AFVANG EN OPSLAG VAN CO 2 :

Transcriptie

1 AFVANG EN OPSLAG VAN CO 2 : VERMINDERING VAN DE CO 2 UITSTOOT VAN FOSSIELE BRANDSTOFFEN OM KLIMAATVERANDERINGEN TEGEN TE GAAN E.H. Lysen, D. Jansen, S. van Egmond 1. CO 2 emissies en klimaatveranderingen De aanwijzingen voor de invloed van menselijk handelen op het klimaat op aarde worden steeds sterker. De wereldwijde emissies van kooldioxide (CO 2 ) in de atmosfeer, als gevolg van het toenemende gebruik van fossiele brandstoffen, speelt daarin een sleutelrol. In een recente studie van het IEA Greenhouse Gas (IEA-GHG) programma (uitgevoerd door o.a. TNO-NITG) is onderstaande figuur opgenomen, waaruit blijkt dat de CO 2 emissies in Europa vooral geconcentreerd zijn in drie gebieden: het Roergebied in Duitsland, het Rijnmondgebied in Nederland en midden Engeland. In de IEA-GHG database zijn 1352 puntbronnen opgenomen met een emissie van 0,1 Mton/jaar of meer. De emissie van alle puntbronnen samen bedraagt 1500 Mton/jaar, waarvan 2/3 door elektriciteitscentrales. Fig 1: Grafische voorstelling van de omvang van grote CO 2 puntbronnen in Europa (IEA- GHG studie: Building the Cost Curve for CO 2 Storage: European sector, London, 2005) 1

2 60 Energie sector [Mt/jr] Transport Industrie Huishoudens Diensten en overheid Landbouw Fig 2: Overzicht van de CO 2 emissies (Mton/jaar) in Nederland (Bron: RIVM en ECN, 2002) Uit het sectorale overzicht van de emissies in Nederland (fig 2) blijkt dat de energiesector het grootste aandeel in de uitstoot heeft, op de voet gevolgd door de industrie. Naar schatting is ongeveer 65 Mt/jr in grote puntbronnen in Nederland potentieel geschikt voor CO 2 afvang. Hiervan is 3 Mton beschikbaar als zuivere CO2 stromen afkomstig uit o.a. ammoniak fabrieken en waterstof fabrieken (Pernis e.d). De meeste wetenschappers zijn het er over eens dat de CO 2 emissies in de wereld met 50% moeten worden verminderd om de CO 2 concentratie in de atmosfeer te kunnen stabiliseren en daarmee klimaatverandering tegen te gaan. Als eerste stap is in 1997 het Kyoto protocol opgesteld, met de afspraak om in 2012 de emissies te verminderen tot beneden het niveau van De vereiste verminderingen kunnen worden bereikt met de volgende maatregelen: 1. Energie efficiency en energiebesparingen 2. Gebruik van hernieuwbare energiebronnen (zoals wind- en zonne-energie) 3. Afvang en opslag van CO 2 Het is duidelijk geworden dat het gezamenlijk effect van energiebesparingen en hernieuwbare energie nog niet voldoende sterk is voor de vereiste emissieverminderingen. De derde maatregel, CO 2 afvang en opslag, zal daarom ook nodig zijn om klimaat veranderingen te helpen beperken, naast kernenergie in een aantal landen. Hoe wordt CO 2 uitstoot van fossiele brandstoffen voorkomen? Alle fossiele brandstoffen bevatten koolstof. Bij het verbranden reageert deze koolstof met de zuurstof in de lucht en vormt CO 2. Door de koolstof voor of na het verbrandingsproces ter verwijderen, bijvoorbeeld in elektriciteitscentrales, wordt de uitstoot van CO 2 in de atmosfeer grotendeels voorkomen. Er ontstaat een stroom CO 2 gas, dat via een pijplijn wordt getransporteerd naar een geschikte ondergrondse opslagplaats. Dat kan een leeg olie- of gasveld zijn, een kolenlaag of een watervoerende aardlaag. 2

