Vuvuzela s en pletterpetten: cultuurverschillen in auditing

Transcriptie

1 Vuvuzela s en pletterpetten: cultuurverschillen in auditing Moord, roof en verkrachting. Na het overgeorganiseerde WK voetbal in Duitsland en het EK in Zwitserland wisten we het vooraf allemaal zeker: alleen supporters met suïcidale neigingen zouden een bezoek aan het WK voetbal in Zuid-Afrika moeten overwegen. SVEN ERICH Inmiddels weten we beter. Zuid- Afrika was afgelopen zomer de gastheer van een warm en spontaan voetbalfeest waarop uiteindelijk alleen de teen van Iker Cassillas eeuwige roem voor Nederland in de weg stond. Alle West-Europese angst voor het onbekende en onveilige was dus voor niks; Zuid-Afrika bleek uitstekend in staat te zijn een aantrekkelijk WK te organiseren en deed daarbij, ondanks een totaal andere cultuur, zeker niet onder voor de Duitsers vier jaar eerder. Voetbal en audit hebben veel met elkaar gemeen. Het zijn allebei kunstjes die wereldwijd worden uitgevoerd. Overal rolt de bal; of het nou in de Sahara is, in de sloppenwijken van Rio of op de steppes van de Oekraïne. En overal voeren auditors hun opdrachten uit, van het bergachtige Bhutan tot de Argentijnse pampa s. Een andere overeenkomst tussen voetbal en audit is de aanwezigheid van regels. Als toevallige voetbalpassant hoef je geen Spaans of Russisch te spreken; je trekt je jas uit en kunt op elk trapveldje zo meespelen omdat iedereen speelt volgens dezelfde door de spelregels. En ook audit kent in the Institute of Internal Auditors (IIA) een gezaghebbende beroepsorganisatie, die spelregels heeft opgesteld, waaraan iedere internal auditor op de wereld zich dient te houden. Ondanks de aanwezigheid van universele voetbalregels heeft elk land toch zijn eigen spelstijl ontwikkeld. Nederland staat (of inmiddels stond) bekend om het aanvallende voetbal over de vleugels. Het catenaccio (verdedigen en counteren) zal voor altijd verweven zijn met Italië. Bij vliegende tackles denken we al snel aan Uruguay, en alle ballen hoog voor de pot is synoniem voor het Schotse voetbal. Kortom: de spelregels zijn voor iedereen hetzelfde maar daarbinnen ontwikkelt ieder land zijn eigen stijl, die mede voortvloeit uit de cultuur van het land. De vraag dient zich aan of dit mechanisme ook voor internal audit geldt. Heeft een nationale cultuur invloed op de wijze waarop binnen het speelveld dat door de beroepsregels wordt gedefinieerd auditors invulling geven aan deze regels? Hebben zich net als in het voetbal verschillende stijlen ontwikkeld binnen de krijtlijnen van de mondiale spelregels, die terug te voeren zijn op culturele verschillen? Voor mijn afstudeeronderzoek aan de Erasmus Universiteit heb ik gekeken of de nationale cultuur invloed heeft op het gedrag van de auditor, en daarmee gepoogd een antwoord te vinden op bovengenoemde vragen. Hierbij is gekeken of er gedragsverschillen tussen Nederlandse en Zuid-Afrikaanse auditors ver- de IT-Auditor nummer

2 klaard kunnen worden vanuit de van elkaar verschillende nationale cultuur. Mijn onderzoek is in belangrijke mate gebaseerd op de resultaatanalyse van een enquête die ik heb gehouden onder auditstudenten aan respectievelijk de Erasmus Universiteit en de Universiteit van Pretoria. GEDRAG Gedrag kan gedefinieerd worden als alle activiteiten van een persoon die waargenomen kunnen worden door anderen. Van bepaald gedrag is het wereldwijd geaccepteerd dat het niet door de beugel kan. Zo is van Noorwegen tot Nieuw-Zeeland met afschuw gekeken naar hoe Nigel de 20 de IT-Auditor nummer

