Handboek ruimtelijke kwaliteit dijkverbetering Hagestein - Opheusden

Transcriptie

1 Handboek ruimtelijke kwaliteit dijkverbetering Hagestein - Opheusden Visie, Beeldkwaliteitsplan, Landschapsplan, Borging Definitief H N S H+N+S Landschapsarchitecten Soesterweg 300, 3812 BH Amersfoort Postbus 1603, 3800 BP Amersfoort T F E mail@hnsland.nl W

2

3 Handboek ruimtelijke kwaliteit dijkverbetering Hagestein - Opheusden Visie, Beeldkwaliteitsplan, Landschapsplan, Borging Opgesteld in opdracht van: Waterschap Rivierenland H+N+S landschapsarchitecten i.s.m. Abe Veenstra en Geert de Vries, Infram Definitief Amersfoort, April H N S H+N+S Landschapsarchitecten Soesterweg 300, 3812 BH Amersfoort Postbus 1603, 3800 BP Amersfoort T F E mail@hnsland.nl W

4 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging 4

5 Inhoud Inleiding Handboek 9 deel 1 Visie 17 1 Visie 21 2 Uitgangspunten Het huidige dijktracé vormt de basis De dijk is groen De hoofdvorm van de dijk oogt compact (dwarsprofiel) en continu (lengteprofiel) Het landschap van de dijkzone is afwisselend en raakt de dijk Behoud en versterking van beplanting, begroeiing en natuur Voortbouwen op cultuurhistorie Maatwerk en meekoppeling van lokale ambities Kansen na de dijkverbetering Basisprofielen 41 deel 2 Beeldkwaliteitsplan 49 1 Inleiding 51 2 Dijkprofiel Dwarsprofielen Standaard Bij ruimtegebrek Lengteprofiel Continuiteit in het lengteprofiel Overgangen tussen dwarsprofielen 69 5

6 vervolg inhoudsopgave 3 Inrichting, beheer en gebruik Kruin, inrichting weg Wegbreedte Wegmarkering Bermverharding / kantstroken Markering bebouwde kom Snelheidsbeperkende maatregelen Aansluiting op kruin, op- en afritten Beplanting Leeflaag en landgebruik op de berm Behoud waardevolle bomen Uitzonderingen op de landschappelijke wig Beplanting bij afritten en kruisende wegen Grasmengsels dijktaluds Beheer Beheerstroken Beheertoeritten Rasters 91 4 Omgeving van de dijk Omgang met water en natuurdoelstellingen Natuurmitigatie en versterking Watergangen Beverwerende maatregelen 95 5 Erfinrichting Rol van het waterschap bij versterking beplantingsstructuur Erfbeplanting 99 6

7 6 Maatwerklocaties Traject HAF Nijensteinseweg Traject FER Fort Everdingen Parkeerterrein Palumbus Traject ROP Opheusden De Spees Binnenbikkelder Industrieterrein Marsdijk Rijswijk Kansen en aanbevelingen 131 deel 3 Landschapsplan 137 Inleiding 141 Kaarten HAF 146 Kaarten FER 156 Kaarten ROP 176 deel 4 Borging tijdens aanbesteding en uitvoering 209 Samenvatting 214 Colofon 217 7

8 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging 8

9 InleIdIng Handboek Dit Handboek Ruimtelijke Kwaliteit is opgesteld ten behoeve van de aanstaande dijkverbetering langs de Lek en Nederrijn, tussen Hagestein en Opheusden. De noodzakelijke maatregelen zijn onderzocht in milieueffectrapportages en dijkverbeteringsplannen voor de afzonderlijke tracés Hagestein-Fort Everdingen (HAF), Fort Everdingen-Ravenswaaij (FER) en Rijswijk-Opheusden (ROP). Dit document is hier onlosmakelijk aan gekoppeld en legt de vereiste ruimtelijke kwaliteit vast voor het gehele dijkverbeteringsgebied. Aanleiding voor de dijkverbetering Het kabinet heeft in december 2000 besloten om toekomstige hoge rivierafvoeren veilig naar zee af te voeren door rivieren meer ruimte te geven in plaats van alleen de dijken te verhogen. In de Planologische Kernbeslissing Ruimte voor de Rivier (hierna: PKB Ruimte voor de Rivier) is een samenhangend pakket van maatregelen vastgelegd om in 2015 te voldoen aan het wettelijk vastgestelde beschermingsniveau. Na instemming door het parlement (Tweede en Eerste Kamer) met de PKB Ruimte voor de Rivier deel 4, is de planstudiefase voor rivierverruimende maatregelen officieel in januari 2007 van start gegaan. De PKB Ruimte voor de Rivier richt zich op het realiseren van twee samenhangende doelstellingen: het op het vereiste niveau brengen van de bescherming van het rivierengebied tegen overstromingen; het leveren van een bijdrage aan het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit van het rivierengebied. Het waarborgen van de veiligheid geldt als hoofddoelstelling; het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit als tweede doelstelling. De veiligheidsdoelstelling moet uiterlijk op 31 december 2015 zijn gerealiseerd. Om aan deze doelstellingen te voldoen wordt gezocht naar meer ruimte in het rivierbed om toekomstige rivierafvoeren veilig te kunnen verwerken. Door rivierverruimende maatregelen te nemen, zoals vergraving van uiterwaarden of aanleg en inrichting van bergingsgebieden langs de rivieren, kunnen grotere rivierafvoeren worden opgevangen. Ook voor de Neder-Rijn en Lek zijn in het rijksprogramma Ruimte voor de Rivier rivierverruimende maatregelen opgenomen. Zo krijgt de Lek bij Vianen, Houten en Nieuwegein meer afvoercapaciteit door oevergeulen aan te leggen. Bij Middelwaard krijgt de Rijn door het afgraven van delen van de uiterwaard bij hoogwater meer ruimte en wordt de flessenhals in de rivier aangepakt door een extra riviergeul aan te leggen. Bij het opstellen van het rijksprogramma Ruimte voor de Rivier zijn alle mogelijkheden voor rivierverruimende maatregelen onderzocht en benut. De rivierverruimende maatregelen alleen zijn echter niet voldoende om toekomstige 9