3 De wereldeconomie draait grotendeels op fossiele brandstoffen en grote veranderingen in ons energiesysteem zullen jaren in beslag nemen. CO 2 afvang en opslag zal de overgang ondersteunen van een energievoorziening op fossiele brandstoffen naar een meer duurzaam energiesysteem, met een zo klein mogelijk effect op het klimaat. Ons huidige voorzieningssysteem zal in de transitieperiode weinig veranderen, maar wel zal nieuwe infrastructuur moeten worden gebouwd: elektriciteitscentrales zullen met afvang installaties worden uitgerust en pijpleidingen moeten worden gelegd naar opslagplaatsen. CO 2 in de grond stoppen is op zich niets nieuws. In veel landen bestaan grote hoeveelheden natuurlijke CO 2, opgeslagen in miljoenen jaren oude geologische formaties. 2. Het afvangen van CO 2 Bronnen Ongeveer 60% van alle CO 2 emissies in de wereld vinden plaats bij grote vaste installaties, zoals elektriciteitscentrales, raffinaderijen, en grote chemische complexen, ruim 8100 in getal. In sommige gevallen bevatten de uitlaatgassen van deze installaties een bijna zuivere stroom CO2 (zoals bij ammonia- of waterstoffabrieken) maar in de meeste gevallen bevatten de uitlaatgassen maar een klein deel CO 2 (5% tot 15%). Het is mogelijk om de CO 2 in de uitlaatgassen te scheiden van de andere gassen, zodat daarmee een stroom gas wordt geproduceerd die meer dan 90% CO 2 bevat. Een andere optie is om de koolstof in de brandstof al te verwijderen vóór de verbranding. Dat gebeurt bijvoorbeeld nu al in een waterstoffabriek, waar waterstof en CO 2 worden gemaakt uit aardgas (CH 4 ). Afvangmethoden CO 2 afvang is een bekende technologie in verschillende industriële processen, waarbij CO 2 wordt gescheiden van andere gassen. Op dit moment wordt de CO 2 ofwel in de lucht geblazen, ofwel na extra reiniging gebruikt om hoge kwaliteit CO 2 te produceren voor niche markten, zoals bijvoorbeeld voor frisdranken. Hoewel de technologie dus al bestaat, is CO 2 afvang nog niet geoptimaliseerd voor grootschalige toepassing bij elektriciteitscentrales. In veel landen in de wereld wordt uitgebreid onderzoek verricht om nieuwe veelbelovende concepten te bestuderen en bestaande technieken te verbeteren, zodat ze goedkoper worden en minder energie gebruiken. Tegelijkertijd zijn tests gepland bij bestaande centrales om deze nieuwe technieken te beproeven op commerciële schaal. In principe zijn er drie hoofdroutes voor afvang te onderscheiden (zie ook figuur 2): Fig 3: CO 2 afvang-installatie (foto ABB Lummus Crest) 1. Post combustion route: CO 2 afvangen na de verbranding, d.w.z. de CO 2 wordt uit de rookgassen verwijderd. Dit is typisch een end-of pipe technologie. 2. Pre-combustion route: CO 2 afvangen vóór de verbranding, d.w.z. conversie van de brandstof naar mengsel van H 2 en CO 2, gevolgd door afscheiding van de CO 2 3. Stikstofloze verbranding, Verbranding met zuivere zuurstof en recirculatie van CO 2 ; CO 2 als werkmedium in gas turbines, kolencentrales e.d. 3

4 Om een idee van de grootte-orde van emissies te krijgen: een 1000 MW kolencentrale, die gemiddeld 7,5 miljard kwh per jaar produceert, stoot per jaar 5,4 miljoen ton CO 2 uit. Een gascentrale die hetzelfde aantal kwh produceert, stoot ongeveer de helft hiervan uit, namelijk 2,8 miljoen ton. Dit komt enerzijds omdat er per energie-eenheid minder koolstof in aardgas zit dan in kolen, en anderzijds omdat een gasgestookte centrale efficiënter is (zie ook tabel 1). N 2 O 2 Flue Gas Scrubbing Amine Absorption CO 2 Air Power & Heat Precombustion Decarbonisation CO 2 Geologic Storage Enhanced Oil Recovery Reformer + CO 2 Sep Air H 2 Power & Heat Power & Heat N 2 & H 2 O CO 2 Compression & Dehydration Enhanced Coal Bed Methane Depleted Oil/Gas Reservoirs O 2 CO 2 Saline Formations Air Air Separation Unit N 2 Natural Gas Oxyfuel Fig 4: De drie hoofdroutes om CO2 af te vangen, samengevat in een figuur: post-combustion, pre-combustion en stikstofloze verbranding (oxyfuel) Effecten op rendement en emissie van elektriciteitscentrales Het verwijderen van CO 2, of het nu voor of na de verbranding plaatsvindt, en ook het comprimeren van CO 2 om het te kunnen transporteren via een pijplijn, kost vrij veel energie. Dit is het gevolg van het energieverbruik van de CO 2 scrubbers (wastorens) en het verbruik van de CO 2 -compressoren. Daardoor stijgt het primaire energieverbruik per opgewekte kwh, of wel, het rendement van de elektriciteitscentrale