14 menstruatie 15 natte droom 16 masturbatie, waar en op welke plaats 17 vriendschap 18 hoe kom je in contact met iemand die je leuk vindt? 19 Verkering en relaties 20 Vrijen: zoenen en kussen 21 De eerste keer 22 Loverboys 23 Seks, vrouw / manbeeld in de media 24 Internetseks MIJN EIGEN LICHAAM BOEK wordt MIJN PRIVÉBOEK - Eigen foto van nu - Platen van groei baby tot volwassen. Eigen foto s van baby tot nu. Ruimte voor de komende jaren. Vergelijken. Wat verandert er? - plaat lichaam. Lichaamsdelen aanwijzen, benoemen, woorden erbij. Visueel materiaal m.b.t. kerndoelen

12 Praktische boeken ik + jij = wij, alles over vriendschap, liefde en geboorte. Marja Baseler, illustraties Dagmar Stam. voorlichtingsboek seksualiteit, Anna ten Hove, Stg. Avelijn Een handgemaakt en gelamineerd boek met voornamelijk alleen platen en enkele kernachtige woorden. Over: hygiëne, onbekende / kennis / vriend, verliefd, zelfbevrediging, seksuele relaties en seksueel misbruik. Ik vindt je lief, Sandrijn van der Doef i.s.m. Rutger Stichting. Relaties & seksualiteit, Sandrijn van der Doef en Klaas Houterman Kunnen papa s ook kindjes krijgen? Sylvia Snijder, Clara Suetens (Deltas) Leven-de verhalen! Monique Wessels en Tirza Beekhuis (november2008). Korte verhalen met duidelijke illustraties over onzekerheid, krachten, kwaliteiten, vriendschap, machtsmisbruik, verliefdheid. De koning wil een kindje, Dita (prentenboek) De koning en de koningin willen graag een kindje, maar hebben geen idee hoe ze daar aan kunnen komen. Een lakei, die zelf een kind heeft, legt het hen uit. Hij wordt vuurrood van verlegenheid door de onwetendheid en de vragen die het koninklijk echtpaar hem stelt. Maar de prins en het prinsesje komen gezond en wel uit het 'geboortegaatje'. En ze leefden nog lang en gelukkig. Dit boekje vertelt via een sprookje uitvoerig en op ludieke wijze over de conceptie, het groeien en de geboorte van een kind. Het sprookje is modern, want er wordt zelfs een echografie gemaakt, maar verder wordt er fantasievol met de feiten omgesprongen (zo draagt de tweeling in de baarmoeder reeds kroontjes). Alle stadia van een zwangerschap komen hier aan de orde. Woorden als 'vrijen', 'lul' en 'kut' worden niet geschuwd, maar worden gebruikt als toelichting voor het spelen van lekker vieze spelletjes. De luchtige toon van dit verhaal en de wijze waarop het gepresenteerd wordt, zal ouders die moeite hebben met deze materie enigszins kunnen helpen. De zwartwitillustraties van een halve tot een hele pagina zijn humoristisch. Vanaf ca. 6 jaar. Het ei van mama, Babette Cole Het vrolijke verhaal van onverstandige ouders en hun slimmere kinderen. De ouders fantaseren er maar wat op los als ze hun kinderen seksuele voorlichting willen geven. Daarop gaan de kinderen aan de slag om met tekst en tekening hun ouders even over seks te onderwijzen. Trouwens, zeggen ze, dat weet toch iedereen. Vindingrijk, apart en met buitengewoon grappige en fantasierijke illustraties. Daarover zijn volwassenen en kinderen, die het boek gezien hebben, het eens. De kinderen genieten vooral van de komische, overdreven illustraties en van het gegeven: kinderen leren hun ouders een lesje. Volwassenen en kinderen maken soms bezwaar tegen enkele onderdelen van de tekst. De vertaler heeft een Engels rijm in vloeiend, ritmisch Nederlands vertaald, maar met enkele ongebruikelijke woorden. Voor kinderen vanaf vier jaar zijn de illustraties al genoeg om hun plezier en fantasie in gang te zetten. Oudere kinderen genieten van het komisch gegeven en ook de fantasierijke illustraties. Uitstekend bruikbaar om als versiering of uitlaatklep te dienen bij gesprekken rond seks en zwangerschap. Maar ook gewoon om lekker te lachen. (Biblion recensie, Cecile Beijk-van Daal.) Vogel: over omgaan met leeftijdsgenootjes (ISBN: X) Vogel maakt verre reizen en raakt zo vervuld van zichzelf en zijn vliegkunst, dat hij alleen nog aan zichzelf denkt. Op zijn verste reis komt Vogel tot de ontdekking, dat andere vogels ook belangrijk zijn en dat de wereld niet alleen om hem draait. Vogel is een therapeutisch verhaal voor kinderen van zes tot twaalf jaar. Het laat kinderen ervaren, dat ieder mens even belangrijk is en zijn eigen wereld heeft. Het boek bevat twee versies: één voor meisjes en