10 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging rivierafvoeren onder alle omstandigheden veilig te kunnen verwerken. Aanvullend zijn dijkverbeteringsmaatregelen noodzakelijk aan de dijken langs de Neder-Rijn en Lek in het plangebied noodzakelijk. Deze dijken zijn gelegen in het plangebied en dit vormt daarmee de aanleiding voor de dijkverbetering. Eén van de belangrijke taken van de waterschappen in Nederland is het voorkomen van overstromingen. Waterschap Rivierenland is op grond van de Waterwet verantwoordelijk voor de waterveiligheid van zijn beheergebied. De dijken die zijn gelegen in het plangebied vormen onderdeel van het beheergebied van Waterschap Rivierenland. Het beheergebied van Waterschap Rivierenland omvat ongeveer km dijken, waarvan 550 km primaire waterkering is in de zin van de Waterwet. Zesjaarlijks worden deze waterkeringen getoetst. De veiligheidsnormen voor deze waterkeringen zijn gebaseerd op de maatgevende rivierafvoer. De dijkvakken die bij de toetsing als onvoldoende worden aangemerkt, worden opgenomen in het Hoogwaterbeschermingsprogramma. Delen van de rivierdijk in het plangebied gelegen tussen Hagestein (gemeente Vianen) en Opheusden (gemeente Neder-Betuwe) voldoen als primaire waterkeringen niet aan de veiligheidsnorm zoals opgenomen in de Waterwet. Op het traject van de gemeente Vianen via Culemborg, Buren tot in Neder-Betuwe, is sprake van circa 30 km dijk die niet aan de veiligheidsnormen voldoen. De oorzaken zijn divers: de hoogte voldoet niet of er is sprake van een combinatie van gebrek aan hoogte, problemen met de binnenwaartse stabiliteit en/of het wegspoelen van zand onder de dijk (piping). Voor deze dijkvakken worden maatregelen aan de dijk getroffen op basis van het rijksprogramma Ruimte voor de Rivier. Nadere beschouwing van de opgave De aard en omvang van de opgave is verschilt voor de afzonderlijke tracés. Bij de vorige dijkversterking tussen Hagestein en fort Everdingen (afgrond in 2007) zijn ingrijpende maatregelen getroffen. De dijk is verhoogd, binnenbermen zijn aangelegd en op diverse plaatsen is de kruin van de dijk verlegd. In déze dijkversterkingsronde is maar een beperkt aantal ingrepen noodzakelijk die gezien worden als een beperkte aanvulling op deze recente dijkversterking. De hoogte van de dijk voldoet, de kruin van de dijk wordt in zijn huidige vorm gehandhaafd. De dorpsstraat van Everdingen hoeft bij de aanstaande dijkversterking niet aangepast te worden. De noodzakelijke technische ingrepen voor stabiliteit vinden binnendijks (verlenging van enkele stabiliteitsbermen ten westen van Everdingen en de bermen bij de plas van Everstein) en buitendijks plaats (verhogen van de onderhoudsberm met max 0,8 m tussen Everdingen en fort Everdingen). Lokaal is een aantal (aanvullende) constructies in de dijk noodzakelijk. Voor het grootste gedeelte van de dijk tussen Fort Everdingen en Ravenswaaij voldoet de huidige hoogte. De opgave is vooral tegengaan van piping en vergroting van de stabiliteit van de taluds. Aan de binnendijkse zijde heeft dit de grootste ruimtelijke gevolgen. Tegen de huidige teen van de dijk worden pipingbermen aangelegd. Aan de buitendijkse zijde wordt lokaal klei ingegraven. Deze maatregel is na uitvoering niet meer als zodanig zichtbaar. Waar weinig ruimte is, vooral ter hoogte van woningen, wordt in plaats van een berm een damwand in de dijk verwerkt. Alleen bij Beusichem wordt de dijk ook verhoogd. 10

11 Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkver beter ing Hagestein - o p H eusden Tussen Rijswijk en Opheusden speelt het hoogteprobleem over het grootste deel van het traject. Het probleem van piping speelt ook, maar ten opzichte van Everdingen- Ravenswaaij veel meer verspreid. Daarnaast vindt over grote delen van het tracé taludverflauwing plaats om de stabiliteit te vergroten. Omdat bij dijkverhoging de gehel dijk aangepast dient te worden, is ervoor gekozen deze plaatselijk (beperkt) buitenwaarts te verschuiven. Hierdoor wordt in een aantal gevallen aanleg van damwanden ter plaatse van binnendijkse bebouwing voorkomen. Ruimtelijke kwaliteit bij de dijkverbetering Ruimtelijke kwaliteit is als tweede doelstelling van Ruimte voor de Rivier naast veiligheid een belangrijk onderdeel van de dijkversterking. In het voortraject heeft Rivierenland hier ruim aandacht aangegeven door een serie Handreikingen Ruimtelijke Kwaliteit (bij de dijkversterking) op te laten stellen door H+N+S landschapsarchitecten (in samenwerking met Marinus Kooiman). Vervolgens is het thema ruimtelijke kwaliteit op deeltrajectniveau ingevuld, door de verschillende ingenieursbureaus en ontwerpers. Als afronding van de planfase is er voor gekozen alle aspecten met betrekking tot ruimtelijke kwaliteit weer met elkaar in verband te brengen, te verdiepen en te detailleren en eenduidig vast te leggen in één document: Ruimtelijke Kwaliteit Hagestein- Opheusden. De ontwerpers van de verschillende deeltrajecten hebben hiertoe samengewerkt. Elke ontwerper heeft bovendien een intensief traject doorlopen binnen zijn eigen deeltraject om samen met de ingenieursbureaus en het Waterschap door confrontatie vormgeving techniek een verdiepingsslag van het ontwerp te kunnen uitvoeren. De resultaten hiervan zijn vastgelegd in de documenten van de afzonderlijke deeltrajecten, én teruggekoppeld naar dit product: Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkversterking Hagestein Opheusden. Het Handboek Ruimtelijke Kwaliteit is opgesteld onder regie van H+N+S Landschapsarchitecten in samenwerking met de ontwerpers van de afzonderlijke deeltracés. Voor de onderdelen borging en objectenboom is samengewerkt met DHV, dat het concept inkoopplan voor Waterschap Rivierenland heeft opgesteld. De bij deze dijkversterking betrokken ontwerpers/ontwerpburaus zijn: Hagestein Fort Everdingen: Geert de Vries (in samenwerking met CSO) Fort Everdingen Ravenswaaij: H+N+S landschapsarchitecten (in samenwerking met DHV) Rijswijk Opheusden: Abe Veenstra (in samenwerking met Witteveen + Bos) Status van het handboek Het waterschap zal de uitvoering van het project door middel van een E&C contract op de markt zetten. Het rapport Ruimtelijke Kwaliteit is zo opgesteld dat het één op één onderdeel kan worden van de aanbestedingsdocumenten bijvoorbeeld als bindend document. Dit handboek legt de eisen ten aanzien van ruimtelijke kwaliteit vast en is daarmee een cruciaal document voor de borging van ruimtelijke kwaliteit in het vervolg. De ruimtelijke kwaliteit in het vervolg kan echter niet alleen geborgd worden via dit rapport, maar ook door eisen ten aanzien van het vervolgproces, bijvoorbeeld over de blijvende betrokkenheid van ontwerpers. 11