zal dalen. Zoals onderstaande tabel laat zien stijgt de hoeveelheid primaire energie om een kwh te produceren, afhankelijk van het type centrale, met 16 tot 31%. Het centrale rendement, ook weer afhankelijk van het type centrale, daalt evenredig, in absolute percentages met 8 tot 11 procentpunten. Door toekomstige ontwikkelingen wordt verwacht dat deze daling gehalveerd kan worden, dus tot 4 a 5 procentpunten. Type centrale Gasgestookte centrale (STEG) Poederkool centrale Steenkool vergasser CO 2 -afvang (> 80%) Geen afvang Afvang voor verbranding Afvang na verbranding Geen afvang Afvang na verbranding Geen afvang Afvang voor verbranding Rendement centrale (% LHV) 56% 48% 47% 46% 35% 47% 38% Primair energieverbruik (kj/kwh) (+16%) 7660 (+19%) (+31%) (+24%) CO 2 -emissie (g/kwh)

5 Tabel 1: overzicht van de effecten van afvang op het rendementen het energiegebruik van centrales (LHV: Lower Heating Value) 3. Transport van CO 2 Na afvang wordt het CO 2 gecomprimeerd tot een superkritische toestand, waarin het CO 2 zich gedraagt als een vloeistof met de eigenschappen van een gas, hetgeen voor transport het meest efficiënt is. Dit gebeurt bij een druk van ongeveer 9 MPa (90 bar). Het transport kan gebeuren door middel van een pijpleiding of via scheepstransport. Bij afstanden over land en minder dan 500 kilometer is transport via pijpleidingen economisch het meest aantrekkelijk. De kosten van CO 2 -transport lopen vanzelfsprekend op met de afstand en voor grotere afstanden wordt scheepstransport aantrekkelijker (zie hoofdstuk 5). In de VS liggen op dit moment al meer dan 3100 km aan CO 2 pijpleidingen. De CO 2 wordt daar in bestaande olievelden gepompt, zodat er extra olie naar boven kan worden gehaald. In Nederland is in 2005 de zgn OCAP pijpleiding in gebruik genomen, waarbij CO 2 uit Pernis wordt getransporteerd naar tuinders in het Westland. Fig 5: CO 2 transport VS - Canada 4. Opslag van CO 2 Na afvang kan CO 2 ofwel worden opgeslagen of opnieuw gebruikt (bijvoorbeeld als grondstof voor tuinbouwkassen of voor de frisdrankindustrie). Omdat de markt voor hergebruik vrij beperkt is, zal het leeuwendeel van de afgevangen CO 2 opgeslagen moeten worden. CO 2 kan opgeslagen worden in geologische formaties (inclusief lege olie en gasvelden, zoutwaterlagen en kolenlagen die niet te ontginnen zijn). CO 2 kan ook worden omgezet in mineralen. Geologische formaties bezitten een zeer grote opslagcapaciteit (zie tabel 2). Ondanks de grote variaties in opslagcapaciteit blijkt dat er voldoende capaciteit is om de wereldwijde CO 2 emissies voor tientallen en mogelijk honderden jaren op te slaan. Ter vergelijking: de huidige wereld CO 2 emissie bedraagt ongeveer 25 Gt CO 2 per jaar. Opslag optie Opslag capaciteit in Gt CO 2 Diepe en zoute waterlagen Lege olie- en gasvelden 930 Kolenlagen 30 Tabel 2: Wereldwijde CO 2 opslagcapaciteit (1 Gt = 1 miljard ton); Bron: IEA-GHG,

6 Olie en gas reservoirs, die in het algemeen goed onderzocht zijn, worden beschouwd als veilige opslagplaatsen voor CO 2, aangezien de brandstoffen (vaak samen met CO 2 ) al miljoenen jaren in deze reservoirs zijn opgeslagen. Het injecteren van CO 2 in reservoirs waar nog olie/gas in zit, is een gebruikelijke methode om extra brandstof te winnen. De opbrengsten van deze extra olie/gas kunnen de kosten van CO 2 opslag deels compenseren. Dit proces, dat voor olie wordt aangeduid met EOR (enhanced oil recovery) wordt in de VS al tientallen jaren met CO 2 uitgevoerd, tot nu toe zonder de bedoeling om CO 2 op te slaan. In Canada wordt al jarenlang zuur gas (het eindproduct van de raffinage van aardgas, en vooral bestaande uit CO 2 en H 2 S) geïnjecteerd in olie- en gasvelden en diepe zoute aquifers. Diepe zoute aquifers zijn ondergrondse formaties, meestal bestaande uit zandsteen, die zout water bevatten. Deze formaties