Van graan tot brood groep 1-6

Transcriptie

1 Materiaalzending Van graan tot brood groep 1-6 centra voor natuur- en milieu-educatie in Gelderland

2 Colofon De materiaalzending van Graan tot Brood is gemaakt door de medewerkers van Het Groene Wiel, te Wageningen, Stichting Duurzaam Rivierenland te Tiel, Bezoekerscentrum De Grote Rivieren te Heerewaarden, NME- centrum Betuwe te Opheusden en Steunpunt NME Culemborg. Met dank aan: Het Kleine Loo (PRL&T), molen De Vlijt en Wageningen Universiteit en research. Deze materiaalzending van Graan tot Brood wordt door onderstaande NME-centra onder de scholen in Gelderland verspreid: Het Natuurhuis - Apeldoorn Centra voor Natuur en Milieu Educatie - Arnhem Regionaal Centrum voor Natuur- en Milieueducatie Het Dijkmagazijn - Beuningen Steunpunt Natuur- en Milieueducatie - Culemborg Stichting De Ulebelt, Centrum voor natuur- en milieueducatie & kinderboerderij - Deventer Regionaal Centrum Natuur en Milieu Educatie - Doetinchem e.o. De Hortus, Centrum voor Natuur en Milieu - Harderwijk Bezoekerscentrum De Grote Rivieren - Heerewaarden Natuurmuseum - Nijmegen e.o. Milieu Educatie Centrum - Renkum Natuur- en Milieu Educatie centrum Betuwe Opheusden Stichting Duurzaam Rivierenland - Tiel Het Groene Wiel NME Centrum Wageningen Natuuractiviteitencentrum De Huusker - Winterswijk Liemers Centrum voor Natuur en Milieu Educatie - Zevenaar Centrum voor Duurzaamheid De Kaardebol - Zutphen 1

3 Inleiding... 3 Materialen... 3 Verzorging van het materiaal... 3 Organisatie... 3 Lessuggesties... 3 Achtergrondinformatie... 4 Algemeen:... 4 Begrippen en activiteiten... 4 Lessuggesties voor de onderbouw (groep 1, 2 & 3)... 7 Startactiviteit: Materiaalverkenning... 7 Vervolgactiviteit: Pakken, Peuteren, Proeven, Pletten en Praten... 8 Vervolgactiviteit: Tarwe zaaien... 9 Vervolgactiviteit: Wie eet bruinbrood en wie eet witbrood?... 9 Vervolgactiviteit: Het verhaal van kippetje Afsluitende activiteit: De klas wordt een bakkerij Overige Suggesties: Liedjes RECEPTEN Lessuggesties voor de middenbouw (groep 4, 5 & 6) Startactiviteit: Van brood naar graan Vervolgactiviteit: Zoek de verschillen en de kenmerken Vervolgactiviteit: Dorsen, wannen & malen Vervolgactiviteit: van graan tot graan Vervolgactiviteit: Meer dan brood alleen Afsluitende activiteit: Informatie over het materiaal ARTIKELEN UIT DE GRABBELTON Maïs Van graan tot brood Van graan tot brood (2) Bijlagen: Werkblad 1a, 1b, 1c, 2 en 3 Deze handleiding is bewerkt en aangepast in mei

4 Inleiding Met de materialen van deze zending kunnen uw leerlingen kennis en ervaringen opdoen over het onderwerp granen. In de onderbouw ligt het accent op het benoemen van de materialen en het volgen van het proces van graan tot brood. In de middenbouw worden de leerlingen uitgenodigd om verbanden te ontdekken tussen de grondstoffen en het uiteindelijke product. U kunt deze onderwerpen onderwijzen vanuit uw methode, met behulp van de suggesties uit deze handleiding of vanuit uw eigen ideeën over dit onderwerp. Bij methoden vindt u verwijzingen naar lessen en de diverse methoden. Materialen Deze materiaalzending bestaat uit: Halmen met aren van gerst, rogge, tarwe en haver. Een maïskolf of plant. Korrels van gerst, rogge, tarwe, haver en maïs. Volkorenmeel, bloem, maïzena, havermout of vlokken, evt. zemelen en roggemeel. Verzorging van het materiaal Als het materiaal droog blijft, is het langer houdbaar. Daardoor kan het ook op een later tijdstip gebruikt worden indien u dat wenst. Organisatie U kunt een hoek of tafel inrichten met de inhoud van dit pakket en met materialen die door leerlingen meegenomen worden zoals verschillende soorten broden, verpakkingsmaterialen van graanproducten, folders en plaatjes. In deze handleiding worden verschillende lessuggesties beschreven voor onder-, midden -en bovenbouw. Voor elke bouw is er een mogelijke startactiviteit beschreven. Daarna kunt u kiezen uit een aantal vervolgactiviteiten, waarna het project wordt afgesloten met een afsluitende activiteit. Bij Artikelen uit de grabbelton staan praktijkvoorbeelden beschreven van het werken met dit onderwerp in de klas. Lessuggesties De Lessuggesties zijn verdeeld naar onder- en middenbouw (groep 1-3, 4-6). Gebruik deze indeling niet als vaste maatstaf. Kies de activiteiten die aansluiten bij wat de leerlingen al weten en kunnen. 3

5 Voorafgaand aan de beschrijving van enkele activiteiten staat een lijst vermeld van begrippen die in de desbetreffende activiteit aan de orde kunnen komen. Meer informatie over de opbouw van deze handleiding en de bedoeling van de verschillende activiteiten vindt u hieronder. Achtergrondinformatie Algemeen: In deze handleiding zijn zoveel mogelijk activiteiten beschreven waarmee leerlingen aan de hand van de geleverde materialen kennis kunnen verwerven over graan. Bij enkele voorgestelde activiteiten is de kennis niet uit het concrete materiaal te halen, maar moet er verteld of gelezen worden. Met het materiaal kunt u drie onderwerpen aan de orde laten komen: 1. Hoe ziet het er uit? Hoe voelt en proeft het? Hoe herken je het? Hoe noem je het? 2. Hoe wordt het gemaakt? Waarvan wordt het gemaakt? Welk werk hoort erbij? 3. Wat betekent het brood voor ons en voor anderen? Begrippen en activiteiten Vóór de beschrijving van de activiteiten vindt u onder begrippen een lijst met begrippen die naar aanleiding van de activiteit met de leerlingen besproken kunnen worden. 4

6 Uiterlijk en eigenschappen Teelt, oogst en verwerking Betekenis voor de mensen Onderbouw klein groot slap stevig glad stekelig graankorrels malen molen molenaar meel bloem volkorenmeel bakken bakker soorten brood havermout popcorn Middenbouw gras korenhalm aar pluim kafjes kafnaald dorsen dorsvlegel kaf zemelen wannen ploegen zaaien maaien mechanisatie combine Bijbelverhalen spreekwoorden en gezegden symbool 5