12 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging Leeswijzer Het rapport Ruimtelijke Kwaliteit dijkversterkig Hagestein-Opheusden bestaat uit een aantal delen waarmee de toekomstige kwaliteit wordt vastgelegd: - Visie - Beeldkwaliteitsplan - Landschapsplan - Borging Visie In de visie is verwoord hoe wordt aangekeken tegen de dijkversterking als ontwerpopgave, hoe de specifieke gebiedseigenschappen geconfronteerd worden met de versterkingsopgave en tot welke keuzes op hoofdlijnen dit leidt. De visie is opgebouwd als een helder verhaal waarin de keuzes logisch op elkaar volgen, Landschapsplan In het landschapsplan wordt het toekomstige landschap van de dijkzone integraal vastgelegd. De twee belangrijkste lagen hierin zijn het dijkprofiel en het gebruik. Er wordt precies aangegeven en onderbouwd hoe vanuit de standaardprofielen is omgegaan met de specifieke situatie ter plaatse en waar welke keuzes ten aanzien van de inrichting en gebruik zijn gemaakt. Centraal staat één samenhangend kaartbeeld met een eenduidige legenda voor het gehele dijktraject, van Hagestein tot Opheusden. Beeldkwaliteitsplan Het beeldkwaliteitplan laat zien hoe met de verschillende onderdelen van de toekomstige dijk en dijkomgeving omgegaan dient te worden. De gewenste ruimtelijke kwaliteit is hierin vastgelegd in heldere eisen. Wie informatie over een dergelijk onderdeel wil, kan deze direct in het beeldenboek vinden, zonder eerst visie en landschapsplan door te nemen. Wel wordt de omgang per onderdeel telkens onderbouwd vanuit de visie (thema s en integrale visie). Voor veel voorkomende onderwerpen worden generieke uitspraken gedaan, waarbij gebruik wordt gemaakt van ontwerpprincipes. Ook keuzes ten aanzien van specifieke onderwerpen / locaties worden verbeeld en toegelicht. Borging In het laatste deel van het handboek wordt een voorstel gedaan voor borging van de ruimtelijke kwaliteitscriteria. Tevens is een voorstel gedaan voor een coördinator ruimtelijke kwaliteit die het proces van gunning, aanbesteding en definitief uitvoeringsontwerp vanuit het ruimtelijk kwaliteitsaspect begeleidt. 12

13 Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkver beter ing Hagestein - o p H eusden 13

14 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging Landschapskarakteristiek 14

15 Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkver beter ing Hagestein - o p H eusden De positie van de dijk in zijn omliggende landschap vormt een belangrijke basis voor dit handboek Ruimtelijke Kwaliteit 15

16 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging 16

17 Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkver beter ing Hagestein - o p H eusden DEEL 1 - Visie 17

18 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging Historische bebouwing aan weerszijden van de dijk in Rijswijk 18

19 deel 1 Visie Handboek ruimtelijke kwaliteit dijkverbetering Hagestein - Opheusden 19

20 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging Dijkring 16: Traject Hagestein - Everdingen Dijkring 43: Traject Everdingen - Ravenswaaij Dijkring 43: Traject Ravenswaaij - Opheusden Kaart uit Handreiking ruimtelijke kwaliteit, met daarop in rode cirkels de dijkverbeteringstrajecten aangegeven 20

21 H o o f d s t u k 1 visie De visie op ruimtelijke kwaliteit bij dijkverbetering vormt een onderdeel van het Handboek Ruimtelijke Kwaliteit dijkverbetering Hagestein-Opheusden. Het Handboek legt eisen ten aanzien van ruimtelijke kwaliteit bij dit project vast. De andere delen uit het Handboek ruimtelijke kwaliteit zijn: Beeldkwaliteitsplan, Landschapsplan en Borging. Zij vormen één samenhangend en consistent geheel. In dit deel van het handboek wordt de visie op de ontwerpopgave van de dijkverbetering toegelicht aan de hand van 9 uitgangspunten. Deze volgen in logische stappen op elkaar, waarbij de aandacht geleidelijk verschuift van de hoofdkeuzes naar details, van eenheid naar verschil en van algemene naar specifieke uitgangspunten. De 9 uitgangspunten zijn: 1. Het huidige dijktracé vormt de basis 2. De dijk is groen 3. De hoofdvorm van de dijk oogt compact (dwarsprofiel) en continu (lengteprofiel) 4. Het landschap van de dijkzone is afwisselend en raakt de dijk 5. Behoud en versterking van beplanting, begroeiing en natuur 6. Voortbouwen op cultuurhistorie 7. Maatwerk en meekoppeling lokale ambities 8. Kansen na de dijkverbetering 9. Basisprofielen In het beeldkwaliteitsplan zijn onderdelen nader uitgewerkt op basis van de visie. Het landschapsplan laat zien hoe door toepassing van de visie en het beeldkwaliteitsplan een dijk met ruimtelijke kwaliteit ontstaat. Deze visie is opgesteld als overkoepelend product ten opzichte van de afzonderlijke dijkverbeteringsplannen en MER's, van de deeltrajecten. Deze leggen, binnen de in dit handboek opgenomen visie, elk eigen accenten (als gevolg van specifieke lokale omstandigheden) en hanteren een eigen beschrijving. Zo zijn in de plannen van het traject Hagestein- Fort Everdingen vier hoofdontsluitingspunten gehanteerd, die overeenkomen met de punten 1, 4, 6 en 8 in deze visie. 21

22 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging Hoofdpunten van de visie De dijkverbetering vindt plaats aan, of in directe omgeving van de bestaande dijk. Er is géén sprake van grootschalige tracéverleggingen. Voor dijkverbetering benodigde extra ruimte wordt in eerste instantie aan binnendijkse zijde gezocht. Wanneer er binnendijks onvoldoende ruimte is, vindt lokaal rivierwaartse versterking plaats met een zo beperkt mogelijk ruimtebeslag. De noodzakelijke kleine verschuivingen in het dijktracé kennen een geleidelijk verloop en/of zijn gebaseerd op duidelijke landschappelijke aanleidingen. Het huidige lengteprofiel inclusief karakteristieke bochten wordt hierdoor behouden en waar mogelijk versterkt. Hierbij wordt ook gekeken naar herstel van 'fouten' uit voorgaande dijkverbeteringen Behoud van de continuïteit van het verloop van de weg op de dijk krijgt extra aandacht, met name bij bebouwing (bv. de kernen Rijswijk en Opheusden). Kaart van huidig dijktracé als basis(zwart) : dijkverbeteringstracé en locaties waar de dijkas verlegd wordt (rood) 22