bezitten een enorm opslagpotentieel: zij zijn in de meeste landen aanwezig, vaal dichtbij industriële CO 2 bronnen, zijn meestal erg groot, en hebben daarom een grote opslag capaciteit. De injectie van CO 2 in deze formaties is vergelijkbaar met de injectie in olie en gasvelden. Het Noorse Sleipner project, het eerste commerciële CO 2 injectie project in de wereld, waar jaarlijks circa 1 miljoen ton CO 2 wordt geïnjecteerd in een grote aquifer onder de Noordzee, demonstreert dat CO 2 effectief kan worden opgeslagen in grote hoeveelheden. Fig 6: Het Sleipner project - 1 miljoen ton CO2 worden jaarlijks opgeslagen in een aquifer onder de Noordzee (Bron: Statoil) Ondergrondse kolenlagen kunnen soms niet gewonnen worden, omdat ze te diep liggen of te dun zijn. Ze bevatten meestal ook zekere hoeveelheden aardgas (methaan). Als er CO 2 in een kolenlaag wordt geïnjecteerd, dan blijkt dat CO 2 beter plakt aan de kolenlaag dan methaan, dus verdrijft CO 2 de methaan, die vervolgens vrij komt. Dit betekent dat er aardgas gewonnen kan worden uit de kolenlaag, zodat de kosten van CO 2 opslag deels worden gecompenseerd. Kolenlagen hebben aardgas voor miljoenen jaren vastgehouden, zodat het vrij waarschijnlijk is dat ze ook CO 2 voor tenminste duizenden jaren kunnen vasthouden. Deze opslag techniek wordt getest in het Europese RECOPOL project, met een veldexperiment in Polen. Nederland opslagcapaciteit Volgens conservatieve ramingen is er in Nederland plaats voor ongeveer 11 Gton CO 2, dat opgeslagen kan worden in met name (lege) gasvelden, kolenlagen en aquifers, met dien verstande dat bij de gasvelden het Groningen veld (6500 Mton) daarbij wordt meegeteld. Naar men verwacht zal het Groningen veld echter pas op zijn vroegst in de tweede helft van de 21 ste eeuw vrijkomen voor eventuele permanente opslag van CO 2. Van het totale opslagvolume bevindt zich ca. 1,5 Gton offshore (op het Nederlands Continentale Plat). 6

7 Opslagvolumes in Nederland (in Mton) Gasvelden Kolenlagen 304 Aquifers 1655 Totaal ca Tabel 3: Ramingen van de opslagvolumes in Nederland Bron: Beleidsnotitie Schoon Fossiel, EZ, Uitgaande van een jaarlijkse hoeveelheid van 65 Mton die kan worden opgeslagen (zie hoofdstuk 1) is deze opslagcapaciteit in theorie voldoende voor 170 jaar. 5. Kosten van CO2 afvang, transport en opslag Kosten afvang Als er bij elektriciteitscentrales CO 2 wordt afgevangen, kost dit extra energie, en dus zullen de kwh kosten toenemen. De toename hangt af van het type centrale (kolen of gas) en van de kosten van de brandstof. Verschillende studies, o.a. door het Greenhouse Gas R&D programma van het Internationale Energie Agentschap, geven aan dat door CO 2 afvang de opwekkosten toenemen met 1,3 tot 3 eurocent per kwh. Een andere manier om deze extra kosten uit te drukken is in termen van de kosten van de vermeden CO 2 emissie. CO 2 afvang kost op dit moment tussen de 25 en 60 /ton vermeden CO 2. afhankelijk van de gekozen technologie. Bij de beschikbare technieken is ruwweg 60% van de afvangkosten toe te schrijven aan de extra investeringen en 40% aan het extra energiegebruik voor afscheiding en compressie. Het lopende onderzoek is erop gericht om deze afvangkosten te halveren. Ter vergelijking: in een waterstoffabriek (zoals in Pernis) kan CO 2 veel goedkoper worden geproduceerd, omdat in de bestaande installatie aardgas (CH 4 ) al wordt omgezet in waterstof en CO 2, waarbij de laatste op dit moment gewoon wordt uitgestoten in de lucht. Tegen relatief lage kosten (5-10 /ton) kan deze worden verzameld en gecomprimeerd. Dit gebeurt op dit moment bij het bovengenoemde OCAP project, waarbij CO 2 van een Shell raffinaderij wordt getransporteerd naar tuinders in het Westland. Kosten transport De transportkosten per ton CO 2 zijn relatief bescheiden, en dalen sterk indien grotere hoeveelheden worden getransporteerd. Ter herinnering: een 1000 MW kolencentrale produceert per jaar ruim 5 miljoen ton CO 2. Transportafstand Kosten [ /ton CO 2 ] 0,3 Mton/jaar Kosten [ /ton CO 2 ] 1 Mton/jaar Kosten [ /ton CO 2 ] 4 Mton/jaar 0 km km 6,8 3,4 1,7 200 km 13,6 6,8 3,4 Tabel 4: Kosten CO 2 -transport als functie van transportafstand en transportcapaciteit 7

