Zicht op Zuid. De rol van Kunst en Cultuur in Stadsontwikkeling Ondernemingsplan

Transcriptie

1 Zicht op Zuid De rol van Kunst en Cultuur in Stadsontwikkeling Ondernemingsplan

2 Zicht op Zuid De rol van Kunst en Cultuur in Stadsontwikkeling Ondernemingsplan

3 Inhoudsopgave Woord vooraf Inleiding Wat wil Stichting Zuidzijde Stichting Zuidzijde concreet Resultaten uit voorgaande jaren Kwaliteitssprong Zuid Tot slot Beeldverantwoording Organisatie

4 Woord vooraf De geschiedenis van het stadsdeel Rotterdam Zuid is relatief jong. Pas in de afgelopen 150 jaar breidde de stad Rotterdam zich uit naar het Zuiden. Aan de zuidelijke oevers van de Maas werd een groot deel van de landerijen - en zelfs een enkel dorp - afgegraven om plaats te maken voor havens als de Rijnhaven, de Maashaven en de Waalhaven. Tegelijkertijd verschenen woningen voor mensen die uit andere delen van Nederland naar Rotterdam kwamen om in de haven te werken. Zo ontstonden de Tarwewijk, de Afrikaanderwijk, Bloemhof en Hillesluis. De plaatsen Charlois en Katendrecht verloren hun zelfstandigheid. Na de Tweede Wereldoorlog groeide de stad nog verder in zuidelijke richting en ontstonden de wijken Pendrecht, Zuidwijk, Lombardijen en IJsselmonde. In de afgelopen decennia veranderden de havenactiviteiten sterk van karakter en verdwenen ze grotendeels uit de stad. Industrie en havenwerkzaamheden werden minder arbeidsintensief. Was er voorheen vooral vraag naar veel en laaggeschoolde arbeiders, nu veranderde dat in een behoefte aan hoger opgeleide werknemers. Voor de bewoners van Zuid bleven deze ontwikkelingen niet zonder gevolgen. Velen verloren hun baan. Veel woningen die voor en vlak na de oorlog op Zuid werden gebouwd en die toen erg gewild waren, bleken in de loop van de jaren zeventig hopeloos verouderd, klein en onaantrekkelijk. Wie een nieuwe baan vond en carrière maakte, ging op zoek naar een betere woning. Die vonden zij meestal niet 'op Zuid' maar eerder in het noordelijk stadsdeel of in omringende gemeenten. Rotterdam Zuid raakte in een neerwaartse spiraal. De kansrijke mensen met een goede opleiding en een baan vertrokken, met in hun kielzog vele middenstanders. Het verdwijnen van de kleine middenstand (detailhandel en vaklieden) uit de toen belangrijke winkelgebieden als Katendrechtse Lagendijk en de Beijerlandselaan werd nog eens extra versterkt door de komst van het winkelcentrum Zuidplein in de jaren zeventig. Had je ambities om iets te bereiken, dan was je al snel aangewezen op de voorzieningen op de noordoever. Omgekeerd was het voor ambtenaren en andere professionals geen positieve stap in je carrière als je werkterrein op Zuid kwam te liggen. Veel bewoners van Zuid die geen baan en daardoor weinig perspectief hadden, kónden niet weg. Zij bleven achter en kregen gezelschap van anderen, vaak mensen van allochtone afkomst, die net als de achterblijvers over weinig kansen en financiën beschikten. Op Zuid lukte het makkelijker een woning te vinden in de grote voorraad goedkope woningen. Op cultureel gebied voltrok zich een vergelijkbaar scenario. Rotterdam Zuid kende tot na de Tweede Wereldoorlog een rijk muziekleven. In veel cafés waren liveoptredens van grote artiesten te bewonderen. Er waren spraakmakende optredens op diverse poppodia. Er was de Kunstzaal Zuid en het Theater Zuidplein, een succesvol regiotheater. Na de Tweede Wereldoorlog legde het gemeentebestuur het accent op de wederopbouw van de culturele infrastructuur in het centrum op de noordoever. Veel aandacht ging uit naar de bouw van de Doelen, de Rotterdamse Schouwburg en andere culturele voorzieningen. Mede daardoor kwam Rotterdam Zuid buiten de dynamiek van de stad te staan. De aanwezige culturele infrastructuur op Zuid raakte sleets en werd in de jaren tachtig vrijwel onzichtbaar. Naast alle negatieve ontwikkelingen op sociaal en economisch gebied, is daardoor voor buitenstaanders het beeld ontstaan dat Zuid niet interessant is en er weinig te beleven valt. De voortdurende aandacht voor de negatieve kanten van Zuid heeft een versterkend effect op het beroerde imago. Elke nieuwe aanpak en vraag om extra middelen om problemen te lijf te gaan, is voor de buitenwereld juist een herbevestiging van de hardnekkigheid en grootschaligheid van problemen. En elke keer weer proberen actieve bewoners dit beeld bij te stellen. Ze doen dat met wisselend succes. 4 5