13 één voor jongens. Het is geschikt om te gebruiken voor kinderen met een stoornis binnen het autismespectrum om hen te helpen bij hun omgang met leeftijdgenoten. Ander materiaal The emotion game, edu-desk (bordspel met vraag en antwoord, m.b.t. gevoelens) aanvullingsset seksualiteit bij the emotion game, edu-desk werkmappen SOVA en Weerbaarheid, MEE Veluwe Meest verbaal, weinig visueel materiaal. Wel overzichtelijke handleiding voor begeleiding werkmappen en DVD s STIP, edudesk Diverse onderwerpen waaronder vriendschap, samen leven Leerlijn relaties en seksualiteit, Koninklijke Auris Groep, de Koninklijke Effatha Guyot Groep en Viataal. Leerlijn ontwikkelt voor en slechthorende kinderen en jongeren en mensen met ernstige spraaktaalmoeilijkheden. Ik zag twee beren, Sensoa. Lespakket seksualiteit en relaties Krachtige kinderen, te verkrijgen bij CAW De Poort. Lespakket met een seksueel weerbaarheidsprogramma voor onderbouw basisonderwijs. Naast informatie over seksueel misbruik omvat het programma drie toverlessen waarin een veelheid van methodieken (kringgesprekken, oefeningen, spelletjes, ) worden aangeboden. Meer om het lijf, Oostmalle. Te verkrijgen bij De Sikkel. Werkboek. Vier handleidingen met concreet lesmateriaal en ideeën voor lessen over relationele vorming en seksuele vorming. Met praatplaten voor de onderbouw basisonderwijs. Ik ga voor PAD Lief en Lijf, Garant (handboek begeleiders, leesboeken en DVD s) Bosch en suykerbuyk trainingscentrum: Praatkaarten Met behulp van een set kaarten op een prettige manier met elkaar in gesprek over de vele levensvragen. Aan de hand van uitnodigende vragen worden mensen met een verstandelijke beperking uitgedaagd iets over zichzelf te vertellen. Door een speels draaisysteem van de kaarten, kan de speler bij elke vraag ook aangeven welke emotie hij of zij bij het spel ervaart. De prijs van Praatkaarten is 42 Euro (excl. 19% btw). Het Masturbatiemannetje Concreet voorlichtingsmateriaal om de masturbatietechniek te visualiseren. Onmisbaar in voorlichtingslessen. Afmeting van het mannetje: 15cm Met een handig opwindmechanisme, waardoor de hand 'op en neer' over de stijve penis kan bewegen. Prijs 12,50 (excl. 6 % btw) Kunstpenis met beweegbare voorhuid Deze kunstpenis blijkt van grote waarde bij voorlichting over de juiste masturbatietechniek en voorlichting over hygiënische verzorging, zo luidt de feedback van vele voorlichters. De kunstpenis is prima projectiemateriaal. De voorlichter komt er achter welke vragen en hulpvragen er zijn, of de cliënt over genoeg kennis beschikt en kan vervolgens goed uitleggen hoe een en ander werkt. Een handig hulpmiddel. Ware lengte: 16 centimeter Prijs: 65 Euro, excl. 6 % BTW en verzendkosten.