23 H o o f d s t u k 2 uitgangspunten 2.1 Het huidige dijktracé vormt de basis De dijk in zijn huidige vorm is het resultaat van een eeuwenlang proces. Vanaf de Middeleeuwen is deze aangelegd als gesloten structuur op de natuurlijke hoge gronden, de stroomruggen, waarop al langer bewoning aanwezig was. Doorbraken werden telkens weer hersteld en de dijk werd talloze keren verhoogd en versterkt. Daarbij vormde de bestaande dijk steeds de basis. Alleen met de aanleg van de Marsdijk in de 19e eeuw werd nog een groot stuk uiterwaard binnengedijkt. De oude Rijndijk ligt nu als relict zonder waterkerende functie in het landschap. De aankomende dijkverbetering bouwt voort op de heldere situatie van één dijk als landschappelijke en cultuurhistorische structuur én waterkering. In de dorpskern van Rijswijk is er weinig ruimte om de dijk te versterken. Toch wordt ervoor gekozen ook hier voort te bouwen op de eeuwenoude dijk. Het idee van een parallelle dijk is daarom verlaten. Er worden ook geen parallelwegen aangelegd: de huidige toeritten naar de woningen blijven behouden. De eerder uitgevoerde dijkverbetering in Everdingen laat zien dat ook dijkverbetering midden in de dorpskern mogelijk is. De dijkverbetering zal dus de huidige dijk als basis nemen. In een deel van het traject gaat het om uitsluitend om versterking, in het overige gebied om versterking in combinatie met dijkverhoging. De aanleg van een piping- en/ of stabiliteitsberm is, op het meest westelijke deel na, vrijwel overal aan de orde: een maatregel die ten opzichte van de huidige dijk relatief veel extra ruimte kost. Aan buitendijkse zijde wordt de ruimte voor de rivier gekoesterd. Waterstandsverhogende effecten als gevolg van verkleining van het winterbed zijn hier niet gewenst. In eerste instantie wordt de benodigde ruimte voor dijkverbetering daarom aan binnendijkse zijde gezocht. Vanuit dit vertrekpunt is lokaal optimalisatie mogelijk, bijvoorbeeld om bebouwing te kunnen sparen. De asverschuivingen in de weg op de dijk zullen dus beperkt zijn. Toch kan een kleine asverschuiving een groot effect hebben op de beleving van de dijk. Behoud van de dijklijn met zijn door de eeuwen gevormde karakteristieken staat dan voorop: een combinatie van rechtstanden en karakteristieke bochten (flauw of juist scherp, bijvoorbeeld rond oude doorbraken). Asverschuivingen worden ontworpen vanuit het karakteristieke verloop van de dijk. Er wordt daarbij gebruik gemaakt van landschappelijke aanleidingen, bijvoorbeeld door versterking van een bestaande bocht. Extra aandacht verdient het doorgaande karakter van de dijkkruin bij een aantal dorpsentrees (bijvoorbeeld Beusichem, Rijswijk en Opheusden). Als gevolg van dijkverbetering in het (recente) verleden heeft het verloop van de dijk hier en daar aan helderheid ingeboet. Waar mogelijk wordt deze situatie verbeterd of hersteld. Binnen het plangebied zullen delen van de dijk niet versterkt worden. In deze tussenliggende vakken is de dijk reeds sterk genoeg. De visie is heeft als basis dat de wel en niet te versterken delen (met weer alle verschillen daarbinnen) samen één vanzelfsprekend geheel gaan vormen. 23

24 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging Hoofdpunten van de visie Dijkverbetering vindt zoveel mogelijk plaats door middel van grond. Onvermijdbare constructies worden zoveel mogelijk onzichtbaar weggewerkt onder een gronddek. De keermuur in Rijswijk wordt zorgvuldig vormgegeven en sluit aan bij het dorpse karakter. Het overgrote deel van de dijktaluds krijgt een kruidenrijke grasbekleding die de sterkte ten goede komt en het gebied ecologische meerwaarde biedt. De aan te brengen toplaag (schralere gebiedseigen grond) en het toekomstige maaibeheer zijn hierop geoptimaliseerd. Lokaal is aangepast maai- of extensief begrazingsbeheer mogelijk. Vergroening van afritten door gebruik van door.groeistenen. 24

25 Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkver beter ing Hagestein - o p H eusden 2.2 De dijk is groen De dijk is onderdeel van het landschap van het rivierengebied. Dit rivierengebied, en de oeverwalzone waarin de dijk zich bevindt, heeft een overwegend luw, landelijk en groen karakter. De dorpen en kleine steden liggen als compacte kernen in het landschap en zijn sterk verbonden met de dijk en de rivier. De dijk is door zijn lengte een landschappelijke structuur van formaat die bijdraagt aan de eenheid en samenhang van het gebied. De dijk maakt het mogelijk de omgeving vanuit een hoog standpunt te beleven: dit is een grote kwaliteit van het rivierengebied. De dijk is in essentie een lineair grondlichaam, integraal onderdeel van het rivierenlandschap. Met de toekomstige dijkverbetering wordt hierop voortgebouwd. Dijkverbetering door middel van grond ligt voor de hand: het is een logische volgende stap die voortbouwt op versterkingen in het verleden. Bovendien zal een groene, uit grond opgebouwde dijk na afronding van de werkzaamheden weer snel zijn plek in het landschap innemen. Versterking door middel van grond is duurzaam, flexibel en kosteneffectief. Dijkverbetering in grond kost echter ook ruimte. Ter hoogte van bebouwing is deze ruimte echter vaak beperkt, en verschuiven van het dijktracé is meestal niet gewenst. In deze gevallen wordt gekozen voor een lokale constructie in de dijk: een damwand die een berm in grond overbodig maakt. Deze damwanden worden onzichtbaar weggewerkt onder het groene dijktalud. Hetzelfde geldt voor taludversterkingen bij handhaving van steile taluds (zeer incidenteel toegepast). Zichtbare artificiële toevoegingen zoals damwanden en muren passen niet bij het landschappelijke karakter van de dijk, en doen afbreuk aan de omgeving van de woningen. Het principe de dijk is groen blijft daarom overeind. In de kern van Rijswijk is als gevolg van de beperkte ruimte een zichtbare constructie onvermijdelijk. Hier wordt lokaal maatwerk geboden: een zorgvuldig ontworpen keermuur die aansluit bij het dorpse karakter. De waterkerende functie van de dijk vraagt om een zorgvuldig beheer van de grastaluds van de dijk. Hier gaan de belangen van veiligheid, beheer, natuur en landschap goed samen. Een extensief maaibeheer als soortenrijk hooiland of kamgrasweide, waarbij het maaisel enige tijd blijft liggen voordat dit wordt afgevoerd, levert een stevige en goed doorwortelde grasmat op. Er ontstaat tevens een langgerekt lint van natuurlijk grasland dat volop mogelijkheden biedt voor insecten. Dit beheer heeft de voorkeur.bij dijkverbetering worden de taluds daarom voorzien van een (schrale) toplaag. Lokaal wordt echter gekozen voor aangepast maaibeheer (waarbij maaisel direct wordt afgevoerd) of voor extensieve beweiding (overeenkomst met gebruiker). De verschillend beheerde delen vormen met elkaar één groen landschappelijk lint. Waar mogelijk streeft het waterschap naar 'vergroening' van de dijk door gebruik van doorgroeistenen (in plaats van klinkers of asfalt) op afritten naar woningen te stimuleren. 25