7 Methoden Deze materiaalzending sluiten aan bij de lessen uit onderstaande methoden. Een Grote Reis Grote reis B Proeven Blok 1 Op tafel Grote reis B Proeven Blok 3 op de boerderij Grote reis 4 - Hoofdstuk 2. 3 Tuinen Benito s koeken Grote reis 5 - Blok 2 Op tafel - 1 West Leefwereld 1e editie Het vier seizoenenboek Brood van Moeder Aarde Leefwereld 5 - Hoofdstuk 3 - Wij eten gras Leefwereld 5 - Hoofdstuk 4 - Bakken maar Leefwereld 2e editie Leefwereld Hoofdstuk 1 - Berenpicknick Leefwereld 5 - Hoofdstuk 1 - Wij eten gras Leefwereld 5 - Hoofdstuk 2 - Bakken maar! Natuurlijk 1e editie In de kijker 4 - Hoofdstuk 3 - Weet wat je eet Natuurlijk 1 - Hoofdstuk 10 - Eten maken Natuurlijk 2 - Hoofdstuk 11 - Touwtjes maken Natuurlijk 2e editie Natuurlijk 4 - Hoofdstuk 7.1 Van graan tot brood Wijzer door de Natuur 1 e editie Wijzer door de natuur 6 - Hoofdstuk 3 - Van graan tot brood Wijzer door de Natuur 2 e editie Wijzer door de natuur 5 Hoofdstuk Wij eten gras Topondernemers Groep 5-6 DeBoerderij: Hoofdstuk.7 -Maïs verbouwen Groep 5-6 -De boerderij: Hoofdstuk 11 - Van meel tot. Groep 5-6 -De boerderij: Hoofdstuk 15 - Kun je gras eten? In Vogelvlucht 1 e editie Deel 6 - Blok Grond en graan De Wereld rond Deel A Blok 5 - Brood om van te leven 6

8 Lessuggesties voor de onderbouw (groep 1, 2 & 3) Doel: Kinderen weten dat brood van graan wordt gemaakt. Ze weten dat er verschillende soorten graan zijn. Ze kunnen enkele soorten graan noemen. Startactiviteit: Materiaalverkenning Doel: Kennis maken met het materiaal en het onderwerp. Begrippenlijst Maïs, tarwe, rogge, gerst, haver, halmen, korrels, meel, aren, graan. Bruinbrood, witbrood, krentenbol, beschuit, stokbrood, cracker, croissant, etc. Benodigde materialen: Deel 1. Van alle bijgeleverde materialen een beetje in bakjes. Deel 2. Zelf zorgen voor verschillende soorten brood. Vraag de kinderen verschillende soorten brood mee naar school te nemen. Denk aan wit-, bruin-, volkoren-, krenten- en stokbrood, beschuit, witte puntjes, bruine bolletjes, enzovoort. Vergrootglazen, een blinddoek, een mes. In de kring: Deel 1. Zet de bakjes midden in de kring. Weten jullie wat dit is? Waar komt het vandaan? Wat wordt ervan gemaakt? Hoe wordt meel gemaakt? Hoe voelen de verschillende soorten meel en korrels? Hoe ruiken de verschillende soorten meel? Kun je ook verschil ruiken tussen de soorten korrels? Kennen jullie verschillende soorten brood? Leg uit dat de klas de komende tijd aan van graan tot brood gaat werken. Deel 2. Brood bekijken en proeven. Vraag waar het brood gekocht is. Waar kun je brood kopen? Bij de bakker en in de supermarkt. De bakker bakt zelf brood en verkoopt het in zijn winkel. Een supermarkt koopt het brood van een heel grote bakkerij die voor een aantal supermarkten brood bakt. Sommige supermarkten bakken het brood in de winkel af. De broden worden half- of voorgebakken aangeleverd. 7

9 Vraag de kinderen hoe de soorten brood heten en waarom ze zo heten. Wijs op de verschillende vormen van het brood. Laat de boterhammen met een vergrootglas bekijken. Wat zien de kinderen? Hoe groot zijn de gaatjes die in de boterhammen zitten? Welke kleur hebben de korstjes? Hoe ziet de buitenkant van een brood eruit? Snijd de boterhammen in kleine stukjes en blinddoek een kind. Laat het kind een stukje brood proeven. Welke soort brood is het? Zien de kinderen iets terug van de graankorrels uit deel 1? Laat tot slot de relatie graan-brood duidelijk aan bod komen. Vervolgactiviteit: Pakken, Peuteren, Proeven, Pletten en Praten Doel: Leerlingen leren eigenschappen van het materiaal kennen. Begrippenlijst Klein groot licht donker slap stevig Zacht hard stekelig glad korrelig Melig, zoet, malen, bloem, vliesjes/zemelen Benodigde materialen: De materialen van deze zending. Naast de geleverde materialen kunt u ook stukjes brood, roggebrood, haver, popcorn e.d. gebruiken. Werk met kleine hoeveelheden en vervang de materialen na elk groepje. Hoek of Groepsactiviteit: U kunt een plek inrichten voor de activiteiten. De activiteiten zijn vooral bedoeld om de zintuigen en motoriek te trainen. Daarbij ontdekken en ervaren de leerlingen allerlei dingen. Probeer ze zoveel mogelijk daarover te laten vertellen, aan elkaar en aan u. Help ze zoeken naar passende woorden en begrippen. Pakken: Peuteren: Proeven: Korrels: korreltjes oppakken, netjes op een rij leggen. Aren en halmen: met de ogen dicht voelen. Welke was het? Meel: met de ogen dicht voelen. Welk meel was het? Korrels uit de aren peuteren. Hoeveel korrels? Korrels uit elkaar pulken. Lukt dat? Meel en etenswaren. Hoe smaakt het? 8

10 Pletten: Praten: Tarwe- of roggekorrels fijnmalen tussen twee stenen. Leg b.v. een stoeptegel op de grond, daarop korrels, en laat de kinderen met een halve baksteen of andere grote platte steen daarover bewegen. Iets in gedachten nemen, de anderen moeten dit raden door vragen te stellen. Vervolgactiviteit: Tarwe zaaien Benodigde materialen: Tarwekorrels. Zelf zorgen voor: een bakje, aarde, een gieter met water. Activiteit Om de kinderen te laten zien dat tarwekorrels uit een plant komen kun je de volgende activiteit met ze doen. Vul het bakje met aarde en strooi er tarwekorrels op. Dek de tarwekorrels toe met een dun laagje aarde en druk de aarde licht aan. Giet er water op en zet het bakje op een warme, lichte plaats. Na een paar weken verschijnen dunne sprieten boven de aarde. Dit zijn tarwekiemen. De planten groeien snel, maar zullen geen aren krijgen. Dit gebeurt wel als je de tarwe buiten zaait en laat groeien. Vervolgactiviteit: Wie eet bruinbrood en wie eet witbrood? Benodigde materialen: Zelf zorgen voor: een groot vel gekleurd papier, een liniaal, een viltstift, wit en bruin papier, een schaar, lijm. Activiteit Laat tijdens een werkles van het bruine en het witte papier kleine boterhammen knippen. Gebruik eventueel een kartonnen sjabloon om de boterhammen te maken. Verdeel het grote vel papier in hokjes. Schrijf in de hokjes onderaan de namen van de kinderen. Nummer aan de linkerkant de hokjes van beneden naar boven. Vraag tijdens het kringgesprek hoeveel boterhammen de kinderen per dag eten. Hoeveel daarvan zijn wit en hoeveel bruin? Elk kind plakt het aantal witte en/of bruine boterhammen, dat het per dag eet, op het grote vel. Wie eet de meeste boterhammen? Wie eet de minste boterhammen? Welke soort brood wordt het 9