14 Vormgevende fase. (ontw.leeft. 5 tot 7 jaar) Kernbegrip: abstractie Spel: Fantasiespel / regelspel Hobbyvorming Communicatie: waarnemen op metapresentatieniveau (in relatie tot de wereld). Basis van de taal is onder de knie. Het gaat vooral om het creatieve en sociale taalgebruik. Persoon heeft eigen inbreng, wil mee kunnen praten/ denken, beslissen. Persoonlijkheidsvorming gericht op zelfstandigheid en verantwoordelijkheid. Zijns-complimenten, keuzes waar mogelijk. LEVENSBOEK Zelf herinneringen van belangrijke dingen of gebeurtenissen laten toevoegen in de vorm van foto s en (zelfgeschreven) teksten. - Stamboom - vriendschappen - hobby s - favoriete muziek, sport - wensen voor de toekomst in tekeningen of plaatjes en teksten. Relationele vorming gericht op wederkerigheid. Zelfstandig overleg tussen beiden is mogelijk. Begeleiding is gericht op de verschillen tussen beiden en wederzijds begrip, een veilige manier opbouwen van een relatie. Praten over emoties en oorzaak en gevolg. Zoals bij structurele ervaringsordening: Spreken over sociale handelingen. - iemand aanspreken - iemand een compliment geven. Ook leerlingen / cliënten/ bewoners kunnen leren om zijns - complimenten te geven. - vragen naar iemands hobby, vragen en luisteren (b.v. bij spreekbeurt) - nee leren zeggen - je eigen mening geven - een praatje maken, hoe doe je dat? - Wat is het verschil tussen een kennis, vriendschap en verliefd zijn. Seksualiteit. Regels m.b.t. zelfbevrediging zijn vaak niet nodig, daar het inzicht er is. Begeleiding gericht op controle en advies. Technische verhandelingen m.b.t. lichaam, voortplanting en seksualiteit. Gespreksgroepjes: girltalk, boytalk. Praten over t.v. series, eigen ervaringen, wensen. Kerndoelen 1 verschil tussen man en vrouw 2 seksuele hygiëne

15 3 omgaan met bloot 4 weet het verschil tussen gewenste en ongewenste intimiteit en weet wat te doen in geval van ongewenste intimiteit. 5 Seksuele geaardheid 6 Hoe verloopt de voortplanting, uitgebreid technisch 7 Voorbehoedsmiddelen 8 condoom 9 de pil, prikpil, enz 10 Soa s 11 Hiv, Aids 12 Andere onderwerpen 13 menstruatie 14 natte droom 15 masturbatie, waar (technieken) en op welke plaats 16 vriendschap 17 hoe kom je in contact met iemand die je leuk vindt? 18 Verkering en relaties 19 Vrijen: zoenen en kussen 20 De eerste keer 21 Loverboys 22 Seks, vrouw / manbeeld in de media 23 Internetseks MIJN EIGEN LICHAAM BOEK - Eigen foto van nu - Platen van groei baby tot volwassen. Eigen foto s van baby tot nu. Ruimte voor de komende jaren. Vergelijken. Wat verandert er? - plaat lichaam. Lichaamsdelen aanwijzen, benoemen, woorden erbij. Technische verhandelingen m.b.t. lichaam, voortplanting en seksualiteit. Visueel materiaal m.b.t. kerndoelen Praktische boeken Reality reeks Marian Hoefnagel - Chatten - Hey Russel (homofilie) - Mooi meisje (lover boy) - 16 & zwanger, wat nu? Relaties & seksualiteit, Sandrijn van der Doef en Klaas Houterman Ben jij ook op mij?, Sandrijn van der Doef Is zoenen ook seks? Dirk Musschoot-Clavis. Een boek vol openhartige vragen en antwoorden over seks van en voor kinderen. Onderwerpen: verliefdheid, je lichaam, kinderen krijgen, ongesteld, hiv, condooms, seksueel misbruik. Zoenen, Strelen, Vrijen, Liefde. Reeks van Haye van der Heyden Leven-de verhalen!, Monique Wessels en Tirza Beekhuis (november 2008) Korte verhalen met duidelijke illustraties over onzekerheid, krachten, kwaliteiten, machtsmisbruik, verliefdheid.