26 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging Zicht op de bebouwing op het fort De Spees vanaf de (oude) Rijnbandijk Hoofdpunten van de visie De hoofdvorm van de dijk is visueel en functioneel zo compact mogelijk (binnen technische mogelijkheden): de dijk is lijn en scherpe grens. De huidige wegbreedte is het uitgangspunt. Er vindt geen wegverbreding plaats. Versmalling is mogelijk wanneer de wegbeheerder (gemeente) dat wenst. Taluds zijn niet flauwer dan vanuit beheer of techniek nodig (overwegend 1:3 Hagestein-Everdingen 1:2,5). Incidenteel wordt gekozen voor behoud van een steil talud om erf en bebouwing te sparen. Beheerstroken liggen aan de teen van de dijk (meestal op de berm) en zijn: - integraal beheerd als onderdeel van de hoofdvorm van de dijk - scherp begrensd ten opzichte van hun omgeving (binnendijks meestal met een raster, buitendijks meestal door het hoogteverschil) De hoofdvorm van de dijk (kruin, steile taluds, beheersstroken) heeft een autonoom en continu karakter. De inrichting van de weg op de kruin is terughoudend voor wat betreft bebording, materiaalgebruik en verkeersremmende maatregelen met het oog op de ongestoorde landschapsbeleving. Versterkingsmaatregelen buiten de hoofdvorm zijn geïntegreerd in het landschap van de dijkzone. 26

27 Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkver beter ing Hagestein - o p H eusden 2.3 De hoofdvorm van de dijk oogt compact en continu Eén van de kwaliteiten van de dijk is dat deze een smalle lijn in het landschap vormt. Zeker waar de weg op de kruin relatief smal is, en ook nog steile taluds aanwezig zijn, geeft de dijk vanaf de kruin echt het gevoel boven het landschap te zweven. Het aangrenzende landschap is dichtbij: boomgaarden, weiden en bebouwing lopen tot aan de dijkvoet door. In het grootste deel van het gebied (oeverwallenlandschap) vertoont dit landschap aan weerszijden van de dijk bovendien overeenkomstige kenmerken: ook in de uiterwaarden tussen Fort Everdingen en Rijswijk zijn hier en daar boomgaarden en akkers aanwezig. Ten westen van Culemborg wordt de dijk meer en meer een scherpe grens tussen land en water. De 'scherpe grens' houdt in dat het landschapsbeeld binnendijks sterk verschilt van het landschap buitendijks. Ook verdicht de bebouwing aan de dijk, ten westen van Culemborg zich tot linten. Onder invloed van de versterkingsmaatregelen zal de dijk breder en logger worden. De ruimtelijke kwaliteiten als lijn of scherpe grens in het landschap zijn niet langer vanzelfsprekend. Het is belangrijk hierop te sturen door een zorgvuldig ontwerp. De dijkverbetering vindt daarom plaats vanuit het principe dat de zichtbare hoofdvorm van de dijk visueel en functioneel zo compact mogelijk is. De dijkverbetering wordt niet aangegrepen om de weg op de kruin te verbreden. Versmalling zou de beleving als lijn in het landschap ten goede komen, maar is gezien het huidige gebruik van de wegen niet mogelijk. De huidige verhardingsbreedtes vormen daarom in eerste instantie uitgangspunt voor de situatie na versterking. De dijktaluds zijn zo steil als mogelijk is vanuit waterveiligheid. Een dijktalud van 1:3 is goed te beheren met regulier maaimaterieel. Dit is de basis voor Everdingen Ravenswaaij en Rijswijk Opheusden. Tussen Hagestein en Everdingen zijn in het recente verleden taluds van 1: 2,5 aangebracht. Deze zullen bij de komende versterking gehandhaafd blijven. Waar bebouwing verflauwing van taluds onmogelijk maakt (en tevens een damwand wordt aangebracht) wordt lokaal gekozen voor handhaving van het huidige steile talud. Hiervoor moeten onder de grasmat betonstenen worden aangebracht (niet zichtbaar), ter vergroting van de erosiebestendigheid. Aan de teen van de dijk (in de meeste gevallen op de berm) worden waar mogelijk beheerstroken aangebracht. Deze volgen exact het verloop van de lijn van de kruin en worden integraal beheerd als onderdeel van de hoofdvorm van de dijk. De beheersstroken zijn scherp begrensd ten opzichte van de dijkomgeving: binnendijks meestal door een raster, buitendijks vaak door een scherp hoogteverschil. De hoofdvorm van de dijk (kruin, steile taluds, beheerstroken) heeft een enigszins autonoom en zoveel mogelijk continu karakter en biedt uitzicht op het afwisselende landschap in de omgeving. De betekenis voor de beleving van het landschap is groot, voor bewoners, passanten en recreanten. Een zekere mate van eenheid en terughoudendheid ten aanzien van de inrichting van de weg is van belang, met het oog op een ongestoorde landschapsbeleving. Dorpsentrees vormen mogelijk een aantal accenten. Versterkingsmaatregelen buiten de hoofdvorm van de dijk zijn geïntegreerd in het landschap van de dijkzone. Dit draagt bij aan de beleving van de hoofdvorm als lijn en scherpe grens in het landschap. 27

28 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging Hoofdpunten van de visie Nabijheid en diversiteit van het landschap van de dijkzone is een kernkwaliteit. Bebouwing en ensembles van de erven worden gerespecteerd: - geen sloop woningen binnendijks - in aantal gevallen sloop woningen buitendijks (1 in Beusichem, 3 in Opheus den) - erfgrenzen worden gerespecteerd en benut in het ontwerp. Bermen aan de binnendijkse zijde zijn: - lang en flauw aflopend: in gebruik als integraal onderdeel van de aangrenzende kavel en daardoor niet nadrukkelijk herkenbaar als onderdeel van de waterkering (Everdingen Ravenswaaij & Rijswijk Opheusden) - kort en hoog: in beheer als onderdeel van de dijk (Hagestein Fort Everdingen) Overgangen in het lengteprofiel (damwand berm verschil tussen bermen) vallen samen met landschappelijke aanleidingen (bv. toeritten, perceelsgrenzen). Klei-ingraving (versterkingsmaatregel in het buitendijkse gebied) is na uitvoering niet als zodanig zichtbaar en sluit aan bij het huidige landgebruik: - huidige bovengrond en aanwezige reliëf wordt na inbrengen kleilaag teruggebracht Beplanting/begroeiing in de dijkzone (o.a. kavelgrenzen, erven, ruigtes) wordt binnen de principes voor de grondvorm van de dijk zoveel mogelijk behouden. Boomgaard bij Beusichem 28