11 meest gegeten? Eventueel kan een overzicht gemaakt worden van het aantal boterhammen dat tijdens het ontbijt en de lunch gegeten wordt. (Het Voedingscentrum in Den Haag adviseert 3 tot 5 sneetjes per dag voor kinderen van 4-12 jaar). Vervolgactiviteit: Het verhaal van kippetje Benodigde materialen: tarwekorrels, een tarwehalm Zelf zorgen voor: een (speelgoed)kip,, een (speelgoed)eend, een (speelgoed)poes, een (speelgoed)hond. Het verhaal van een kippetje Er was eens... een kippetje. Ze woonde met de eend, de poes en de hond op de boerderij. Op een morgen pikte ze met haar snavel in de grond. En wat vond ze daar? Een tarwekorrel. Deze tarwekorrel moeten we in de aarde stoppen, zei het kippetje. Wie doet dat voor mij? Ik niet! zei de eend. Ik niet! zei de poes. Ik niet! zei de hond. Dan doe ik het zelf, zei het kippetje. En dat deed ze. Na een tijdje groeide uit de tarwekorrel een tarwehalm die groot en geel was. De tarwehalm is groot en geel, zei het kippetje. Wie maait de tarwehalm voor mij? Ik niet! zei de eend. Ik niet! zei de poes. Ik niet! zei de hond. Dan doe ik het zelf, zei het kippetje. En dat deed ze. Na een tijdje was de tarwehalm gemaaid. De halm is gemaaid, zei het kippetje. Wie haalt de tarwekorrels eruit voor mij? Ik niet! zei de eend. Ik niet! zei de poes. 10

12 Ik niet! zei de hond. Dan doe ik het zelf, zei het kippetje. En dat deed ze. En na een tijdje zaten alle tarwekorrels in een grote zak. Hier zijn de tarwekorrels, zei het kippetje. Wie brengt ze naar de molen? Ik niet! zei de eend. Ik niet! zei de poes. Ik niet! zei de hond. Dan doe ik het zelf, zei het kippetje. En dat deed ze. Ze bracht de tarwe naar de molen. Daar liet ze er meel van malen. De tarwe is gemalen, zei het kippetje. Wie maakt van dit meel brood voor mij? Ik niet! zei de eend. Ik niet! zei de poes. Ik niet! zei de hond. Dan doe ik het zelf, zei het kippetje. En dat deed ze. Ze bakte een mooi bruin brood. Het brood is mooi bruin, zei het kippetje. Wie eet dit brood voor mij op? Ik! zei de eend. Ik! zei de poes. Ik! zei de hond. Ha, ha, zei het kippetje. Dat doe ik zelf. En dat deed ze. Activiteit Lees het verhaal voor. Lees het verhaal een tweede keer voor en gebruik tijdens het voorlezen de dieren en de voorwerpen die in het verhaal voorkomen. Laat een volgende keer een paar kinderen het verhaal spelen terwijl je het verhaal vertelt of voorleest. Na een paar keer kunnen de kinderen zelfstandig het verhaal vertellen en het met de dieren naspelen. Laat de kinderen tekenen of schilderen naar aanleiding van het verhaal. Spreek af welk gedeelte van het verhaal de kinderen tekenen of schilderen. Als alle stadia van het verhaal gemaakt zijn, kun je de tekst erbij schrijven en er een boek van maken. 11

13 Verhaal met pictogrammen Benodigdheden: Kopieer het volgende blad Het verhaal van het. (met pictogrammen) op stevig karton. Bekijk de plaat met een klein groepje kinderen en lees het hardop voor. Wijs de woorden aan en laat de kinderen de plaatjes raden. Na een paar keer kunnen de kinderen het verhaal zelfstandig (voor)lezen. 12

14 13

15 Afsluitende activiteit: De klas wordt een bakkerij Doel: Leerlingen ervaren hoe brood gemaakt wordt. Benodigde materialen: Zie voor deze suggestie in Artikelen uit de Grabbelton het artikel Van graan tot brood (2). Daarnaast kunt u gebruik maken van werkblad 1. Wellicht kunt u een broodbakmachine lenen waarmee in de klas brood gebakken kan worden. Overige Suggesties: Hierna staan enkele liedjes, recepten en informatie over het maken van brooddeegfiguurtjes. 14

16 Liedjes 15

17 RECEPTEN Brood 600 gr. tarwemeel 12 gr. zout 20 gr. gist 3 dl water Alle ingrediënten moeten op kamertemperatuur zijn. In een kom worden het meel en het zout gemengd. Midden in het meel wordt een kuiltje gemaakt en daarin wordt de gist met een klein schepje suiker en een beetje lauw water tot een papje geroerd. Dit zogeheten 'zetsel' wordt nu met een vochtige doek afgedekt en op een lauw-warme plaats weggezet. In deze tijd gaan de gistcellen zich snel vermeerderen. Hierna wordt de rest van het water bij het meel gedaan en geroerd. Het deeg moet nu net zolang gekneed worden totdat er een samenhangende massa ontstaat, die goed loslaat van de kom en van de handen. Hierna wordt de zaak weer onder een doek weggezet. Het deeg moet nu een half uur rijzen. Hierna wordt het voorzichtig een paar maal doorgeslagen en tot een rol gevormd, die in het bakblik wordt gelegd. Nu volgt weer een rijsperiode van een uur, onder een vochtige doek en op een warme plek. Het deeg moet nu een eindje boven het bakblik uitrijzen. Hierna wordt het blik in een, op ongeveer 200 ºC voorverwarmde oven gezet. Pas steeds goed op voor tocht, daar is het gerezen deeg zeer gevoelig voor. Het brood is in een half uurtje gaar. Een mooi glimmende korst wordt verkregen door het brood, direct als het uit de oven komt, met een beetje water te bestrijken. Pannenkoeken van maïs (Afrika) 2 maïskolven 2 eieren 100 gram bloem Breng in een pan water aan de kook. Doe de maïskolf (of kolven) in het kokende water. Laat de maïs in ongeveer 20 minuten gaar koken. Haal de maïskorrels van de kolf af en laat ze in een laagje water zachtjes verder koken tot een brij. Doe er naar smaak suiker bij. Laat de pap afkoelen. Voeg per ½ liter koude pap 2 eieren en 100 gram bloem toe. De bloem moet het mengsel binden tot een zachte vloeibare massa. Verhit olie in een koekenpan. Doe beslag in de pan en bak de koeken aan beide kanten bruin. Voor dit recept kan natuurlijk ook kant en klaar maïsmeel gebruikt worden. Maïstortilla's (Mexico) 500 gram maïsmeel, ca. 50 gram varkensvet of olie 1/8 liter lauw water. Kneed van de ingrediënten een glad en soepel deeg, dat niet meer kleverig is. Vorm het tot een brood. Dek het af en laat het ongeveer 30 minuten rusten. Snijdt het daarna in 12 broodjes. Leg deze tussen twee vellen boterhampapier en rol ze uit tot ronde plakken van 13 tot 15 cm doorsnede. Bak de tortilla's 2 minuten aan beide kanten in een niet-ingevette pan bij zo'n 120 ºC. Ze krijgen dan bruine vlekjes. Warm eten. 16