8 Kosten opslag De kosten van CO 2 opslag hangen sterk af van het type reservoir waarin het wordt geïnjecteerd, en zijn met name erg gevoelig voor het aantal putten dat moet worden geboord. Als er extra olie of gas wordt geproduceerd door de injectie van CO 2, dan kunnen de kosten zelfs negatief zijn: de opbrengsten zijn in dat geval hoger dan de kosten. Het IEA-GHG programma heeft een uitgebreide analyse gemaakt van de kosten van opslag in Europa [ Building the Cost Curve for CO 2 Storage: European sector, London, 2005] met onderstaande kostencurve als een van de resultaten. Daaruit blijkt dat een groot deel (20 Gt cumulatief) kan worden opgeslagen voor minder dan 5 /ton. Uitgegaan is van het bouwen van twee typen transportnetwerken ( km in totaal): (1) het aansluiten van puntbronnen op het dichtstbijzijnde opslagreservoir en (2) het maken van een netwerk met enkele grote backbones (bb) van 3200 km voor transport naar de grote reservoirs in de Noordzee. Uitgegaan is van een jaarlijkse hoeveelheid van 1500 Mton CO2 (1,5 Gt) die moet worden opgeslagen, ofwel 30 Gt over 20 jaar. run 3 20 Costs of transport and storage ( /tco2) bb 2020 bb -60 CO2 transported and stored (Gt CO2) Fig 7: Kostencurve voor CO2 transport en opslag (IEA-GHG: Building the cost curve for CO2 storage: European sector, London, 2005) Kosten totale keten Een en ander wordt samengevat in onderstaande tabel, waarin de kosten van de gehele keten worden aangegeven. Voor transport en opslag samen is 10 /ton gerekend. Proces Gasgestookte STEG Poederkool centrale Steenkool Vergasser CO 2 -afvangst (> 80%) Geen Voor verbranding Na verbranding Geen Na verbranding Geen Voor verbranding CO 2 -emissie (g/kwh) Kosten ( /ton vermeden CO 2 ) Tabel 5: Overzicht van de kosten per ton vermeden CO 2, voor de hele keten van afvang, transport en opslag. 8

9 Marktprijzen De bovengenoemde kosten zullen uiteindelijk in de buurt moeten komen van de marktprijzen van CO 2 die binnen het Europese handelssysteem gelden om CO 2 te mogen uitstoten. De marktprijzen hebben het afgelopen jaar tussen 20 en 25 /ton gevarieerd, met een plotselinge daling naar 9 /ton begin mei De daling was vooral te wijten aan berichten over overschotten op de markt, veroorzaakt door genereuze toewijzingen van regeringen in hun allocatieplannen. De prijs schommelde begin juni 2006 rond de 16 /ton. (Voor meer informatie, zie: 6. Risico s Fig 8: CO2 marktprijsontwikkeling ( Zoals bij iedere technologie zijn er risico s verbonden aan het afvangen en opslaan van CO 2. De vragen die we ons dienen te stellen zijn: (a) zijn de risico s van CO 2 afvang en opslag acceptabel en (b) zijn de risico s vergelijkbaar met die van andere CO 2 reductie opties? De belangrijkste risico s bestaan bij het transport en bij de opslag van CO 2. Opslagplaatsen zullen bij voorkeur worden gerealiseerd in gebieden met stabiele rotsformaties, en niet in gebieden met kansen op aardbevingen. In de VS, bestaat een uitgebreide infrastructuur met CO 2 pijpleidingen (3100 km). In de ongevals-statistieken voor deze pijpleidingen staan tien ten incidenten tussen 1990 en 2001, zonder enige gewonden. Hoewel een incident in principe kan plaatsvinden als er CO 2 wordt getransporteerd op grote schaal, kunnen de gevolgen beperkt worden door de juiste veiligheidsmaatregelen te nemen. Ze zijn dan niet groter dan niet groter dan de risico s bij het transport van aardgas, zoals in veel Europese landen plaatsvindt. Bovendien is CO 2 niet explosief of brandbaar, en zijn