29 Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkver beter ing Hagestein - o p H eusden 2.4 Het landschap van de dijkzone is afwisselend en raakt de dijk Het landschap van de dijkzone krijgt bij deze dijkverbetering bijzondere aandacht. Allereerst omdat de dijkzone vele eigenaren, gebruikers en bewoners kent, wiens belangen zo goed mogelijk worden meegewogen in deze visie. Bovendien draagt de afwisseling in het gebruik (kleinschaligheid) en nabijheid van het aangrenzende landschap bij aan een kwalitatief hoogwaardige beleving van de dijk als lijn en scherpe grens. Een belangrijke keuze is dat de aanwezige bebouwing bij deze dijkverbetering gerespecteerd wordt. Waar onvoldoende ruimte is voor een volledig in grond uitgevoerde dijkverbetering, is lokaal gekozen voor technische voorzieningen (damwanden, versterking van steile taluds). Binnendijks is nergens sloop van bebouwing noodzakelijk. Buitendijks is dit in een beperkt aantal gevallen niet te voorkomen. Het gaat hier om één woonhuis in Beusichem en drie woonhuizen aan de dijk in Opheusden. Bij uitwerking van de dijkverbeteringsmaatregelen is niet alleen gekeken naar de bebouwing zelf, maar naar het landschappelijk ensemble van een erf als geheel. De overgang tussen de damwand (ter hoogte van het erf is geen berm aanwezig) en een berm in grond is daaron meestal op een kavelgrens gepositioneerd. De eenheid van een erf inclusief erfbeplanting blijft hierdoor gespaard. Aan binnendijkse zijde worden over een groot deel van het gebied grondbermen tegen de dijk aangebracht. Deze maken in functioneel opzicht deel uit van de waterkering. In het traject Hagestein-Everdingen zijn de bermen relatief kort en hoog, en in beheer als onderdeel van de dijk. Dit past bij het karakter van de dijk als scherpe grens en ontginningslint in dit gebied. Afritten zijn hier over het algemeen 'haaks'. Op dit principe wordt voortgebouwd In de trajecten Everdingen Ravenswaaij en Rijswijk Opheusden is ervoor gekozen het landgebruik vanuit de aangrenzende percelen op de bermen te laten doorlopen tot aan de beheerstrook. De grondbermen worden hierdoor visueel geïntegreerd in het landschap en de eigenaren en gebruikers houden ten opzichte van een klassieke technische dijkverbetering extra gebruiksruimte over. Een geleidelijke aansluiting (1:10 talud) op het achterland versterkt dit principe. Ten behoeve van het particuliere gebruik wordt 0,5 meter overhoogte (terugzetten huidige deklaag van de grond) op de berm aangebracht (de leeflaag). Ten oosten van Culemborg komen naast haakse afritten ook veel vaker vleugelstoepen voor. Omdat de dijkverbetering in eerste instantie op het binnendijkse gebied gericht is, zijn de gevolgen voor het buitendijkse gebied beperkt. Klei-ingraving wordt onzichtbaar toegepast: de huidige bovengrond en het aanwezige (micro) reliëf worden teruggebracht. Er zullen geen nieuwe perceelsgrenzen zichtbaar zijn tussen het ingravingsgebied en de omgeving. In de uiterwaard bij Everdingen is, naast kleiingraving, een kleine verhoging van de huidige beheerstrook (aan de buitendijkse teen) de orde. In het westelijk traject kan hiermee een steiler talud (1:2,5) worden behouden. Taludverflauwing en aanleg van een beheerstrook zijn de meest in het oog springende maatregelen tussen Everdingen en Ravenswaaij. Ter hoogte van de kern van Beusichem zal de dijk beperkt buitenwaarts verschuiven, omdat binnendijks geen ruimte is. Lokaal (bij het Rondeel) heeft behoud van een buitendijkse boomgaard op rabatten geleid tot een specifieke combinatie van binnendijkse versterkingsmaatregelen. 29

30 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging De Lekdijk ten westen van Everdingen 30

31 Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkver beter ing Hagestein - o p H eusden In het traject Rijswijk Opheusden vindt over grotere lengte (beperkt) buitenwaartse versterking plaats in combinatie met maatregelen aan binnendijkse zijde. Hiermee worden kostbare damwanden voorkomen. Boombeplanting en ruigtevegetaties aan buitendijkse zijde worden zoveel mogelijk gespaard en kunnen zich na dijkverbetering weer spontaan ontwikkelen. Voor de dijkverbetering te dempen water wordt zoveel mogelijk op passende afstand van de teen van de dijk teruggebracht. De dijkzone tussen Culemborg en Beusichem: kleinschalig en afwisselend landschap aan weerszijden van de dijk 31

32 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging Hoofdpunten van de visie Aantasting van natuurwaarden wordt zoveel mogelijk voorkomen door het binnendijkse gebied als primaire versterkingsrichting. Voor zover (verplichte) natuurmitigatie en -compensatie aan de orde is, wordt ingezet op het versterken van bestaande kwaliteiten en kenmerken van het landschap en de dijkzone. Het dijkontwerp houdt rekening met bestaande waardevolle beplanting door: - keuze voor logische (perceels)grenzen voor de verschillende maatregelen - optimalisatie van de aansluiting van bermen op het achterliggende landschap Behoud van beplanting mag niet ten koste gaan van de keuzes voor een heldere grondvorm van dijk en bermen. Binnen dit principe is verdere optimalisatie mogelijk. In overleg met eigenaren en gebruikers worden beplantingsplannen voor de particuliere gronden opgesteld en uitgevoerd. Ten aanzien van beplanting op de nieuwe bermen geldt een aantal beperkingen. De Beusichemsedijk ter hoogte van het Bakelbos bij Culemborg 32

33 Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkver beter ing Hagestein - o p H eusden 2.5 Behoud en versterking van beplanting, begroeiing en natuur Het landschap van de dijkzone is rijk aan boomgaarden en beplanting op erven en erfgrenzen. Bij het dijkontwerp is rekening gehouden met erf- en perceelsgrenzen, wat onnodig verwijderen van waardevolle beplanting zoveel mogelijk voorkomt. Ook heeft lokaal optimalisatie plaatsgevonden bij de aansluiting van bermen op het achterland. Ook bij de uitvoering wordt maximaal rekening gehouden met waardevolle beplanting (sparen van bomen in de werkstroken). Behoud van beplanting gaat echter niet ten koste van alles. Het maken van een mooie, heldere nieuwe dijk staat voorop. Behoud van beplanting mag niet ten koste gaan van de keuzes ten aanzien van de heldere grondvorm van de dijk en zijn bermen. Deze grondvorm ligt er voor lange tijd, terwijl de meeste beplanting een kortere levensduur kent. Ter versterking van het groene en kleinschalige karakter van de dijkzone wordt voorgesteld in overleg met eigenaren en gebruikers een beplantingsplan voor de particuliere gronden op te stellen en dit ook uit te voeren. Hierin wordt minimaal de bij dijkverbetering te verwijderen beplanting vervangen (evt. andere plaats en soorten), en liefst een extra impuls gegeven. Het rivierengebied kent hoge natuurwaarden, met name in het buitendijkse gebied. Aan de buitendijkse voet van de dijk liggen veel bosjes en ruigtes. Een negatieve impact op het buitendijkse gebied is bij deze dijkverbetering zoveel mogelijk voorkomen. Als de bosjes en ruigtes niet ontzien kunnen worden, kunnen zij zich na afronding van de werkzaamheden weer ter plaatse herstellen. Te dempen watergangen worden zoveel mogelijk op passende afstand van de dijk teruggebracht. Zeer lokaal wordt natuurmitigatie en -compensatie uitgevoerd. Deze natuurmitigatie sluit aan bij de bestaande kwaliteiten en kenmerken van het landschap van de dijkzone en wordt ingezet om deze te versterken. Behoud van natuurwaarden vormt een belangrijk aandachtspunt tijdens de uitvoering. Eerder genoemd (paragraaf 2.4) is daarnaast de combinatie klei-ingraving - natuurversterking in de uiterwaarden bij Everdingen. 33