18 Molenkoekjes, 25 stuks 3 ons volkorenmeel 2 ons roomboter 1 ons suiker 1 eetlepel honing Meng alle bestanddelen goed door elkaar tot een bal. Leg het deeg een kwartier in de koelkast. Elk kind krijgt een bolletje deeg en vormt er een koekje van. Bak de koekjes op een ingevette bakplaat 40 minuten bij 175ºC. Zoete koekjes (30 stuks) 250 gram tarwemeel 100 gram vlokken (gerst- of havervlokken) 150 gram roomboter 2 eieren ¼ theelepel zout 4 eetlepels stroop (pere-, bieten- of appelstroop) Het meel, de vlokken en het zout mengen. De boter toevoegen, daarna de stroop en de eieren. Dit allemaal door elkaar kneden tot je van het deeg een bal kan vormen. Het deeg een uurtje op een koude plaats wegzetten. Maak van het deeg koekjes en leg ze op een ingevette bakplaat. De koekjes 20 minuten bakken bij 175ºC. Haverkoekjes (20 stuks) 200 gram rozijnen water of melk 250 gram tarwemeel 250 gram havervlokken snufje zout 40 cc olie Week de rozijnen of kook ze even. Vermeng meel, havervlokken, olie en geweekte rozijnen. Voeg zoveel vocht toe tot een stevige brij ontstaat. Maak van het deeg koekjes van ± 1 cm dikte. Leg de koekjes op een ingevette bakplaat en bak ze bij 200ºC in 20 tot 25 minuten gaar. Keer ze halverwege de baktijd om, om ze aan beide zijden mooi lichtbruin te krijgen. Deegfiguurtjes 3 kopjes meel 1 kopje zout 1,5 kopje water (een koffielepel glycerine) Gebruik géén zelfrijzend bakmeel. Roer eerst het meel en het zout goed door elkaar in een kom. Dan water en eventueel glycerine er doorheen mengen en flink kneden tot een glad, soepel deeg ontstaat. Hiervan kunnen de leerlingen figuurtjes maken. Met een knoflookpers kun je haren maken voor poppetjes. Bak de figuurtjes zo snel mogelijk, anders drogen ze uit. Bak ze ca. 1 uur op 225ºC 17

19 Lessuggesties voor de middenbouw (groep 4, 5 & 6) Doel: Leerlingen kunnen vertellen hoe van graan brood gemaakt wordt. Ze kennen enkele soorten meel en weten wat er van gemaakt wordt. Ze kennen verschillende soorten graan. Organisatie: Voor de middenbouw zijn een aantal activiteiten beschreven waaraan groepjes leerlingen kunnen werken. Elk groepje moet dan over materiaal kunnen beschikken. Gebruik daarvoor de bakjes of bekertjes. Nummer de bakjes en houd zelf bij wat in welk bakje zit. Elk groepje krijgt daarnaast ook een halm van elke graansoort. Behalve de onderstaande suggesties kunt u ook ideeën gebruiken uit Maïs en Van graan tot brood, beide artikelen uit de Grabbelton. Startactiviteit: Van brood naar graan Doel: Leerlingen weten met welk onderwerp ze bezig gaan. Ze weten wat ze gaan leren en welke activiteiten ze gaan doen. Ze ontdekken dat de geur, kleur en smaak van brood afhangt van het gebruikte meel en dat de eigenschappen van het meel weer van de gebruikte graankorrels afhangt. Benodigde materialen: Naast de materialen uit het pakket, heeft elk groepje een stuk witbrood, bruinbrood en volkorenbrood nodig. Waarschijnlijk hebben de leerlingen dat zelf wel bij zich (dat gebruiken is het leukste), maar houd voor de zekerheid enkele sneetjes van deze broodsoorten achter de hand. Zorg zelf voor enkele sneetjes roggebrood en maïsbrood. Voorts heeft elke groep een set bekertjes met de verschillende soorten meel en graankorrels (zie organisatie middenbouw hierboven). Begrippen: witbrood, bruinbrood, volkorenbrood, vliesjes (= zemelen), (graan)korrels, bloem, volkorenmeel, korenhalm, korenaar, tarwe. 18

20 Onderwijsleergesprek: Leg in het kort uit dat er materialen zijn binnengekomen die te maken hebben met brood. Met deze materialen gaan ze leren hoe brood gemaakt wordt en welke producten er van andere granen gemaakt worden. Wat voor brood eten de leerlingen? Hebben ze dit ook bij zich? Wat zijn de verschillen tussen de diverse soorten brood? Instructie groepswerk: We gaan uitzoeken van welke granen de verschillende soorten brood gemaakt worden. Peuter een stukje brood uit elkaar. Vergelijk het met de verschillende soorten meel. Van welk meel zal het gemaakt zijn? Vergelijk het meel met de graankorrels. Van welke korrels is het gemaakt? Pulk de graankorrels uit elkaar, of maak ze fijn. Proef het meel en de korrels. Vergelijk de graankorrels waarvan het brood is gemaakt met de korrels in de korenaren. Uit welke aar komen de graankorrels? Pulk korrels uit de aren, vergelijk deze met de korrels waarvan het meel is gemaakt. Vervolgactiviteit: Zoek de verschillen en de kenmerken Doel: De leerlingen kennen de begrippen waarmee de graanhalm en aar beschreven kunnen worden. Benodigde materialen: Zie organisatie zoals hierboven. Begrippen: koren / graan, gras, aar, pluim, kafjes, kafnaald, stengel, knopen, leden, blad, grasbloem, zaden, graankorrels. 19

21 Uitleg begrippen en instructie, klassikaal: Zie Informatie over het materiaal. Suggestie: zoek een uitgebloeide grashalm voor de vergelijking met graan. Laat een tarwehalm zien. Wijs op de stengel met knopen en leden en op de aar. Op wat voor plant (die buiten groeit) lijkt tarwe? Gras- De aar is de uitgebloeide grasbloem met de zaden. Deze zaden noemen we graankorrels. De zaden zitten dicht bij elkaar in vliesjes ( kleine verdroogde blaadjes) in de aar. De vliesjes noemen we kafjes. Laat een roggehalm zien. Sommige kafjes hebben een lange kafnaald. Laat een haverhalm zien. Bij haver zitten de zaadjes niet dicht bij elkaar in een aar, maar ver uit elkaar. We spreken hier van een pluim en niet van een aar. Activiteit, individueel of in tweetallen: Zorg dat de halmen gemakkelijk te pakken zijn voor de leerlingen. De activiteit geeft mogelijkheden tot differentiatie. Het vergelijken van de halmen is veel makkelijker dan het vergelijken van het meel of de korrels. Vervolgactiviteit: Dorsen, wannen & malen Doel: Het proces ervaren waarmee brood wordt gemaakt. Benodigde materialen: Enkele tarwe-aren, tarwekorrels. Zelf zorgen voor: een stevige tak, stoffer en blik, 2 grote platte stenen en een fijne keukenzeef. Begrippen: aren, dorsen, dorsvlegel, kaf, het kaf van het koren scheiden, wannen, malen, volkorenmeel, volkorenbrood. Zemelen, bloem, witbrood. Tarwebrood. 20