de eventuele gevolgen bij lekkage vermoedelijk geringer dan bij een breuk in een aardgas pijplijn. Het belangrijkste risico bij opslag bestaat in een breuk bij een injectieput, waarbij een stroom CO 2 zou vrijkomen. De kans op een plotselinge ontsnapping van CO 2 dat is opgeslagen in een ondergronds reservoir is uiterst klein, en vergelijkbaar met de ontsnapping van aardgas bij een aardgasput, en die is uiterst klein. In vele instituten in de wereld wordt er onderzoek gedaan, waarbij de volgende onderwerpen op het gebied van risico s worden onderzocht: Gedetailleerd onderzoek naar de natuurkundige en chemische processen in reservoirs Procedures bij de keuze van opslagplaatsen, inclusief analyse van seismische activiteit (aardbevingen) Gereedschappen en modellen om het lange termijn gedrag van CO 2 te voorspellen Waarneming- en verificatietechnieken Risico-inschatting methodes en risico management procedures Praktijk ervaring en normen Betrouwbaarheid van putten 9

10 7. Ontwikkelingen in Nederland Beleidsnotitie In Nederland heeft het Ministerie van EZ in 2003 een beleidsnotitie Schoon Fossiel uitgebracht. Daarin werd een toelichting gegeven op de stand van zaken, maar niet aangekoerst op een beleid op dit gebied. CATO Ook in 2003 heeft een consortium onder leiding van het Utrecht Centrum voor Energieonderzoek (UCE) een voorstel ingediend bij het ICES-KIS (later Bsik) programma, onder de naam CATO: CO2 Afvang, Transport en Opslag. Dit voorstel voor een kennisnetwerk is na een lange goedkeuringsprocedure eind 2003 vrijwel ongewijzigd gehonoreerd, met een budget van 25,4 miljoen euro, waarvan 50% vanuit Bsik wordt bijgedragen en de andere 50% door partijen wordt gedragen. Het programma loopt van 2004 tot 2009, er werken in totaal 65 fte aan menskracht en meer dan 20 promovendi voeren onderzoek uit. In November 2005 heeft CATO samen met SenterNovem het succesvolle eerste Schoon Fossiel symposium in Nederland georganiseerd, met meer dan 200 bezoekers, vooral uit de energiewereld en de industrie. Meer informatie op: Energierapport In het Energierapport 2005 is door de Minister van EZ het belang van Schoon Fossiel onderstreept, door aan te geven dat dit onderwerp een apart transitiethema zou dienen te worden. Werkgroep Schoon Fossiel Medio 2005 is vanuit het transitiethema Nieuw Gas een Werkgroep Schoon Fossiel gestart, die begin 2006 haar eerste advies heeft afgeleverd aan de TaskForce Energietransitie. In dit advies wordt het volgende opgemerkt over mogelijke proefprojecten in Nederland: Verschillende combinaties van technieken zijn inmiddels zo ver ontwikkeld, dat er proefprojecten mee zouden kunnen worden uitgevoerd. Zo speelt het bedrijf SEQ met het idee van een Zero Emission Power Plant (ZEPP). Die zou, met behulp van oxyfuel-technologie, klimaatneutrale elektriciteit kunnen produceren in combinatie met CO 2 -opslag (Klein power plantje bovenop een bijna leeg gasveld. Dit kan een mooie aanzet zijn tot een nieuw "kleine velden" beleid maar dan voor CO 2 opslag). De NAM zou CO 2 van Shell in Pernis willen opslaan in een nabijgelegen aardgasveld De Lier. NUON denkt aan CO 2 -afscheidingin kolen/biomassacentrale in Buggenum (pilot schaal i.e. 2,5% van de CO 2 afvangen: 25 kton per jaar). Gaz de France, ten slotte, zou de huidige CO 2 -opslagcapaciteit bij een aardgasveld in de Noordzee willen uitbreiden." Deze vier projecten samen zouden de Nederlandse CO 2 -emissie met ten minste 1 tot 1,5 Mton CO 2 per jaar kunnen doen verminderen. Dit soort demonstratieprojecten geven naast technische inzichten ook veel informatie over de niet-technische aspecten zoals: Vergunningverlening Juridische aspecten Kosten 10