5 1 INLEIDING Zuid vráágt om investeringen. De hardnekkigheid en grootschaligheid van de problemen op Zuid zijn niet gering. Daarom besloten de toenmalige partners van het Pact op Zuid tot die noodzakelijke extra investeringen. Ook werd hier een cultureel programma bij betrokken. Het vorige college sprak zich in 2008 uit: "Juist omdat kunst en cultuur zo'n belangrijke meerwaarde kunnen hebben bij de investering in dit stadsdeel en het verbeteren van de sfeer tussen bewoners onderling mogen ze niet ontbreken in het Pact op Zuid." De opbrengst van het kunst en cultuurprogramma binnen het Pact laat zich niet eenvoudig meten in korte termijneffecten. Maar wie goed wil kijken ziet allerlei aanknopingspunten voor het verder mobiliseren van positieve energie en het benutten van bestaande kwaliteiten. De Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur benoemt als resultaat van het kunst en cultuurprogramma "een tapijt van energie", dat vanaf Zuid over de stad is uitgerold. 1 De voortgang van dit kunst en cultuurprogramma staat onder druk. Maar betrokken deelgemeenten Charlois, Feijenoord, IJsselmonde en de woningbouwcorporaties Havensteder, Vestia, Woonbron en Woonstad en de ondernemers, verenigd in IkZitopZuid, vinden dat de opbrengsten van de afgelopen jaren veilig gesteld moeten worden. En dat niet alleen: de verdere ontwikkeling van kunst en cultuur heeft een duidelijke positieve relatie met de grote opgave waar Zuid zich voor gesteld ziet. De bestaande financieringsbron (Pact op Zuid) is niet meer voorhanden. De drie organisaties van het eerste uur, Centrum Beeldende Kunst Rotterdam, Museum Rotterdam en Stichting Kunstaccommodaties Rotterdam, richtten daarom in juni 2011 de Stichting Zuidzijde op. Deze stichting zoekt nieuwe bronnen, consolideert de verworven kennis in de opgebouwde netwerken en spant zich in om bestaande financiële bijdragen voor kunst en cultuur op Zuid te continueren. We gaan er daarbij van uit dat de gemeentelijke overheid weer financieel bijdraagt zodra dit mogelijk is. In dit document maken wij duidelijk wat Zuidzijde doet op Zuid. Doel: De Stichting Zuidzijde brengt via culturele interventies verbindingen tot stand tussen economische, fysieke en sociale domeinen. Zuidzijde voegt kwaliteit toe aan leefomgevingen en genereert nieuwe vormen van bewonersparticipatie. Ze doet dit als initiator of in opdracht van burgers, overheid, woningbouwcorporaties en bedrijfsleven. 1 Culturele staalkaart Rotterdam 2011, Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur, mei

6 2 WAT WIL STICHTING ZUIDZIJDE Rotterdam Zuid heeft een unieke ligging en een bijzondere ontstaansgeschiedenis. De stedenbouwkundige en landschappelijke kwaliteiten, de bevolkingssamenstelling, de open collectieve structuren, de sterk aanwezige ambities en de culturele infrastructuur vormen met elkaar een potentie om uit te groeien tot een stadsdeel met een geweldige merknaam. Zuid kan zich positief onderscheiden van omliggende woon- en werkgebieden door aantrekkelijk te zijn als vestigings-, ontmoetings- en recreatieplaats voor bestaande en nieuwe groepen. De eigenheid van Zuid is een belangrijke motor voor een nieuwe stedelijke dynamiek in Rotterdam. Een stroom publicaties uit het recente verleden toont aan dat kunst en cultuur een trekker is van stedelijke vernieuwing, een broodnodige humuslaag vormt en in veel opzichten een waardenmaker is voor de stad. Zuidzijde houdt samen met alle culturele ondernemers op Zuid die humuslaag vruchtbaar en versterkt die tot een duurzaam weefsel. Uitgangspunt is de vraag wat acties opleveren voor bewoners van Zuid. Culturele impulsen maken actuele vormen van modern burgerschap mogelijk. Vanuit de door ons beproefde thema's erfgoed, creativiteit en openbare ruimte brengen we processen op gang die een verbinding leggen tussen verleden, heden en toekomst. Het programma beweegt zich op het terrein waar de belangen van overheid, woningbouwcorporaties en bedrijfsleven elkaar overlappen. Dit gezamenlijke belang koppelen we aan de potenties van bewoners van Zuid. We willen geen bestaande initiatieven overnemen, maar een kader scheppen, ruimte bieden en daarmee ontwikkelingen met elkaar in verband brengen en versterken. Voor de exploitatie van de stichting zoeken we naar partners die willen bijdragen in dit gezamenlijke belang. Dit vraagt van alle partijen, inclusief Zuidzijde, een ondernemende houding. Een exploitatie die niet afhankelijk is van structurele overheidssubsidies geeft de stichting de nodige onafhankelijkheid. Wij richten ons programma op vier groepen: bewoners, overheid, woningbouwcorporaties en bedrijfsleven. Bewoners die een beroep doen op ondersteuning hebben vaak wensen rond kunst en cultuur, al benoemen ze dit zelf niet altijd op die manier. Motieven die bewoners daarbij noemen zijn een groeiend zelfvertrouwen, het ontstaan van duurzame contacten buiten de eigen groep, aandacht voor het gebruiken van aanwezige kwaliteiten en het verrijken van de eigen omgeving, je komt letterlijk op een ander niveau. 2 Daarnaast ontstaat meer samenhang tussen voorheen los opererende partijen. Het vergt stuurmanskunst en inlevingsvermogen om initiatieven en projecten in een breder verband te plaatsen, zonder ze van de initiatiefnemers over te nemen. Die initiatiefnemers waarderen - na aanvankelijke terughoudendheid - altijd de steun die ze krijgen. Bovendien is kunst en cultuur nauw verweven met emancipatie van burgers. Sociale en economische stijging kan niet zonder culturele dynamiek. Uiteindelijk willen we allemaal een beter evenwicht in de stad. Het onderscheid tussen Noord en Zuid is niet om te ontkennen, maar juist om te gebruiken en om de stad als geheel sterker te maken. Een bestendig, degelijk cultuurnetwerk verbindt zich aan een proces waarin voor bewoners steeds nieuwe perspectieven ontstaan in de spiraal naar boven. Overheid en grote instituties kampen met een groeiend gebrek aan vertrouwen onder bepaalde groepen bewoners. Herstel van dit vertrouwen is van belang om beleid te laten slagen. Zuidzijde kan zonder eigenbelang als neutrale bemiddelaar contacten leggen met moeilijk bereikbare doelgroepen. We betrekken deze doelgroepen bij de ontwikkelingsopgave van Zuid. Voor woningbouwcorporaties is het van belang dat bewoners betrokken zijn en hun leefomgeving waarderen en op peil houden. Daarmee krijg je een beter vestigingsklimaat en een waardevermeerdering van het bezit. Via kunst en cultuur vergroten we de investeringsbereidheid van bewoners op sociaal, economisch en fysiek gebied. We willen de vitale culturele kernen in oude wijken verbinden met omliggende wijken en stedelijke netwerken. Het bedrijfsleven heeft baat bij een gunstig vestigingsklimaat. Onze inzet is het verkleinen van de afstand tussen vraag en aanbod en het ontwikkelen van nieuwe vormen van creatieve bedrijvigheid, productvernieuwing en dienstverlening. Vanuit de onderkant van de markt zijn ambities van bewoners rechtstreeks verbonden met het bedrijfsleven (Freehouse, Vakwerf Feijenoord e.d.). Alle partijen kunnen profiteren van de doorleefde visie die Zuidzijde heeft op de kracht van Zuid. Kennisvermeerdering van alle deelnemende partijen zorgt voor meer rendement voor alle afzonderlijke organisaties. Daarnaast werken we met elkaar aan een gestage algemene imagoverbetering van Zuid. 2 Dit blijkt uit de analyse van 'Poen voor je plan' een subsidie-instrument voor burgerinitiatieven in deelgemeente Feijenoord, uitgevoerd met hulp van Stichting SBAW. 8 9