22 Organisatie: Bij deze activiteit ontstaat stof en rommel. De hoeveelheid materiaal is beperkt. Gebruik daarom voor het dorsen maar enkele tarwe-aren om het dorsen en wannen te demonstreren. Voeg bij het malen wat extra tarwekorrels toe. Voor het dorsen is een stevige tak (knuppel) nodig. Met een stoffer en blik kan het uitgedorste graan opgeveegd worden. Voor het malen zijn twee grote platte stenen nodig. Bijvoorbeeld een gladde tegel en een baksteen. Wilt u ook bloem maken dan heeft u een fijne keukenzeef nodig. Ook de andere korrels kunnen gemalen worden. Demonstratie: Dorsen: Leg uit dat bij het dorsen de korrels uit de aren worden geslagen. Leg enkele aren op de grond en sla de korrels er uit met de knuppel. Vroeger gebruikte men hiervoor een stuk hout dat met een band aan een langer stuk hout vast zat, de dorsvlegel. Veeg alles bij elkaar. Leg een beetje op de hand van een aantal leerlingen. Deze blazen er voorzichtig tegenaan zodat het kaf wegwaait en de korrels in de hand blijven liggen. Dit werd vroeger met een mand in de wind gedaan. Het heet wannen. Verzamel de graankorrels op een grote platte steen. Wrijf erover heen met een andere forse platte steen. Het graan wordt gemalen tot volkorenmeel. Hiervan bakt men volkorenbrood. In het volkorenmeel zitten nog de vliesjes die de buitenkant van het zaad vormden. De vliesjes noemen we de zemelen. Door het meel te zeven worden de zemelen eruit gehaald en blijft er wit meel (bloem) over. U kunt dit nadoen met een keukenzeef. Van bloem bakt men witbrood. Meel voor tarwebrood maakt men door een deel van de zemelen weer door de bloem te mengen. Vervolgactiviteit: van graan tot graan Doel: Leren hoe er vroeger brood werd gemaakt en hoe dat nu gebeurt. Benodigde materialen: Kopieën van de werkbladen 1A/B/C en werkblad 2. Begrippen: ploegen, zaaien, groeien, maaien, dorsen, wannen, malen, molen, bakken, bakoven, bakker, mechanisatie, combines. 21

23 Groepsactiviteit, tweetallen of individueel: Instructie: ( ook te lezen op werkblad 2) Knip de afbeeldingen op de werkbladen 1A, B en C uit. Op de plaatjes is te zien wat er allemaal moet gebeuren om brood op tafel te krijgen. De leerlingen kunnen van de plaatjes 2 series maken. Een serie die laat zien hoe het vroeger ging of een serie die laat zien hoe het nu gaat. Controleer de series en laat leerlingen het verhaal in eigen woorden vertellen. Ze kunnen bekijken wat er in vergelijking met vroeger (100 jaar geleden) is veranderd en dit invullen op werkblad 2. Vervolgactiviteit: Meer dan brood alleen Doel: Kennis maken met de meer symbolische betekenis van brood. Benodigde materialen: Eventueel werkblad 3. Begrippen: symbool, spreekwoorden en gezegden. Klassikaal, groepswerk en/of individueel: Als u leerlingen zelfstandig met spreekwoorden en gezegden wilt laten werken kunt u werkblad 3 kopiëren. Een verklaring van deze spreekwoorden vindt u hieronder. Bijbelverhalen waarin brood als symbool wordt gebruikt kunt u in het Oude en in het Nieuwe Testament vinden. Nadat mensen hadden geleerd om graan te verbouwen vormde dit een heel belangrijke voedselbron. De meeste mensen hielden zich vroeger elke dag met het verbouwen en verwerken van graan bezig. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in een aantal verhalen uit het Oude Testament over graan en brood wordt verteld. Ook nu nog is brood een belangrijk symbool in de meeste christelijke kerken. U kunt hierover praten met uw leerlingen of u kunt een verhaal uitkiezen om te vertellen en te bespreken. Omdat het verbouwen en het verwerken van graan en het bakken van brood vroeger zo n belangrijke rol speelde in het dagelijks leven van de meeste mensen, zijn er in onze taal ook een flink aantal van die spreekwoorden. De leerlingen kunnen op dit werkblad de spreekwoorden en hun betekenis bij elkaar zoeken. 22

24 Betekenis spreekwoorden en gezegden Uit: Dr. F.A. Stoet, Nederlandse spreekwoorden en gezegden. Die het eerst komt, het eerst maalt Die het eerste komt, wordt het eerste geholpen, zoals in vroeger tijd hij die het eerste met zijn koren aan de banmolen kwam (d.w.z. de molen bij welke men verplicht was zijn graan te laten malen), ook het eerste bediend werd. Zoete broodjes bakken Als je eerst heel vervelend tegen iemand doet, en het daarna op een overdreven manier probeert goed te maken, bijvoorbeeld omdat je toch iets van hem wilt hebben. De eigenlijke betekenis is: nadat men iemand iets onaangenaams te slikken heeft gegeven, voor hem wat lekkers klaar maken om hem weer goed te stemmen. Van haver tot gort Door en door, helemaal, in de uitdrukking iemand van haver tot gort kennen. Deze uitdrukking moest eigenlijk luiden: van aver tot aver, dat is van de ene voorouder tot de andere, van geslacht op geslacht. Aver is verbasterd tot haver, door welk fonetisch verschijnsel verdere wijziging mogelijk was. Dat is koren op zijn molen Dat komt hem goed van pas, evenals het voor de molenaar prettig was als hij koren te malen krijgt. Zijn beslag krijgen Dit is het spreekwoord dat helemaal niets met brood te maken heeft, alhoewel je dat door het woord beslag wel zou kunnen denken. Het betekent: in orde komen, definitief geregeld zijn. Beslag is in deze uitdrukking een afleiding van het werkwoord beslaan, dat in de middeleeuwen o.a. betekende inrichten, ordenen. Het kaf van het koren scheiden Het verkeerde (onbruikbare) van het goede scheiden. Dit gebeurt ook bij het wannen van het gedorste koren. Broodschrijver Iemand die met schrijven de kost verdient. Brood wordt vaker in deze betekenis gebruikt, denk aan broodwinning, broodnijd en broodroof. Om de haverklap Elke keer weer, bij de geringste aanleiding. De herkomst is wat onduidelijk. Klapvlies is stro of kaf van uitgedorste haver; haverslag betekende afval van haver. Als een bok op de haverkist Er niemand anders aan willen laten komen. Net als een bok die niemand anders bij de kist met voer wil toelaten. Het is voor de bakker Het is voor elkaar. Waarschijnlijk stamt dit af van het vroeger zeer verspreide gebruik om zelf deeg tot brood, koeken en taarten te vormen en het zo in bussen of trommels naar de bakker te brengen om het daar te laten bakken. Als dit opmaken van het deeg geschied was, was het werk gedaan, was men dus klaar. 23