11 Rol van de diverse stakeholders Monitoring richtlijnen Noodzakelijke ondersteuning (financieel) Noodzakelijke beleidsmatige ondersteuning Aansprakelijkheid Eigendomsvraagstuk (opslag) Indien op korte termijn duidelijkheid verschaft wordt aan de initiatiefnemers over ondersteunende financiering dan kunnen deze projecten nog voor 2010 van start. Ten aanzien van mogelijke barrières en onzekerheden merkt de werkgroep op: De belangrijkste barrières en onzekerheden voor CO2-opslag in het algemeen zijn: kosten, acceptatie, monitoring, technologie en vooral het overheidsbeleid. Vooralsnog zijn de economische prikkels ontoereikend. Daarom moet de Nederlandse overheid in de huidige fase een belangrijke stimulerende rol spelen. De overheid zou nieuwe generieke èn specifieke prikkels moeten geven. Denk aan ondersteuning van het verlenen van klimaatcredits voor CO 2 -opslagactiviteiten, voorbeeldprojecten, kennisontwikkeling, vergunningverlening, monitoringrichtlijnen en stimulering van technologie, bijvoorbeeld door te ondersteunen dat nieuwe energiecentrales capture ready worden opgeleverd, dat wil zeggen: klaar om eenvoudig alle CO 2 van af te vangen. Daarnaast zou de Nederlandse overheid actief internationale regelgeving moeten stimuleren, ter ondersteuning van deze optie. Ten slotte zou de overheid een faciliterende rol kunnen spelen bij de beschikbaarheid en toegankelijkheid van een toekomstige infrastructuur voor CO 2." Demonstratieprojecten In Nederland is binnen het CRUST project een demonstratieproject gerealiseerd van het terugpompen van CO 2 in een gasveld van Gaz de France Nederland, in het offshore veld K12-B op de Noordzee. In het OCAP project wordt CO 2 van de Shell raffinaderij in Pernis via een bestaande pijpleiding naar tuinders in het Westland vervoerd. Deze hoeven daardoor in de zomer hun gasmotoren niet te laten draaien om CO 2 te produceren, en sparen daardoor brandstof uit (en hebben lagere CO 2 emissies). Jaarlijks wordt hiermee 170 kton aan CO 2 emissies vermeden. Maatschappeljik draagvlak en positie NGO s De milieubeweging in Nederland is enigszins verdeeld. De meeste zijn positief over schoon fossiel ( Ja, mits ), maar sommigen zijn zeer kritisch ( Nee, tenzij ). Hun belangrijkste zorg is dat schoon fossiel de ontwikkeling van duurzame energie en energiebesparing zal gaan remmen, en willen daarvoor garanties zien. Dit zou bijvoorbeeld kunnen in de vorm van een convenant, waarin wordt vastgelegd dat de beoogde CO2 emissie reductie van duurzame bronnen gelijk zal zijn aan die van schoon fossiel in het totale energie systeem. Een dergeljk convenant is voorgesteld door Greenpeace op de 2 e CATO-dag juni Dit convenant zou de introductie van CO2 afvang en opslag (en van duurzame bronnen) kunnen versnellen. Binnen het CATO programma wordt veel waarde gehecht aan de mening van de NGO s. Stichting Natuur en Milieu, WNF en Greenpeace zijn daarom integraal onderdeel van het CATO programma. 8. Stimuleringsmaatregelen Om een significante bijdrage van CO 2 afvang en opslag aan de beperking van CO 2 emissies te kunnen realiseren, zijn er stimulerings-maatregelen nodig, om de vereiste grote investeringen door energiebedrijven en andere grote industrieën in deze extra technologie te 11

12 bevorderen. Dat betekent dat er een prijs voor CO 2 tot stand dient te komen, ofwel in de vorm van een CO 2 belasting of van een CO 2 handelssysteem. In een handelssysteem wordt er een markt voor CO 2 in het leven geroepen door een maximale emissie per land vast te stellen (het zgn cap & trade systeem) en emissies toe te delen aan bedrijven en sectoren die CO 2 uitstoten. Het ETS (Emissions Trading System) van de Europese Unie omvat het gebruik van CO 2 afvang en opslagf (EC besluit 29 januari 2004) zodat deze technologie toegevoegd kan worden aan de lijst van andere lage-emissie energiebronnen en om er voor te zorgen dat Europa een veilige en duurzame aanvoer van energy blijft houden voor de voorzienbare toekomst. Als CO 2 afvang en opslag kan worden ontwikkeld