7 3 STICHTING ZUIDZIJDE CONCREET Het vorige hoofdstuk verwoordt de ambities van Zuidzijde. Die maken we concreet in dit derde hoofdstuk. Het zijn voorbeelden van hoe Zuidzijde de komende jaren initiatieven ondersteunt, verdiept en verbreedt. De bekende thema's erfgoed, creativiteit en openbare ruimte zijn niet zomaar gekozen. Met elkaar zijn ze duidelijk meer dan de som der delen, zo blijkt uit de afgelopen jaren. Een breed veld van adequate uitvoerders verbindt zich aan deze thema's en waar het mogelijk is versterkt onderlinge samenhang de resultaten. Erfgoed, zowel materieel als immaterieel, blijkt zich uitstekend te lenen om bewoners te interesseren en te mobiliseren voor hun eigen wijk of buurt. Een boeiende museale presentatie is de uiterlijke manifestatie. Maar op een dieper niveau start een proces dat mensen in staat stelt beter om te gaan met veranderingen in hun buurt. En binnen het thema creativiteit blijkt samenwerking op gang te komen tussen lokale en stedelijke netwerken met nieuwe contacten buiten de eigen groep. Samenwerking, met als doel het verbeteren van de openbare ruimte. Zuidzijde ondersteunt en versterkt deze bewegingen. Rode draad in de aanpak is ontdekken, ontsluiten en ontwikkelen. Dit betekent dat Zuidzijde kwaliteiten die nog niet bekend zijn, of nog geen rol spelen in beleidsoverwegingen, opspoort en benoemt en de activiteiten die eruit voortvloeien stimuleert. Carnisse Een mooi voorbeeld is 'Over leven in Carnisse' waar in 2011 betekenisvolle verhalen van bewoners zijn verzameld, een 'erfgoedopname'. Daaruit blijkt dat de wijk Carnisse in sociaal opzicht een leukere en betere plek is dan zo op het eerste gezicht lijkt. Er bestaan bijvoorbeeld informele zorgnetwerken onder bewoners, die ondersteuning verdienen. In 2012 maken bewoners en ondernemers allerlei vormen van museale manifestaties die aansluiten op bestaande ambities en activiteiten. Bewoners voelen zich door deze activiteiten gekend, herkend en gewaardeerd. Dat versterkt het gevoel van eigenwaarde. Het is, kortom, een nieuwe manier van wijkprofilering met als doel de waardeontwikkeling van Carnisse een positieve impuls te geven. Van 'erfgoedopname' naar 'emanciperend erfgoed'. Museum Rotterdam en Zuidzijde verbinden zich aan dit project in Carnisse. De eerdere samenwerking tussen deze twee leverde succesvolle processen, waarin gebiedsontwikkeling en museale presentatie met succes aan elkaar gekoppeld worden. Onbevangen kijken naar het eigene van cultureel erfgoed en de kwaliteiten daarvan weten te benoemen, blijkt te leiden tot nieuwe en constructieve aanknopingspunten voor de toekomst. De rol van Zuidzijde hierin is het leggen van relaties tussen de benoemde kwaliteiten, de ambities van bewoners en die van stakeholders. Zo ontstaat een nieuw gedeeld belang bij de ontwikkeling van Carnisse. Zuidzijde kijkt vanuit verschillende invalshoeken, zet een eigen relevant en gevarieerd netwerk in - lokaal en stedelijk - zorgt samen met bewoners voor een daadwerkelijke groeiimpuls en maakt de emancipering van Carnisse tot een duurzaam en betekenisvol proces. Zuidzijde exploreert daarnaast nieuwe, rijkere vormen van beleidsevaluatie, die recht doen aan het perspectief van bewoners. Daartoe is een alliantie gesloten met diverse organisaties (zie ook bij Resultaatmeting, pagina 26). Verhalen van bewoners spelen hierin een grote rol. Carnisse, ten slotte, is een project dat een grote impact kan hebben als voorbeeld van het vergroten van de bereidheid en het vermogen van bewoners om te investeren in hun eigen omgeving