25 Afsluitende activiteit: Doel: Herhalen van de aangeboden informatie Mogelijkheden: Als afsluiting zijn er verschillende activiteiten mogelijk. 1. Op bezoek gaan bij een warme bakker, om te zien hoe het brood bakken vandaag de dag in zijn werk gaat. 2. Voor de schoolkrant een kruiswoordraadsel maken met brood-woorden. 3. Een bezoek brengen aan een nog in gebruik zijnde molen. 4. In een kringgesprek nabespreken wat de leerlingen geleerd hebben van het materiaal en de verschillende activiteiten. Begrippen: tarwe, rogge, gerst, haver, maïs, koren / graan, gras, aar, pluim, kafjes, kafnaald, stengel, blad, grasbloem, mannelijke bloemen, meeldraden, vrouwelijke bloemen, stamper, maïskorrels, maïskolf. Uitleg begrippen en instructie, klassikaal: Zie Informatie over het materiaal. Suggestie: zoek een uitgebloeide grashalm voor de vergelijking met graan Laat een tarwehalm zien. Wijs op de stengel en de aar. Op wat voor plant (die buiten groeit) lijkt tarwe? Gras- De aar is de uitgebloeide grasbloem met de zaden. De zaden zitten dicht bij elkaar in vliesjes (kleine verdroogde blaadjes) in de aar. De vliesjes noemen we kafjes. Laat een roggehalm zien. Sommige kafjes hebben een lange kafnaald. Laat een haverhalm zien. Bij haver zitten de zaadjes niet dicht bij elkaar in een aar, maar ver uit elkaar. We spreken hier van een pluim en niet van een aar. Bekijk nu de maïshalm (indien aanwezig). Ook maïs is een soort gras, kijk maar naar de stengel met knopen en leden. Maïs heeft twee soorten bloemen, bovenin de mannelijke met de meeldraden. Onderin de vrouwelijke met de stamper. Als er stuifmeel uit meeldraden van de mannelijke bloemen op de stamper van de vrouwelijke bloemen terecht komt ontstaat er een graankorrel. Maar omdat deze niet zo heel veel lijkt op de vruchten van de andere granen noemen we deze maïskorrel. De maïskorrels vormen samen een maïskolf. 24

26 Verwerking 1: Werkblad in tweetallen of groepjes: Het graan is geoogst, maar de verschillende graansoorten zijn door elkaar geraakt. Zoek uit hoe de verschillende halmen heten met behulp van de beschrijvingen op het werkblad en maak bij elke beschrijving een tekening van de halm. Verwerking 2: Wat is het? De kinderen die het spel Wie is het? kennen, kunnen dit ook met de aren van het graan spelen. Beide spelers leggen één aar apart uit alle exemplaren die op tafel liggen. Om de beurt kunnen ze elkaar dan vragen stellen om erachter te komen welke aar is weggelegd. 25

27 Informatie over het materiaal Inleiding Brood is één van de belangrijkste voedingsmiddelen van de wereld. Er zijn veel soorten brood, maar allemaal worden ze gemaakt van meel. Meel wordt gemaakt van graan. Er zijn veel soorten graan. Ieder vormen ze de grondstof voor broden en andere graanproducten. In deze materiaalzending beperken we ons tot granen die veel in Nederland verbouwd worden. Granen; grassen Granen behoren tot de grassenfamilie. Dit is wel één van de grootste en meest verspreide plantenfamilie ter wereld, met ca soorten. Een kenmerkend onderscheid met andere families is de typische stengel of halm, die rolrond en hol is, behalve bij de knopen tussen de leden, daar is de stengel dicht. De bloempjes zijn erg eenvoudig en klein. Ze staan bij elkaar in een aar of een pluim en vormen zo een samengestelde bloeiwijze. De bestuiving gebeurt door de wind. Insecten worden vooral door geur en kleur aangetrokken en dat is nu net wat bloempjes van grassen missen. De bloemblaadjes heten kafjes. Bij sommige soorten hebben de kafjes een lange naald, de kafnaald. Aan de kafnaald zijn de aren van de verschillende grassen goed te herkennen. Er wordt zeer veel en licht stuifmeel geproduceerd. De wind is immers niet selectief, zodat veel stuifmeel verloren gaat. De grote hoeveelheden stuifmeel veroorzaken bij veel mensen behoorlijke overlast (hooikoorts). Grassen zijn van levensbelang voor de mens en ook voor zeer veel diersoorten. Grassen vormen de basis van menige voedselpiramide. Van de grassoorten is er maar een klein aantal voor de mens belangrijk: tarwe, haver, gerst, maïs, gierst, rijst, suikerriet en bamboe. In dit pakket beperken we ons tot de volgende graansoorten: rogge, gerst, tarwe, haver en maïs. Rogge (Secale cerale). Rogge kan in ons klimaat in twee jaargetijden worden gezaaid (evenals tarwe en gerst); we onderscheiden: -Zomerrogge: gezaaid in het voorjaar, geoogst in het najaar. -Winterrogge: gezaaid in de late herfst, geoogst in de vroege herfst van het volgend jaar. Het zaaien in de late herfst brengt voor de boer wel extra risico met zich mee: wanneer het namelijk een erg strenge winter wordt kan het zaaigoed als verloren worden beschouwd. Daar staat tegenover, dat winterrogge (ook wintertarwe en wintergerst) 26

28 een hogere opbrengst heeft dan zomerrogge (en zomertarwe en zomergerst). Wel tot 20% meer. De bloempjes staan in twee rijen in een aar. De kafnaalden zijn lang. In tegenstelling tot tarwe en gerst waar voornamelijk zelfbestuiving plaats vindt, is bij rogge kruisbestuiving noodzakelijk voor de vruchtvorming. De bloempjes van rogge blijven dan ook niet gesloten, maar gaan wijd open zodat grote wolken stuifmeel door de wind meegevoerd worden. Voor hooikoortspatiënten geeft dit dan erg veel overlast. Rogge wordt vooral op de zandgronden verbouwd (zie atlas). Het is een gewas dat vroeger meer dan tegenwoordig wordt geteeld (nu nog ongeveer ha.). Op veel plaatsen heeft rogge plaats moeten maken voor snijmaïs en tarwe. Gewone Gerst (Hordeum distichum) Gerst is evenals de andere granen uit dit pakket eenjarig. Het kan overwinteren (zomer en wintergerst: zie ook bij rogge). Gerst groeit op vele plaatsen op aarde: van de tropen tot de poolstreken. Voorwaarde is dat de grond 3 maanden ontdooid moet zijn. Gerst groeit op zeer arme en lichte grond. De bloeitijd van gerst is juni-juli. Vaak vindt zelfbestuiving plaats. De kafnaalden zijn erg lang, tot meer dan 15 cm. In ons land wordt veel gerst gebruikt als diervoer. Er wordt ook wel gorte- of gerstepap van gemaakt. De zomergerst uit westelijk Noord-Brabant en Zeeland wordt voornamelijk gebruikt in de bierbrouwerijen. In totaal wordt er in ons land ongeveer ha gerst verbouwd. Gewone Tarwe (Triticum vulgare) Tarwe is er in vele rassen en zaadselecties (die verschillen in zaaitijd, halmlengte en eisen aan de bodemgesteldheid). Tarwe groeit het best in gematigde streken op zware grondsoorten zoals kleigebieden (zie atlas), maar ook wel op zand- en dalgrond. De totale oppervlakte waarop in Nederland tarwe wordt verbouwd beslaat ongeveer ha. Afhankelijk van het ras brengt wintertarwe 15% meer op dan zomertarwe (zie ook bij rogge). De bloeitijd van tarwe is juni-juli. De bloempjes blijven meestal gesloten. Daarom vindt gewoonlijk zelfbestuiving plaats. De bloeiwijze is een aar en duidelijk vierzijdig. Kafnaalden zijn er niet of zijn zeer kort. Gewone Haver (Avena sativa) Haver is ontstaan uit oot, een plant die oorspronkelijk voorkwam in Zuidwest- en Midden-Azië. Vroeger werd erg veel haver verbouwd. Na 1977 is de oppervlakte landbouwgrond die met haver wordt bebouwd nog maar ha. Haver wordt vooral op de noordelijke zandgronden, op de Groninger klei en in de IJsselmeerpolders geteeld. Om de gunstige vruchtwisseling wordt haver in gebieden met veel granen gewaardeerd. De bloeitijd is juni-juli en de bloeiwijze is een pluim. De bloempjes blijven meestal dicht. Ze worden dan door zelfbestuiving bevrucht. Haver is een wijdverspreide graansoort met voorkeur voor gematigde streken. Het is prima voedsel voor mens (havermout) en dier (paard). 27