34 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging Hoofdpunten van de visie Cultuurhistorie is integraal meegenomen in de keuzes ten aanzien van het dijkprofiel en de inrichting van de dijkzone. De dijkverbetering wordt benut om de uitstraling en herkenbaarheid van een aantal verdedigingswerken te vergroten: - Batterij aan de zuidelijke Lekdijk - Fort bij Everdingen - Werk aan de Spees De dijkverbetering houdt rekening met cultuurhistorisch waardevolle elementen zoals: - rabatten - wielen en kolken - aansluiting oude en nieuwe dijken (Aalsdijk, Marsdijk) De buitendijkse bebouwing op de dijk bij Opheusden krijgt extra aandacht in het beeldkwaliteitsplan. Buitendijkse boomgaard tussen Culemborg en Beusichem 34

35 Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkver beter ing Hagestein - o p H eusden 2.6 Voortbouwen op cultuurhistorie De dijk en omgeving kennen een lange geschiedenis van menselijke bewoning en gebruik. De toekomstige dijkverbetering houdt hiermee zoveel mogelijk rekening én voegt een volgende stap toe aan in de vele dijkverbeteringen die in de afgelopen eeuwen hebben plaatsgevonden. De dijk in zijn nieuwe vorm is, uiteraard, de expressie van de nieuwste inzichten over de technische werking als waterkering. Deze inzichten zijn daartoe eerst geconfronteerd met de kwaliteiten van het cultuur(historisch)landschap. De oude dijk houdt zijn betekenis als waterkering, wordt hierop aangepast en zal in zijn vernieuwde vorm voortbestaan. Behoud van bebouwing, waaronder historische panden, en de relatie bebouwing-erf-dijk is het uitgangspunt en in de meeste gevallen ook mogelijk. Hierbij gaat het bijvoorbeeld over het behoud van monumentale panden en de bijbehorende erfinrichting. Naast deze geïntegreerde opname van cultuurhistorie binnen de plannen als geheel is er een aantal vanuit cultuurhistorisch opzicht bijzondere locaties dat expliciet aandacht verdient. Het meest in het oog springen de historische verdedigingswerken (forten, batterijen, defensiedijk): het Rivierengebied is van grote strategische betekenis geweest. Het bijzondere aan deze verdedigingswerken is dat zij niet op zichzelf staan, maar onderdeel vormen van een groter systeem, waarbij ook de beheersing van het water als verdedigingsmiddel werd ingezet. Elementen van het systeem van de Nieuwe Hollandse Waterlinie binnen de invloedssfeer van de dijkverbetering zijn: de Batterij aan de zuidelijke Lekdijk en Fort bij Everdingen. De batterij is op dit moment nauwelijks als zodanig herkenbaar. Versterking van de herkenbaarheid door herstel van het grondwerk zou een grote verbetering zijn. Hiervoor is een plan uitgewerkt. Ook dijkverbetering bij Fort bij Everdingen kan bijdragen aan versterking van de herkenbaarheid van de buitenste fortwal. Tegenover de Grebbeberg ligt De Spees, een ouder fort op het contactpunt van de Grebbelinie met de Betuwe. De buitenste fortwal, tevens waterkering, en de fortgracht hebben in de loop van de tijd hun expressieve scherpe vorm verloren. Ook hier dient de dijkverbetering benut te worden om de herkenbaarheid en belevingswaarde van het fort te vergroten. Naast deze verdedigingswerken is er een aantal andere cultuurhistorisch waardevolle plekken waar de dijkverbetering rekening mee moet houden. Het gaat bijvoorbeeld om een aantal wielen, rabatten, oude boomgaarden, woerden en een aantal aansluitingen tussen oude en nieuwe dijken (Marsdijk, Aalsdijk). De Diefdijk valt buiten de directe invloedssfeer van deze dijkverbetering. Aan de buitendijkse huizen bij Opheusden, die als gevolg van de dijkverbetering verwijderd worden, wordt op lokaal niveau bijzondere historische betekenis toegekend. In het beeldkwaliteitsplan wordt geschetst hoe hiermee om te gaan. Een andere locatie die vanuit een combinatie van cultuurhistorie en complexiteit een aparte uitwerking heeft gekregen is de kop van de Nijensteinse weg, waar oude erven en erfbeplanting tegenover een buitendijks overslaggebied zijn komen te liggen. 35

36 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging Hoofdpunten van de visie Waar de situatie zo complex, uniek of waardevol is dat de algemene uitgangspunten voor dijkverbetering uit deze visie niet voldoen, biedt een aanvullende specifieke uitwerking uitkomst. Grijp de dijkverbetering waar mogelijk aan om tot (aanvullende) verbetering van de ruimtelijke kwaliteit van specifieke locaties te komen. Koppel hiertoe de belangen van Waterschap Rivierenland aan de belangen van de andere overheden en particulieren. De bijzondere locaties die in het kader van het beeldkwaliteitsplan worden uitgewerkt zijn: - Batterij aan de zuidelijke Lekdijk - Uiterwaarden Everdingen - Fort bij Everdingen - Palumbus parkeerterrein Culemborg - Dorpskern Rijswijk - De Spees - Industrieterrein Marsdijk - Opheusden buitendijkse woningen en 'Van Damterrein'. 36

37 Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkver beter ing Hagestein - o p H eusden 2.7 Maatwerk en meekoppeling lokale ambities In deze visie is een groot aantal algemene uitgangspunten beschreven voor behoud, versterking en vernieuwing van de ruimtelijke kwaliteit van de dijk en omgeving. Voor het grootste gedeelte van het traject zijn deze uitgangspunten een goede basis voor zorgvuldig ontwerp en uitvoering. Met algemene uitgangspunten en de in het beeldkwaliteitsplan uitgewerkte principes wordt maatwerk uitgevoerd. Er is echter een aantal locaties dermate uniek dat de algemene uitgangspunten niet voldoen. Hier is extra aandacht nodig in de vorm van een specifieke lokale uitwerking. Ook speelt er op of rond de dijk een aantal wensen of ontwikkelingen die niet direct voortkomen uit de technische versterkingsopgave, maar wel verbetering van de ruimtelijke kwaliteit kunnen betekenen. Het ligt voor de hand deze kansen te verkennen en te benutten. 37