8 Atelier Tarwewijk Het volgende voorbeeld is te vinden in de steeds van kleur veranderende neongloed die je in donkere dagen tegemoet straalt vanaf de hele begane grond tussen Dordtselaan en Mijnsherenlaan. Het is gelukt om hier Atelier Tarwewijk van de grond te tillen. Een opvallend en nieuw buurtknooppunt voor de Tarwewijk. Niet alleen een buurtknooppunt, maar ook een belangrijke verbindingsschakel in de openbare ruimte op de culturele oost-west as en noord-zuidroute van heel Rotterdam Zuid. De ruimte wordt intensief gebruikt voor allerlei culturele activiteiten. Atelier Tarwewijk is zelf met regelmaat aan zet als bedenker en uitvoerder van diverse cultuurimpulsen. CultureelDenkWerk is de motor achter deze ontwikkeling, gesteund in vorige jaren door het kunst- en cultuurprogramma van het Pact op Zuid. Zuidzijde spant zich in om het rendement van de inspanningen van Atelier Tarwewijk te bestendigen en uit te bouwen. Zij doet dit in opdracht van deelgemeente Charlois en Woonstad. De kunst en cultuuractiviteiten voor de Tarwewijk willen we hiermee de komende jaren veilig stellen, er ligt dan een solide basis voor nieuwe impulsen. Meer informatie: H.E.L.D.E.R.H.E.I.D. Een ander voorbeeld is de groep Helderheid, zeer actief in Feijenoord, die veel jonge mensen bereikt. Helderheid motiveert hen via creativiteit voor nieuwe, positieve en constructieve manieren van leven. Initiatiefneemster en centrale figuur is Joany Muskiet, een verbindende schakel tussen jongeren, buurtbewoners en overheid. Sinds 2008 is het aantal activiteiten rond het Helderheidplein snel gegroeid. De ondernemers, verenigd in IkZitopZuid, en de jongeren vinden elkaar in wederzijdse ambities, onder andere in Vakwerf Feijenoord. Culturele en economische drijfveren liggen in het projectplan in elkaars verlengde. Het gaat om een koppeling tussen talentontwikkeling, ondernemerschap, vakmanschap en culturele infrastructuur. Jongeren organiseren lessen in rap, toneel, debattraining, koken, straatkunst en buurtactiviteiten. Dit moet onder andere uitmonden in de bouw van een paviljoen in het Nassauhavenpark, waar de groep Helderheid onderdak vindt en waar ook de speeltuin een plek krijgt. Helderheid brengt mensen uit diverse culturen en religies samen en betekent iets voor de hele wijk en soms ook al ver daarbuiten. De benadering is dusdanig open dat iedereen zich met het idee van Helderheid kan identificeren. De rol van Zuidzijde is dat zij zich verantwoordelijk stelt voor het medeontwikkelen van het vervolg op de Helderheidsactiviteiten en verslag doet van de behaalde resultaten. Door het inzetten van haar netwerk, passend bij het tempo en de positie van de groep Helderheid, zorgt zij voor verbinding met relevante partijen. Meer informatie:

9 Hart van Zuid Nog een voorbeeld is het gebied rond het Zuidplein. De inrichting van het huidige gebied stamt uit de jaren zeventig. In een omvangrijk en meerjarig programma betrekken we bewoners en passanten bij het proces om het gebied een betere verblijfswaarde te geven. Jongeren krijgen volop kansen via talentontwikkeling. Activiteiten in het gebied moeten een direct effect hebben op een betere kwaliteit van de openbare ruimte. In het winkelgebied richten we samen met de creatieve sector een ruimte in als presentatieplek en informatiepunt voor bewoners en bezoekers. Naast de aanpak van ontdekken, ontsluiten en ontwikkelen is er ook de koppeling tussen verleden, heden en toekomst om het gebied van het Hart van Zuid meer betekenis te geven. Thema's die hier bijvoorbeeld prima in passen zijn architectuur, design, mode en theater. Ook leerlingen van scholen in de buurt spelen hier ongetwijfeld een rol in. De rol van Zuidzijde zit in het ontwikkelen van een platform, waardoor de activiteiten van deelnemers aan de te vormen culturele alliantie Hart van Zuid een gezamenlijke meerwaarde krijgen. Zuidzijde kan hierbij bogen op ervaring en expertise vanuit andere culturele activiteiten op Zuid. Bovendien wil Zuidzijde Hart van Zuid opnemen in de campagne voor de culturele oost-west as van Rotterdam Zuid. Samen met diverse kunstenaarscollectieven van Zuid staat hier al een traject voor op stapel. Hart van Zuid is een project van lange adem. Diverse partners zijn hierin vanaf het eerste uur betrokken, zoals het Rotterdams Wijktheater, Kosmopolis Rotterdam, Wandschappen, Gotskills en Theater Zuidplein. De voorbeelden in dit hoofdstuk laten zien waar het Zuidzijde om te doen is: continueren en versterken van initiatieven die de afgelopen jaren zijn opgebloeid en open staan voor nieuwe activiteiten die het (kunst)klimaat op Zuid verder verbeteren. Door de bemoeienis van Zuidzijde krijgen initiatieven met elkaar een dragend karakter en een stevige basis voor heel Zuid

10 16 17

11 4 RESULTATEN UIT VOORGAANDE JAREN Hoe kunnen we de resultaten van het kunst en cultuurprogramma duiden? Eén manier is om in gedachten een tocht langs de verschillende wijken en buurten te maken en te bedenken wat daar de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden. Wie de afgelopen jaren op Zuid rondliep, zag allerlei initiatieven opbloeien. Neem de avonden van de Volkskeuken 1 in Belvédère op de Rechthuislaan of de initiatieven van bewoners om hun straat schoon te houden. Ze betrekken daarbij kunst om meer duurzame onderlinge relaties te bewerkstelligen. Hoor hoe Katendrechtse Feijenoordsupporters moeiteloos overschakelen van het uitspreken van hun trots op Coen Moulijn, naar de trots op het kunstwerk Broken Light in hun Atjehstraat, dat twee internationale prijzen in de wacht sleepte. Hoor hoe een bewoner van de gerenoveerde portiekflats in Pendrecht 2 met eigen woorden illustreert welke rol kunst speelt bij de herwaardering van zijn straat en wijk. Besef wat het betekent als oud-bewoners van Zuid massaal de fototentoonstellingen Ziet Zuid en Zuid van Binnenuit bezoeken en er blijk van geven zich nog steeds verbonden te voelen met dit stadsdeel. Zie hoe de clubavonden van DE PLAYER 3 in de Afrikaanderbuurt en Katendrecht publiek bereiken vanuit binnen- en buitenland. Kijk naar de nieuwe unieke werk- en ontmoetingsplekken: Galerie Hommes 4, RAAF 5 (voorheen De Kapsalon), Wolfart Projectspaces, Wandschappen, Lekker op Zuid 6, Warmoes, Theater Walhalla 7, het Gemaal op Zuid 8, Tsjechov & Co 9, Atelier Tarwewijk, de Street Gallery van de Kunstelevator. En zie hoe initiatiefrijke en volhardende bewoners met de inzet van cultuur, horeca en service van het voormalige hotel-restaurant Het Witte Paard, ondanks tegenslagen, een nieuw icoon van en voor Vreewijk maken

12 9 11 Locaties waar energie bruist, waar nieuwe verbindingen ontstaan tussen verschillende bevolkingsgroepen en waar nieuwe plannen worden gesmeed. Kijk naar de activiteiten van de Stichting B.a.d en de Stichting NAC 10 die complete straten tot nieuw leven weten te wekken. Zie hoe Theater Zuidplein erin slaagt met een verfrissende aanpak en programmering massaal nieuwe doelgroepen te bereiken. Hoor hoe na ruim een jaar nog steeds wordt gesproken over de bijzondere locatievoorstellingen van het Rotterdams Wijktheater 11 en het Pendrecht Theater 12, waar bewoners een hoofdrol speelden en bezoekers een unieke ervaring meekregen. Hoor hoe de programmering van Theater Walhalla het gespreksonderwerp is in de metro: daar moet je geweest zijn. Verbaas je over het feit dat met het kunstproject de Markt van Morgen van Freehouse, impulsen voor ondernemerschap leiden tot nieuwe economische bedrijvigheid. Het is maar een greep uit de vele activiteiten. Met elkaar zorgen zij ervoor dat een geheel ander beeld van Zuid aan het ontstaan is. Een andere manier om de resultaten te bezien is beschrijvend en concluderend. We zien dan het volgende. Interesse gekweekt Een voorhoede van betrokken en initiatiefrijke oude en nieuwe bewoners wist het beeld van Zuid aantoonbaar positiever te maken. Dat is het duidelijkst te zien in Oud Charlois en Katendrecht. Twee gebieden waar kunst en cultuur een duidelijke rol spelen in de omslag naar een positiever vestigingsklimaat voor nieuwe bewoners en ondernemers. Tegelijkertijd kreeg de vitaliteit van al aanwezige bewoners een oppepper. Toenemende kansen gaan gepaard met een groeiende trots op de wijk. Ook rond het Afrikaanderplein en Oud Feijenoord kwamen nieuwe culturele aanknopingspunten voor stedelijke ontwikkeling