16 Seks en zo, Robbie H. Harris. (veel tekst, wel humoristische duidelijke illustraties) Vogel: over omgaan met leeftijdsgenootjes (ISBN: X) Vogel maakt verre reizen en raakt zo vervuld van zichzelf en zijn vliegkunst, dat hij alleen nog aan zichzelf denkt. Op zijn verste reis komt Vogel tot de ontdekking, dat andere vogels ook belangrijk zijn en dat de wereld niet alleen om hem draait. Vogel is een therapeutisch verhaal voor kinderen van zes tot twaalf jaar. Het laat kinderen ervaren, dat ieder mens even belangrijk is en zijn eigen wereld heeft. Het boek bevat twee versies: één voor meisjes en Ander materiaal The emotion game, edu-desk (bordspel met vraag en antwoord, m.b.t. gevoelens) aanvullingsset seksualiteit bij the emotion game, edu-desk Liefdesweetjes, Bosch & Suykerbuyk Trainingscentrum BV (bordspel met vraag en antwoord met liefdesdiploma als prijs) Meer om het lijf, Oostmalle. Werkboek. Vier handleidingen met concreet lesbateriaal en ideeën voor lessen over relationele vorming en seksuele vorming. Met praatplaten voor de onderbouw basisonderwijs. werkmappen SOVA en Weerbaarheid, MEE Veluwe Meest verbaal, weinig visueel materiaal. Wel overzichtelijke handleiding voor begeleiding Lief en Lijf, Garant (handboek begeleiders, leesboeken en DVD s) Leerlijn relaties en seksualiteit, Koninklijke Auris Groep, de Koninklijke Effatha Guyot Groep en Viataal. Leerlijn ontwikkelt voor en slechthorende kinderen en jongeren en mensen met ernstige spraaktaalmoeilijkheden. Krachtige kinderen, te verkrijgen bij CAW De Poort. Lespakket met een seksueel weerbaarheidsprogramma voor onderbouw basisonderwijs. Naast informatie over seksueel misbruik omvat het programma drie toverlessen waarin een veelheid van methodieken (kringgesprekken, oefeningen, spelletjes, ) worden aangeboden. Over Grenzen. Grensoverschrijdend gedrag en seksueel misbruik bij mensen met een verstandelijke handicap. Handleiding bij de gelijknamige videoband van KLOS-TV. / Lammers, Marijke. - Utrecht : NIZW, p. - ISBN Seksueel misbruik! wat is dat?: een informatief boek voor doven en slechthorenden. Karen R. Hinkley en Mary F. Nelson vert. FODOK Amsterdam: Algemeen Pedagogisch Studiecentrum, 1991 Informatie over seksueel misbruik. Wat is seksueel misbruik en hoe kun je er iets tegen doen. Dit boek is in eerste instantie bedoeld voor dove en ernstig slechthorende kinderen en jongeren. De materie is zeer expliciet en op visuele wijze aan de orde gesteld. Ik ga voor PAD werkmappen en DVD s STIP, edudesk Diverse onderwerpen waaronder vriendschap, samen leven Bosch en suykerbuyk trainingscentrum: PRAATKAARTEN Met behulp van een set kaarten op een prettige manier met elkaar in gesprek over de vele levensvragen. Aan de hand van uitnodigende vragen worden mensen met een verstandelijke beperking uitgedaagd iets over zichzelf te vertellen. Door een speels draaisysteem van de kaarten, kan de speler bij elke vraag ook aangeven welke emotie hij of zij bij het spel ervaart. De prijs van Praatkaarten is 42 Euro (excl. 19% btw).