38 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging Hoofdpunten van de visie Bij toekomstige ontwikkeling wordt voortgebouwd op de ruimtelijke uitgangspunten en principes uit deze visie en dit beeldkwaliteitsplan, bijvoorbeeld bij: - Bij een volgende dijkverbetering - Bij vernieuwing van de tussenliggende wegvakken door de wegbeheerders (gemeentes) Onderzoek afwaardering van de weg met het oog op de recreatieve betekenis van de dijk. Beperking toegankelijkheid gemotoriseerd verkeer bij Opheusden 38

39 Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkver beter ing Hagestein - o p H eusden 2.8 Kansen na deze dijkverbetering Over een aantal jaar is deze dijkverbetering uitgevoerd. In het voorjaar zal de dijkvegetatie weer bloeien, de erven zullen weer beplant zijn en de bewoners gaan wennen aan hun nieuwe woonomgeving. Het landschap groeit en zal de nieuwe dijk weer opnemen. Deze dijkverbetering is echter niet de laatste ontwikkeling die zich in dit gebied voltrekt. Hoe verder? Deze dijkverbetering lijkt op het eerste gezicht een goede gelegenheid voor het scheppen van meer eenheid en rust in de inrichting van de dijkkruin. Dit gaat echter niet vanzelf. Niet het gehele traject wordt immers versterkt; er is ook een aantal tussenliggende vakken. Bovendien betekent versterking niet automatisch ook dijkverhoging; op veel plaatsen blijft de huidige kruin (en dus ook de weg op de kruin) liggen. In plaats van meer eenheid, zou hierdoor zelfs een grotere diversiteit aan materialen en inrichtingselementen kunnen ontstaan. Dit is niet gewenst. De principes in het beeldkwaliteitsplan geven een eerste aanzet tot verbetering van de ruimtelijke kwaliteit van weg en kruin. Het is aan de gemeentes om ook de niet op korte termijn te vernieuwen wegen hier in de toekomst op aan te laten sluiten. Bij deze dijkverbetering is er voor gekozen de wegen in hun huidige functie en verhardingsbreedte te respecteren. De recreatieve betekenis van de dijk is echter groot en wordt nog steeds groter. Fietsers en gemotoriseerd verkeer zitten elkaar zeker op drukke dagen in de weg. Geadviseerd wordt in de toekomst nogmaals te overwegen of de verkeersfunctie van de dijk niet (gedeeltelijk) afgewaardeerd kan worden. Eventueel alleen door beperkte openstelling, mogelijk zelfs in combinatie met versmalling van de weg. Hoezeer met deze dijkverbetering ook vooruit wordt gekeken, het zal niet de laatste zijn. Mogelijk komen de tussenliggende vakken bij de volgende dijkverbeteringsronde aan de beurt. Het ligt voor de hand om deze visie als uitgangspunt te nemen en te actualiseren voor de dan geldende opgave. 39

40 Visie, beeldkwaliteitsplan, landschapsplan, borging Basisprofiel dijkverbeteringstraject Hagestein - Fort Everdingen Basisprofiel dijkverbeteringstraject Fort Everdingen - Opheusden 40

41 Handboek Ruimtelijke kwaliteit dijkver beter ing Hagestein - o p H eusden 2.9 Basisprofielen De 8 voorgaande punten uit de visie zijn vertaald naar basisprofielen waarmee de dijkversterking verder is uitgewerkt. Deze profielen zijn fundamenteel verschillend voor het deel Hagestein Fort Everdingen en het overige traject van Fort Everdingen tot Opheusden. Met de basisprofielen als uitgangspunt wordt gereageerd op de lokale omstandigheden: de specifieke kwaliteiten van het dijklandschap en de specifieke versterkingsopgave. Voor het grootste deel van het traject volstaat het modelleren van het basisprofiel naar deze specifieke omstandigheden, met oog voor de samenhang van het geheel. Lokaal, vooral ter plaatse van bebouwing, worden uitzonderingen gemaakt. In het Beeldkwaliteitsplan worden de verschillende onderdelen van het basisprofiel ontleed en afzonderlijk van elkaar besproken. Dit laatste onderdeel van de visie presenteert de basisprofielen op geïntegreerde wijze. basisprofiel Hagestein Fort everdingen Bij de vorige dijkverbetering tussen Hagestein en fort Everdingen (afgrond in 2007) zijn ingrijpende maatregelen getroffen. De dijk is verhoogd, binnenbermen zijn aangelegd (in beheer bij het waterschap) en op diverse plaatsen is de kruin van de dijk verlegd. In deze dijkverbeteringsronde is maar een beperkt aantal ingrepen noodzakelijk en is te zien als een beperkte aanvulling op deze recente dijkverbetering: De huidige kruin en dijktaluds blijven behouden. De noodzakelijke technische ingrepen voor stabiliteit vinden binnendijks (verlenging van enkele stabiliteitsbermen ten westen van Everdingen en de bermen bij de plas van Everstein) en buitendijks plaats (verhogen van de onderhoudsberm met max 0,8 m tussen Everdingen en fort Everdingen). De noodzakelijke technische ingrepen voor piping vinden voornamelijk buitendijks plaats door middel van kleiingraving in het voorland en een pipingscherm in de op te hogen onderhoudsberm. Binnendijkse pipingbermen betekenen een grote kaalslag in het bebouwingslint langs de dijk en zijn in een vroeg stadium afgevallen. Naast deze maatregelen (het basisprofiel) is er voorzien in een aantal specifieke lokale maatregelen, zoals ondergronds aan te brengen damwanden. basisprofiel Fort everdingen opheusden Het basisprofiel bestaat uit: De hoofdvorm van de dijk : de dijkkruin (behoud huidige breedte) met aan weerszijden taluds met een helling van 1:3 die ononderbroken doorlopen tot aan de teen. Aan binnendijkse zijde een vrijwel vlak gelegen (1:20) beheerstrook van 4 meter breed aan de binnendijkse teen van de dijk die exact de lijn van de dijk(kruin) volgt. De beheerstrook ligt op het huidige maaiveld of op de berm (indien aanwezig). Een markering van de beheerstrook ten opzichte van de omgeving met een raster. (particulier) landgebruik dat ononderbroken doorloopt vanuit de aangrenzende percelen tot aan de beheerstrook. Op de bermen wordt een leeflaag van 0,5 meter boven op het technische profiel aangebracht om het particuliere gebruik mogelijk te maken. Het waterschap vestigt bovendien zakelijk recht op de bermen die in particulier eigendom zijn. Er is sprake van een geleidelijke overgang vanuit de bermen naar het achterland door middel van een 1:10 talud. Lage smalle bermen (niet veel breder dan 4 meter) kunnen ook door middel van een 41