13 Meest overtuigend is misschien wel de persoonlijke waarneming. Telkens weer zijn bezoekers die, tijdens rondleidingen, in contact komen met concrete activiteiten zeer verbaasd over het feit dat ze niet eerder van deze opmerkelijke plekken en ambitieuze werkers hadden gehoord. Alle beleidsbeslissers zijn hartelijk uitgenodigd eens zo'n kennismakingsronde te doen. Onbereikbare bewoners? Hoe kom je in contact met bewoners die Zuid de rug hebben toegekeerd? Bewoners, die voor beleidsmakers onbereikbaar blijken? Kunst- en cultuurprojecten als Roffa 5314, Ziet Zuid en Stad als Muze sloten aan bij jongeren en ouderen door hun eigenwaarde te erkennen en herkennen. Roffa 5314 bereikte jongeren die om uiteenlopende redenen de aansluiting bij het 'officiële circuit' waren kwijtgeraakt. En Ziet Zuid koesterde het cultureel erfgoed van oudere autochtone Zuiderlingen. Effectieve samenhang Rond het verschijnsel kunst en cultuur bleken zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers bereid om substantieel meer samen op te trekken. Doelstellingen blijken bijvoorbeeld vaak bij elkaar te passen. Betrokkenen zien ook in dat de perspectieven erfgoed, creativiteit en openbare ruimte in onderlinge wisselwerking méér massa maken. Hiermee is de effectiviteit van de ingezette middelen vergroot. Aan een wildgroei van initiatieven, vaak onvolwassen en incidenteel, is meer richting en duiding gegeven. De kwaliteit is significant verbeterd. Zowel in de noord-zuidzone als in de oostwestzone groeien veel nieuwe activiteiten uit tot een substantiële beweging. Er hebben zich daadwerkelijk nieuwe creatieve ondernemers gevestigd. De laatste grote woontest liet zien dat nieuwe hoger opgeleide bewoners zich vooral in deze delen van Zuid vestigen. Veel van de ontstane culturele netwerken spelen een verbindende rol tussen de sociale, economische en fysieke inspanningen om Zuid omhoog te tillen. Een sprekend voorbeeld hiervan zijn de activiteiten van Wandschappen Zuid heeft het hard nodig om deze positieve energie te behouden en te blijven inzetten bij verdere ontwikkelingen. Wat in de afgelopen jaren is opgebouwd is het resultaat van een interactief proces, waarbij bewoners en professionals zich herkend hebben in een gedeeld belang. Bij veel mensen is er echter nog steeds weinig vertrouwen in de overheid en andere beleidsinstanties. Zuidzijde popelt om het soms moeizaam herwonnen vertrouwen niet te beschamen en verder te bouwen op de resultaten van de afgelopen jaren. Culturele infrastructuur Fysieke investeringen winnen aan kracht door mensen die wijken tot leven brengen. Dat gebeurt met het prille weefsel van een nieuwe culturele infrastructuur. Deze is vooral te zien langs de oostwestzone die alle wijken van het oude deel van Zuid met elkaar verbindt (zie ook elders in deze publicatie). Deze doelgroepen voelen zich weer trots op hun Zuid en zijn bereid iets voor hun stad te doen. Kunst en cultuur legden op veel plaatsen verbindingen tussen bewoners en werkers van Zuid. De organische opbouw van deze infrastructuur hangt nauw samen met de ontwikkelingsopgave van Zuid. Bewoners verwerven zich bovendien een positie als gesprekspartner voor partijen die actief werken aan verbeteringen. Voorbeelden daarvan zijn de Stichting Nieuwe Ateliers Charlois en de bewonersbetrokkenheid bij Broken Light in de Katendrechtse Atjehstraat