29 Maïs (Zéa mays) Maïs is na tarwe en rijst de belangrijkste graansoort ter wereld. De maïsplant is afkomstig uit Midden-Amerika. Indianen verbouwden het daar al als voedingsgraan voordat Columbus Amerika ontdekte. Nog steeds wordt maïs in Midden- en Zuid-Amerika op grote schaal gebruikt voor het bakken van koeken en broden (taco s, tortilla). De rijpe maïsplant kan wel meer dan drie meter hoog worden, het is een uit de kluiten gewassen grassoort. Opvallend is het feit dat er twee bloeiwijzen zijn. Uit de vrouwelijke bloemen vormt zich de kolf. Meestal heeft een plant één kolf maar twee of drie komt ook voor. Boven aan de plant zit een pluim. Dit is de manlijke bloeiwijze. Uit de maïskorrels kunnen verschillende producten worden gewonnen: eiwit (gluten) zit vooral vlak onder de schil (het bastje); zetmeel (maïzena) zit binnen in de korrel; maïsolie komt uit de kiem. Maïsolie is een uitstekende spijsolie met een aangename lucht. De olie is bestand tegen hoge temperaturen. Daarom is maïsolie geschikt om te frituren of te fonduen. Er zijn verschillende maïssoorten: suikermaïs om te koken of te roosteren; pofmaïs om te poffen (popcorn) of voor cornflakes (knapperig gebakken platgeslagen maïskorrels); snijmaïs als veevoer. De vorm van de maïskorrels kan zeer verschillen. In Nederland wordt voornamelijk snijmaïs verbouwd. Het zaaien gebeurt pas in mei want maïs is een subtropisch gewas en daarom nogal vorstgevoelig. Als de herfst vroeg invalt met kou en vocht worden de kolven vaak niet goed rijp. Voor het gebruik van de hele plant als veevoer is dat niet zo erg. Tijdens de oogst wordt de plant in zijn geheel onderaan afgesneden en in de hakselaar fijngemaakt. De stukjes in het snijhaksel zijn ongeveer één cm groot. Dit snijhaksel wordt ingekuild en later in de winter als veevoer gebruikt. De bladeren van plant en kolf hebben lange vezels. Maar omdat deze vezels niet zo sterk zijn, kun je het niet goed gebruiken voor vlechtwerk. In veel landen worden de bladeren wel gebruikt voor huisvlijt: poppetjes maken. Van de kolf zonder korrels worden wel pijpenkoppen gemaakt. Een gedroogde kolf kan goed bewaard worden. Om loslaten van de korrels te voorkomen, is het handig de gedroogde kolf te vernissen. Gecomposteerd maïsafval is geschikt om champignons en oesterzwammen op te kweken. Geschiedenis Uit het voorgaande gedeelte is al gebleken, hoe belangrijk granen voor de mens zijn. Op veel plaatsen op de wereld houden granen mens en dier springlevend en kerngezond! De granen zijn allemaal afkomstig van oude grassoorten: deze zijn zover geselecteerd, dat het aparte soorten zijn geworden. Het is zelfs vaak moeilijk na te gaan van welke wilde grassoort een bepaalde graansoort afkomstig is. In sommige gevallen zijn de oorspronkelijke voorouders van de plant zelfs helemaal uitgestorven, zoals bij maïs. 28

30 Toen mensen alleen van de jacht en visserij leefden kenden zij het graan nog niet. Wel werden er toen al bessen en wortels van in het wild groeiende planten verzameld. Op een bepaald moment zijn zij waarschijnlijk ook de zaden van wilde grassen gaan verzamelen. Later begonnen zij ook met het zaaien van allerlei voedingsgewassen. Zo ontstonden na jarenlang selecteren de (veredelde) graansoorten uit hun wilde gras-voorouders. Oorspronkelijk werden de granen rauw gegeten. Later werden ze geroosterd en gepoft en tenslotte ontdekte men het malen. Van het meel werd met melk pap gemaakt of met water een brei, van deze brei werd op platte stenen een broodachtig iets gebakken. Zo leefden er ongeveer jr. v. Chr. al mensen in Zuid-Limburg en België die een primitieve vorm van landbouw op de lössgronden beoefenden. Rond 2500 v. Chr. kwamen hier mensen van de Trechterbekercultuur, bij ons meer bekend door hun hunebedden. Ze leefden van eenvoudige landbouw en veeteelt. Door een stuk bos te kappen en af te branden kreeg men een stuk grond waar men eenkoorn of emmer (een eenvoudige tarwesoort) kon zaaien. Op de voedselarme akkers die daarna overbleven lieten ze het vee grazen, dat de opschietende boompjes afvrat. Zodoende kreeg de heideplant de kans zich te ontwikkelen en ontstonden de heidevelden. Nieuwe bevolkingen en culturen volgden elkaar op, waardoor er ook weer nieuwe gebruiken en methoden geïntroduceerd werden. Na de Romeinse tijd ontstonden geleidelijk de verschillende landschappen, zoals het esdorpenlandschap. Vanaf ongeveer 1000 na Chr. vond bemesting van de schrale akkers plaats. Dit gebeurde met schapenmest (uit de potstal) en heideplaggen. In de vroege middeleeuwen stelde men het drieslagstelsel in om de grond niet uit te putten: 1. In de herfst werd het wintergraan (tarwe of rogge) gezaaid, dat in juli van het jaar daarop geoogst werd. Het land bleef dan braak liggen tot maart. Dan werd er zomerkoren (haver of gerst) gezaaid, dat in augustus geoogst werd. Het zomerkoren, ook wel graan van de derde maand genoemd, werd als veevoer (haver) of als grondstof voor de bierbrouwerijen gebruikt (gerst). 2. Hierna bleef het land ruim een jaar braakliggen. Op dit braakliggende land liet men het vee grazen dat weer voor de bemesting zorgde. Tot de 18e eeuw waren graanproducten (brood, bier, pap) het hoofdvoedsel van de bevolking. Door de boeren werd, tot de "komst" van de aardappel, vrijwel uitsluitend graan verbouwd. Zaaien en Oogsten Granen behoren tot de familie van de grassen. Grassen kun je maaien. Na het maaien groeien veel grassoorten vanzelf weer aan. Granen kun je echter maar eenmaal maaien, daarna sterft de wortel af. Granen moet je dan ook ieder jaar opnieuw zaaien. Gerst, haver en zomertarwe worden in het voorjaar gezaaid. Wintertarwe wordt in de herfst gezaaid omdat deze tarwe direct na de kieming een periode van kou nodig heeft om in de zomer aren te kunnen vormen. Ook rogge en wintergerst wordt in het najaar gezaaid. Voordat de granen de grond in gaan wordt deze eerst zaaiklaar gemaakt. De grond wordt eerst geploegd en geëgd. Vroeger gebeurde dit met de hand of met paarden of 29