17 Het Masturbatiemannetje Concreet voorlichtingsmateriaal om de masturbatietechniek te visualiseren. Onmisbaar in voorlichtingslessen. Afmeting van het mannetje: 15cm Met een handig opwindmechanisme, waardoor de hand 'op en neer' over de stijve penis kan bewegen. Prijs 12,50 (excl. 6 % btw) Kunstpenis met beweegbare voorhuid Deze kunstpenis blijkt van grote waarde bij voorlichting over de juiste masturbatietechniek en voorlichting over hygiënische verzorging, zo luidt de feedback van vele voorlichters. De kunstpenis is prima projectiemateriaal. De voorlichter komt er achter welke vragen en hulpvragen er zijn, of de cliënt over genoeg kennis beschikt en kan vervolgens goed uitleggen hoe een en ander werkt. Een handig hulpmiddel. Ware lengte: 16 centimeter Prijs: 65 Euro, excl. 6 % BTW en verzendkosten. BOUWMENSJES Je eigen lichaam leren kennen op een leuke en speelse manier: wat is het verschil tussen een man en een vrouw? Dit spel is bedoeld voor mensen met een ernstige en matige verstandelijke beperking en kinderen op ZMLK-scholen. De prijs van bouwmensje bedraagt 14,95 Euro (excl.6% btw).

18 Literatuur Je luistert wel maar je hoort me niet. Over communicatie met mensen met een verstandelijke beperking, bekeken vanuit de indeling volgens Timmers-Huygens. Annie Blokhuis en Nel van Koten. Seksuele voorlichting aan mensen met een verstandelijk beperking, de kunst van het verstaan. Erik Bosch en Ellen Suykerbuyk. ISBN Seksualiteit van mensen met een verstandelijke handicap: brochure voor ouders en begeleiders. Federatie van Ouderverenigingen. Over seksualiteit als onderdeel van het leven, over normen en waarden, over grenzen stellen en verantwoordelijkheden delen. Jongeren, seks en islam. Soort materiaal: Boek docent Auteur(s): Azough, R., Poelman, J., Meijer, S. Jaar: 2007 Prijs: 6,95 exclusief Uitgeverij: Soa Aids Nederland Besteladres: Verstandelijk gehandicapte plegers van seksueel grensoverschrijdend gedrag : een literatuuroverzicht / J.W. van den Berg en D. van Beek In: De Psycholoog, (maart 2006), p Geregeld wordt er in de media bericht over seksuele delicten. Doorgaans roepen deze berichten veel vragen en emoties op. Maar weinig mensen vragen zich echter af welke rol een verstandelijke handicap kan spelen in het plegen van zo'n delict. Voor de diagnostiek en behandeling van plegers van seksueel grensoverschrijdend gedrag is dit wel degelijk relevante informatie. In dit artikel wordt uiteengezet waarom dat zo is. Beleid Van calamiteit naar preventiebeleid: beleid en praktijk van de gehandicaptenzorg op het gebied van seksualiteit en seksueel misbruik. Lammers, M. en T. Pauli (samenst.). Herkomst: TransAct, distributie@transact Organisaties voor mensen met een handicap besteden de laatste jaren steeds meer aandacht aan seksualiteit en seksueel misbruik. Dit rapport is de weerslag van een enquête onder 99 organisaties naar de stand van zaken rondom het beleid, de voortgang, knelpunten en behoeften aan ondersteuning. Tot slot volgen concrete aanbevelingen voor de verbetering van beleid en praktijk. Begeleiding van seksueel misbruikte cliënten met een verstandelijke beperking. Erik Bosch en Ellen Suykerbuyk Voor begeleiders, gedragswetenschappers en beleidsmaker Thema: signalering, behandeling, begeleiding Mensen met seksuele -en relationele wensen: seksualiteit bij cliënten van Aveleijn/ E. Siebelink. - Hengelo : Aveleijn, p. + ill. Herkomst: Stichting Aveleijn tel.: info@aveleijn.nl Dit onderzoek bij Aveleijn is gedaan om meer inzicht te krijgen in de kennis en wensen over seksualiteit bij mensen met een verstandelijke handicap. Dit om als instelling goede begeleiding en ondersteuning te kunnen bieden.

19 Sites en links

20 Voorbeelden uit voorlichtingsboek Van Anna ten Hove, Stg Avelijn onbekende Een kennis vrienden

21 LIEF ZIJN VOOR JEZELF OF VRIJEN MET JEZELF IS PRIVÉ! DUS: NIET WAAR ANDEREN BIJ ZIJN!!! DUS: IN BED IS OKE!

22 DUS: ONDER DE DOUCHE IS OKE!