14 Stichting Kijk op Zuid 5 KWALITEITSSPRONG ZUID 3 De stichting Kijk op Zuid speelde de afgelopen vijf jaar haar partij mee op Zuid. Dit netwerk van professionals ondersteunde de ambities om de kwaliteit van de leefomgeving aanzienlijk te verbeteren. Door mee te denken over betekenisvolle architectuur, door marktpartijen uit de wereld van de bouw te verenigen en door op specifieke plekken projecten uit te voeren. Een voorbeeld van een geslaagd project is YourCity09, jongeren maken Zuid. De stichting Kijk op Zuid houdt als zodanig op te bestaan maar het opgebouwde netwerk is nog steeds beschikbaar. Stichting Zuidzijde omarmt het gedachtegoed en de erfenis van Kijk op Zuid en incorporeert zo mogelijk lopende activiteiten in de eigen organisatie. Meer mensen aan het werk, impulsen in het onderwijs, betere inkomens en fysieke ingrepen in huizen en straten: het gebeurt allemaal op Zuid en het is hard nodig ook. Het is een kwestie van doorgaan en volhouden. Volgens het advies van het team Deetman/Mans is doorzettingsmacht in de wijken nodig. Met omvangrijke maatregelen kom je een heel eind, maar het gaat uiteindelijk om mensen. Het zijn bewoners en ondernemers in de wijken die iets moeten merken van de grootschalige ingrepen. De consequentie van dit uitgangspunt is dat aandacht voor de menselijke maat essentieel is, aandacht ook voor de eigen culturele dynamiek van sociale en economische vooruitgang. Kunst- en cultuurinitiatieven vertalen dat eigen geluid van Zuid en haar inwoners in concrete betrokkenheid. Die initiatieven sporen kwaliteiten op die een rol spelen bij positieve ontwikkelingen. Ze leggen bloot wat cruciale factoren zijn om bewoners bereid te vinden te investeren in hun eigen omgeving op sociaal, fysiek en economisch gebied. Gezien vanuit bewoners is kunst en cultuur een essentieel voertuig om tot positieverbetering te komen, meer deel te nemen aan het economische leven en contacten aan te gaan buiten de eigen etnische groep. De Kwaliteitssprong Zuid kent programma's als 'Investeren in vastgoed', 'Investeren in de buitenruimte', 'Talentontwikkeling van bewoners', 'Investeren in de wijk' en wijkoverstijgende programma's. Bij al deze onderwerpen heeft kunst en cultuur een benadering die de mens centraal stelt en juist daardoor de communicatie met bewoners en ondernemers versoepelt en concreet inhoud geeft. Daar waar rijksbeleid en gemeentelijk beleid vaak gepaard gaan met een drang tot uniformering, kan kunst en cultuur juist aansluiten bij het specifieke en het eigene. En dát is de grote kans voor Zuid: een stadsdeel dat zich positief onderscheidt van omliggende gebieden Het Nationaal Programma Kwaliteitssprong Zuid is een samenwerking tussen de gemeente Rotterdam, het Rijk en alle partijen die betrokken zijn bij Rotterdam Zuid om in 2030 het niveau van Rotterdam Zuid vergelijkbaar te hebben met de vier grote steden. Het programma is een uitwerking van de aanbevelingen van de commissie Deetman/Mans. 25

15 6 TOT SLOT Resultaatmeting Communicatie Zuidzijde werkt voor vier partijen: burgers, woningbouwcorporaties, overheid en bedrijfsleven. De initiatiefnemers van de stichting bouwden de afgelopen jaren aan een bijzonder kunst en cultuurnetwerk op Zuid met als samenbindende factor de liefde voor Zuid. Er is inmiddels een schat aan kennis en ervaring. Zuidzijde koestert die schat en zet zich op basis hiervan in op uitvoerend, strategisch en conceptueel niveau. Zuidzijde werkt met bijzonder lage overhead omdat zoveel mogelijk gebruik gemaakt wordt van bestaande infrastructuur. Zo is de inzet op de besteding van middelen aan activiteiten in de programma's maximaal. Samenvattend benoemen we in dit hoofdstuk nog eens de kernkwaliteiten van de inzet van kunst en cultuur. Bij gebiedsontwikkeling is die inzet essentieel. Het is bij uitstek de manier om onbevangen en onafhankelijk van instituties het gesprek aan te gaan met bewoners, bezoekers en ondernemers. Dat schept ruimte voor innovaties. De inzet van kunst en cultuur brengt een open en onderzoekende kijk op zaken met zich mee. Dat werkt anders dan een standaardaanpak. Gebruik van kunst en cultuur genereert participatie, soms op een heel andere manier dan je had gedacht, maar er komen hoe dan ook altijd processen op gang. Processen, waarmee doelen binnen bereik komen en die mensen - en daarmee gebieden - emanciperen in ruime zin. Wat heeft zin? En wat niet? In deze tijden van 'afrekenen' en keiharde resultaatmeting houden wij een pleidooi om juist een veel breder scala te bekijken dan uitsluitend de focus te versmallen op technische input-output. Dit is mogelijk door betekenisvolle verhalen van bewoners en gebruikers van wijken en buurten serieus te nemen. Dit levert vaak verrassende nieuwe inzichten op. Misschien zijn dat niet direct de inzichten waar het beleid naar zocht via een strak en vooraf bedacht doel-middelenschema. Maar vaak zijn het wel inzichten die waardevolle aanknopingspunten bieden voor nieuw of bijgesteld beleid of juist het achterwege laten van bestuurlijke bemoeienis. Getuigenissen van bewoners en andere wijkgebruikers laten zien hoe bewegingen en processen verlopen, hoe transformatie plaatsvindt en leveren daarmee overdraagbare kennis van grote waarde. Ze laten andere zaken zien dan voorgestructureerde statistieken. Een voorbeeld uit het essay 'Bijvangsten van beleid' van Van Twist en Verheul illustreert dat: "Een verhaal geeft weer hoe een werkloze een baan kreeg, en vervolgens buiten de wijk ging wonen. Een statistiek over de wijk zou dan de indruk kunnen geven dat de werkloosheid in de wijk niet is gedaald, en dat is op zich ook niet onjuist, maar een verhaal kan laten zien dat het bijvoorbeeld met die bewuste persoon uiteindelijk heel goed is gegaan." Zuidzijde wil via kunst en cultuur op een rijkere manier de effecten van inspanningen laten zien, met de opbrengst van allerlei activiteiten en projecten. Verhalen van mensen dienen om de complexiteit van de lokale uitvoering beter te begrijpen. Zo ontstaat er beter zicht op de resultaten van beleid. Om dit vorm te geven sloten we allianties met de Hogeschool Rotterdam (Kenniscentrum Gebiedstransitie en Kenniscentrum Creative Professionals), het landelijk programma Cultuurimpuls en het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Later kunnen we de Erasmusuniversiteit en de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) erbij betrekken. Met deze partijen zoeken we naar criteria voor nieuwe vormen van beleidsevaluatie. De afgelopen jaren zijn op Zuid allerlei initiatieven opgebloeid. Het lijkt erop dat de landelijke pers de positieve veranderingen eerder weet te signaleren en te duiden dan sommige lokale krachten in media, politiek en bestuur die de probleembenadering hardnekkig laten overheersen. In de communicatie willen we juist de andere, onbekende kant laten zien. Want het is van belang voor zowel bewoners als professionals dat duidelijk zichtbaar wordt welke resultaten, bedoeld en onbedoeld, behaald zijn. In overleg met betrokken partners maken wij een communicatieplan met als doel om van dichtbij verslag te doen over processen. Een beter imago van Zuid moet ontstaan van binnenuit. En dat gaat zeker lukken! Alle personen, partijen en organisaties die Zuid een warm hart toedragen spannen zich samen in om steeds opnieuw de positieve krachten van Zuid zichtbaar te maken. Zuidzijde is daarin een betrouwbare, stimulerende en ondersteunende partner