31 ossen. Tegenwoordig gebeurt dit machinaal met bijvoorbeeld een tractor. Het zaaien wat vroeger breedwerpig met de hand gebeurde, gebeurt nu met zaaimachines die de korrels op rijen legt. Als het graan gezaaid is ligt het eerst enige tijd in de grond te weken. Tijdens dit weken zwelt het kiempje, dat nog in de korrel verborgen ligt, op en breekt door de zaad- en vruchthuid heen, en groeit uit tot plant. Omdat tegenwoordig het zaaizaad sterk veredeld en geselecteerd is, kiemen bijna alle korrels tegelijk, zodat een pas ingezaaide akker op een dag over het hele oppervlak plotseling een groen waas vertoont. Omstreeks mei gaat het graan "schieten" d.w.z. omhoog groeien. In juni hebben de stengels aren, waarin de bloemen en later de zaden zitten. Als de zaden, de graankorrels, rijp zijn (in de tweede helft van de zomer) kan er geoogst worden. De korrels mogen echter niet rijp zijn omdat ze anders uit de halmen zouden vallen. Het maaien van de granen gebeurde vroeger met een sikkel of zeis. Het graan werd in schoven (bundeltjes) bij elkaar gebonden. De schoven werden rechtop tegen elkaar gezet in het veld zodat er struiken ontstonden. Het graan bleef zo enkele weken staan zodat het goed kan drogen en rijp worden in weer en wind. Daarna gingen de schoven in mijten om het graan door te laten waaien. Op deze manier kon het graan een langzame, natuurlijke rijping en droging ondergaan. Wanneer het graan goed droog was werd er gedorst, d.w.z. de graankorrels werden uit de aren geslagen. Dit gebeurde vroeger door de aren ergens tegenaan te slaan of te bewerken met bijvoorbeeld een dorsvlegel. Een dorsvlegel bestaat uit een korte en een lange stok die met elkaar verbonden zijn door een leren riempje. Het korte stuk wordt op de aren geslagen zodat de korrels eruit vallen. Wat overblijft noem je stro. De van de aren verzamelde korrels werden vervolgens in een wan geschud en omhoog gegooid. Het kaf (strodeeltjes, e.d.) wordt dan door de wind weggeblazen. Onkruidzaden worden er ook uitgezeefd. Het graan bleef over en dat werd opgeslagen of verwerkt. Tegenwoordig wordt niet alleen het zaaien maar ook het oogsten machinaal gedaan. De grote oogstmachines (combines) verrichten alle handelingen: het maaien, dorsen en zeven in en keer. Voor aan de machine zit een groot heen en weer schietend mes dat dikke rijen halmen tegelijkertijd maait. De gemaaide bundel komt op een transportband en passeert een reeks kneus- en kloptrommels, waardoor de korrels uit de aren worden verwijderd. De korrels worden via een aantal zeven van kaf gereinigd. Het stro wordt los achter uit de machine geperst of meteen tot balen verwerkt. Het graan gaat direct in zakken of wordt in een vrachtauto gespoten. Het graan wordt opgeslagen in luchtdichte silo's of eerst kunstmatig gedroogd om allerlei ongewenste zaken, zoals kiemen of schimmelen van vochtig graan, tegen te gaan en daarna opgeslagen. Verwerking van het graan Het meeste graan voor menselijke consumptie zal eerst worden gemalen voordat het verder gebruikt wordt. Vroeger (tijdens de prehistorie) gebeurde dat met de hand tussen twee stenen. De graankorrels werden fijngewreven tot meel. Later gebruikte men trekdieren om de molenstenen in beweging te krijgen. Na verloop van tijd werd er nog een betere manier uitgevonden om het koren te malen: de watermolen. De oudst bekende watermolen in Nederland is omstreeks 700 gebouwd. Door de kracht van het 30

32 water werden via twee tandraderen de molenstenen rondgedraaid. In die tijd ontstond ook het beroep van molenaar. In vlakkere gebieden kwam omstreeks 1250 de windmolen in gebruik. De as van de wieken die door de wind in beweging worden gebracht, brengt via tandraderen de grote molenstenen aan het draaien. Ons land telde vele duizenden korenmolens. Bijna ieder dorp had zijn eigen korenmolen, vaak gebouwd op een opgeworpen heuvel, de molenbelt, om veel wind te kunnen vangen. In de molen worden de zakken graan naar boven gehesen. Het graan wordt via een goot naar de stenen geleid. In de stenen zijn waaiervormige groeven gebeiteld. Het graan wordt tussen de stenen vermalen. Het meel wordt weer via een goot in zakken opgevangen. Natuurlijk werd er aan het maalproces steeds gesleuteld. Uiteindelijk ontstonden na de uitvinding van de elektriciteit de meelfabrieken en verdwenen de molens steeds meer. Sinds 1910 is de productie van meel verder geautomatiseerd. Mensenhanden komen er nauwelijks meer aan te pas. In de machines worden de graankorrels tussen verschillen de soorten walsen gemalen. De zemelen (vliesjes) worden uit het meel gezeefd. Wat over blijft is witte bloem, waar witbrood van wordt gemaakt. Bruinbrood wordt gemaakt van meel dat bestaat uit bloem en een bepaalde hoeveelheid zemelen. Volkorenbrood wordt gemaakt van meel van de hele graankorrel, dus het bloem met alle zemelen en de kiem. Hierin zitten eiwitten, vitaminen en zouten die in witbrood grotendeels ontbreken. Het meeste brood wordt gemaakt van tarwe. Tarwe heeft nl. een hoog eiwitgehalte (de gluten) dat nodig is voor een goede broodstructuur. De harde tarwe uit Amerika heeft een hoger eiwitgehalte dan de tarwe uit Europa. Omdat de Amerikaanse tarwe duur is (lage opbrengst per ha.) worden de twee tarwesoorten met elkaar gemengd zodat er een evenwicht ontstaat tussen een goed bakresultaat en de kosten van het meel. Van tarwemeel worden ook beschuit, macaroni, koekjes e.d. gemaakt. Roggemeel geeft brood een ietwat zure smaak. Het wordt voor brood gebruikt in combinatie met tarwemeel. Verder wordt er het roggebrood van gemaakt en een gedeelte wordt gebruikt voor het maken van ontbijtkoek. Tot de Eerste Wereldoorlog werd er in Nederland veel roggebrood gegeten. Daarna is men veelal overgegaan op tarwebrood. Gerstemeel puur wordt niet voor brood gebruikt, omdat het geen gluten bevat die noodzakelijk zijn voor de samenhang van het brood. Een mengsel van 1/3 gerst en 2/3 tarwe levert een goed brood. Gerst wordt vooral gebruikt in de bierbrouwerijen en om gort en grutten van te maken. Havermeel puur wordt ook niet gebruikt voor brood door de afwezigheid van gluten. Een combinatie half havermeel half tarwemeel geeft een wel goed resultaat. Een deel van de haver wordt verwerkt tot havermout en ook wel gebruikt in koek e.d. Tarwe, rogge, gerst en haver worden ook voor een groot deel gebruikt als veevoer. 31