voor kosten lager dan 20 /ton vermeden CO 2 and geologische opslag van CO 2 acceptabel en veilig blijkt te zijn om broeikasgas emissies te beperken, dan kan deze techniek binnen een decade commercieel worden geïntroduceerd, ervan uitgaande dat dan de regelgeving en belastingswetgeving daarmee in lijn zijn gebracht. Voor Nederland kan concreet worden gedacht aan de volgende maatregelen, aan sommige waarvan nu al gewerkt wordt (zoals het opnemen in mariene verdragen) CO 2 opslag opnemen in emissiehandel CO 2 opslag toestaan in mariene verdragen (OSPAR, London Convention) Beheersplan opstellen voor lege aardgasvelden i.s.m. concessiehouders (abandonnerings plan) Klimaatneutrale fossiele elektriciteit in de MEP (NGO s hebben hier grote bezwaren tegen) Voor bepaalde periode een minimum creditprijsgarantie afgeven. FES fondsen voor projecten (schoon fossiel als speerpunt ) Maatschappelijk debat aanzwengelen. 9. Wereldwijde ontwikkelingen Het afvangen en opslaan van CO 2 wordt inmiddels wereldwijd erkend als een mogelijke maatregel om klimaatverandering te voorkomen. De toepassingen tot nu toe zijn echter nog beperkt. Er loopt op dit moment wereldwijd een fors aantal onderzoek- en demonstratieprojecten voor verschillende afvang- en opslagsystemen. Afvangst Er zijn nog geen elektriciteitscentrales in bedrijf of in aanbouw waarbij 80 tot 90% de CO 2 wordt afgevangen. De technologie voor dergelijke centrales is wel beschikbaar, maar wordt nog niet in de elektriciteitssector toegepast. Deze technologieën hebben een hoog energieverbruik en hoge investeringskosten. Daarom is het noodzakelijk te werken aan de ontwikkeling van nieuwe energie efficiënte en kosten effectieve afvangst technologieën. Deze nieuwe technologieën zullen rond 2015 beschikbaar zijn voor toepassing in nieuwe centrales. Transport CO 2 moet getransporteerd worden van de afvang naar de opslaglocatie. Grote hoeveelheden CO 2 worden bijna altijd het meest efficiënt per pijpleiding vervoerd. Transport van vloeistoffen per pijpleiding is gebruikelijk en wordt in Nederland al veelvuldig toegepast. Ook transport van CO 2 per pijpleiding is niet nieuw en wordt veel toegepast in de VS, maar ook onder andere in Canada, Noorwegen en Algerije. Bij het transport spelen naast techno-economisch 12

13 aspecten (kosten, zuiverheid CO 2, veiligheidsvoorzieningen) met name organisatorisch aspecten een belangrijke rol. Hierbij kan gedacht worden vanuit de operationele kant (wie gaat CO 2 vervoeren en opslaan), maar tevens vanuit de faciliterende kant (wat kan/moet de rol van de overheid zijn). Opslag Wereldwijd overzicht van CO 2 -opslag demonstratieprojecten. Naam Locatie Karakteristieken Hoeveelheid CO 2 per jaar [MtCO 2 ] Sleipner Utsira Formatie, onder de CO 2 uit de gaswinning; opslag in aquifer. 0,8 Noordzee, bij Noorwegen Geen transport. Weyburn Weyburn, Saskatchewan, CO 2 afkomstig van kolenvergasser in 1,5 Canada North Dakota, Verenigde Staten. In Salah Algerije CO 2 uit de gaswinning, opslag in 1 gasveld. K12B Noordzee, Nederland CO 2 uit de gaswinning, opslag in 0,02 gasveld. Recopol Polen Gekocht CO 2 geïnjecteerd in kolenlaag om Enhanced Coalbed Methane te testen. Transport met vrachtwagens. 0,003 (in totaal) Fig 9: Overzicht wereldwijde CO2 opslagprojecten (IPCC Special Report CCS, 2005) Naast bovenstaande voorbeelden wordt in de Verenigde Staten CO 2 veelvuldig gebruikt voor het oppompen van extra olie door middel van EOR (Enhanced Oil Recovery). Hiervoor is daar ook al een CO 2 -pijpleiding infrastructuur in gebruik die zo n 3100 kilometer omvat en jaarlijks 44 MtCO 2 vervoert. De CO 2 die wordt geïnjecteerd voor EOR is meestal afkomstig uit natuurlijke accumulaties van CO 2 in de ondergrond en de injectie leidt dus niet tot reductie van CO 2 -uitstoot of tot klimaatneutrale olie. Wel moet hierbij worden opgemerkt dat de 13