16 Beeldverantwoording Organisatie 4 Kunst en Cultuur in Rotterdam Zuid / Transformers i.o.v. Stichting Zuidzijde 7 Focus op Kunst en Cultuur in Rotterdam Zuid / Transformers i.o.v. Stichting Zuidzijde / foto Roos Marijn Limburg 8-9 Ansichtkaarten Lede en Walravenstraat / collectie Cees Schultz 10 Coverfoto magazine Vrouwen van de Velden / foto Mark Janssen i.o.v. Museum Rotterdam 11 Portretten Over leven in Carnisse / foto's Marie Cecile Thijs i.o.v. Museum Rotterdam 12 Atelier Tarwewijk / foto Maarten Laupman 13 Workshop Helderheid / foto Helderheidgroep Ontwerp Helderheidplein / foto Stijlgroep, landschap en stedelijke ruimte 14 Flashmob Zuidplein / foto Kosmopolis Rotterdam Kunst en Cultuur in Rotterdam Zuid / Transformers i.o.v. Stichting Zuidzijde 18 Volkskeuken Belvedere / foto Stefano Campailla Raamvertellingen Pendrecht / foto Daria Scagliola & Stijn Brakkee De Player / foto de Player 19 Galerie Hommes / foto Otto Snoek Kunstplatvorm de Kapsalon / foto RAAF Lekker op Zuid / foto Lekker op Zuid Theater Walhalla, Katendrecht / foto Theater Walhalla Gemaal op Zuid / foto Uitgeverij Diafragma 20 Tsjechov en Co / foto Klassiek op Zuid Wolphaertstraat / foto Sanne Donders Rotterdams Wijktheater / foto Rotterdams Wijktheater Pendrecht Theater / foto Pendrecht Theater 21 Afrikaanderpark / foto Ben van Mill i.o.v. OKRA architecten 22 Tentoonstelling Zuid van Binnenuit / foto Uitgeverij Diafragma Lichtkunstwerk Broken Light, Rudolf Teunissen / foto Studio Hans Wilschut 23 Atelier Wandschappen, Gooilandsingel / foto Wandschappen 24 I Bridge You / foto Ruud Reutelingsberger Freestyle Sports / foto Cornelie de Jong 27 Villa Zebra / foto Christian van der Kooy COMITÉ VAN AANBEVELING Eric Alimasi, cultureel ondernemer Ivo van den Baar, kunstenaar, cultureel ondernemer Hedy van den Berk, bestuurder Havensteder Marco Boender, eigenaar Boender Communicatie George Brouwer, Hogeschool Rotterdam, concernstrategie, stafdirecteur Michelle Donkersloot Kees Flameling, oud coördinator wijkaanpak deelgemeente Charlois Dave de Held, kantoordirecteur Rabobank Jannie Hommes, galeriehouder Hans Kombrink Bianca Lubbers, beleidsmedewerker Ministerie BZK Frans Meijer Jeroen Saris, directeur De Stad bv en coördinator van de COP Cultuurimpuls Karin Schrederhof, vestigingsdirecteur Woonbron Delft Wael Alzubaidi, H.E.L.D.E.R.H.E.I.D. Hoor Elke Les Die Een Rede Heeft En Ignoreer Dwaasheid. BESTUUR Voorzitter: Joop van der Leeuw, directeur Dura Vermeer Secretaris: Fleur Groenendijk, directeur PG2 Penningmeester: Marius Gerrits, directeur Gerrits Accountants en Adviseurs RAAD VAN ADVIES Hans Walgenbach, directeur Museum Rotterdam Chris Bouma, directeur Stichting KunstAccomodatie Rotterdam Siebe Thissen, hoofd beeldende kunst en openbare ruimte, Stichting Centrum Beeldende Kunst Rotterdam Teksten: Marleen de Jong Samenstelling en beeldredactie: Esther van der Schaaf Eindredactie: Herman van Wamelen Grafische vormgeving: Anneke Auer Stichting Zuidzijde en fotografen Rotterdam, 2012 Omslag Raamvertellingen Pendrecht / foto Daria Scagliola & Stijn Brakkee DIRECTIE Herman van Wamelen Stichting Zuidzijde Postbus GB Rotterdam

17