3 Jong in de WK-finale zijn noppen in de borstkas van Xabi Alonso parkeerde. Daarentegen kan het ook zijn dat gedrag verschillende reacties oproept. Als Suarez zich weer eens theatraal laat vallen in het strafschopgebied vinden wij Nederlanders dat bijzonder onsportief en beschamend gedrag terwijl voor Uruguayanen het versieren van een penalty juist wordt toegejuicht om maar te kunnen winnen. Een beroepsorganisatie ontwikkelt vaak een uniforme gedragscode voor alle leden. Te druk met het inzamelen als mondiaal gedragscriterium in de voetbalwereld. Het IIA heeft echter de Code of Ethics ontwikkeld, waarin de vier principes staan beschreven waaraan elke internal auditor zich dient te houden: integriteit, objectiviteit, vertrouwelijkheid en bekwaamheid. De Code of Ethics is een verplicht onderdeel in het onderwijsprogramma voor elke universiteit die door het IIA als advanced auditopleiding is gecertificeerd. Vijf universiteiten hebben het advanced level gehaald, waaronder de eerdergenoemde Universiteit van Pretoria en de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Hieronder ga ik eerst uitgebreid in op de definities van cultuur en cultuurverschillen. Hierbij zijn de theorieën en onderzoeken van Geert Hofstede uitkomsten van hun onderzoeken heb ik een aantal voorspellende stellingen gemaakt over overeenkomsten en verschillen in gedrag tussen Nederlandse en Zuid-Afrikaanse auditors. Deze stellingen zijn getoetst in de enquête waarvan de resultaten aan het einde van het artikel worden weergegeven. De verwachting vooraf is dat, net zoals in het voetbal, cultuur een invloed heeft op de speelwijze van de auditor. CULTUUR Alfonso Alves werd ooit door de eigen Heerenveen-fans uitgefloten na het maken van een schwalbe (fopduik). Ondanks dit gebrek aan steun van de eigen supporters werd het onsportieve gedrag van de Braziliaan door de coach van SC Heerenveen vergoelijkt met ja, maar het maken van een schwalbe zit nu eenmaal in hun cultuur. Maar wat is nou cultuur? De Johan Cruijff op het gebied van cultuur is organisatiepsycholoog Geert Hofstede. Hij geeft aan dat ieder individu patronen in zich draagt van denken, voelen en potentieel handelen die in de loop van haar of zijn leven zijn aangeleerd. Veel hiervan wordt opgedaan in de vroege kindertijd, omdat een mens in die periode het meest ontvankelijk is en het makkelijkst leert. Zodra bepaalde patronen van denken, voelen en handelen zich binnen iemands persoonlijkheid hebben vastgezet, moeten deze eerst afgeleerd worden voordat de betrokken persoon iets anders kan leren. Iets afleren is veel moeilijker dan iets aanleren. Dit patroon van denken, voelen en handelen, noemt Hofstede een mentaal programma. Cultuur is altijd een collectief verschijnsel dat in bepaalde mate wordt gedeeld door mensen die leven in dezelfde omgeving. Hofstede definieert cultuur daarom als de collectieve mentale programmering die de leden van één groep of categorie mensen onderscheidt van die van een ander. Hofstede beschouwt cultuur als aangeleerd en niet als aangeboren omdat cultuur wordt overgedragen via onze sociale omgeving en niet via onze genen. Specifiek voor individu Specifiek voor groep Universeel Persoonlijkheid Cultuur Menselijke natuur Cultuur staat tussen de menselijke natuur (dat wat alle mensen gemeenschappelijk hebben) en de persoonlijkheid (dat wat iedere mens tot een uniek wezen maakt) in. Dit kan worden geïllustreerd aan de hand van figuur 1. Volgens Hofstede bestaat de mentale programmering uit drie niveaus: persoonlijkheid, cultuur en menselijke natuur. De menselijke natuur is wat alle menselijke wezens met elkaar gemeen hebben; het universele niveau in onze mentale programmering. De menselijke natuur wordt overgedragen via de genen en bepaalt ons primair psychologisch functioneren. Zo beschikken alle mensen bijvoorbeeld over het vermogen om angst, woede, liefde, vreugde, verdriet en schaamte te voelen. De cultuur bepaalt echter wat een mens met deze primaire gevoelens doet. Cultuur beïnvloedt de wijze waarop een mens uiting geeft aan angst, woede, liefde, vreugde, verdriet en schaamte. De persoonlijkheid van een individu is het stuk mentale programmering van een mens dat niet gedeeld wordt met een ander mens. Persoonlijkheid wordt gevormd door eigenschappen die deels zijn aangeboren en deels zijn aangeleerd door zowel de invloed van de collectieve programmering (cultuur) als door unieke persoonlijke ervaringen. Ieder mens is lid van verschillende groepen en elke groep kent een eigen mentale programmering. Hofstede onderscheidt verschillende niveaus van cultuur waaronder het nationaal niveau op basis van het land waar een individu woont. NATIONALE CULTUURVER- SCHILLEN Toen Iniesta in de 116e minuut van de finale Spanje op 1-0 zette riep Het is voorbij!. Een Duitse commentator zou echter benadrukt hebben dat er nog minimaal vier minuten resteerden om een gelijkmaker te forceren en dan volgens aloud Duits gebruik de strafschoppenserie te winnen. Dat is een totaal andere benadering van dezelfde situatie. Aangeboren en aangeleerd Aangeleerd Aangeboren Figuur 1: De drie niveaus van mentale programmering de IT-Auditor nummer

4 Uit het onderzoek van Hofstede blijkt dat in alle landen gelijke problemen voorkomen, maar in ieder land zoekt men oplossingen die verschillen met betrekking tot de volgende punten: (onder andere de houding ten opzichte van het gezag). en de groep. mannen en vrouwen (wat zijn de maatschappelijke gevolgen van het geboren worden als jongen of als meisje?). onzekerheid (onder andere de wenselijkheid van het beheersen van agressie en van het uiten van emoties). Op grond van deze resultaten definieerde Hofstede de volgende vier culturele dimensies: groot). lisme. teit. Onzekerheidsmijding (van zwak naar sterk). Machtsafstand Hofstede definieert machtsafstand als de mate waarin minder machtige leden van instituten of organisaties in een land verwachten en accepteren dat de macht ongelijk verdeeld is. De conclusie was dat mensen in een cultuur met een grote machtsafstand zich makkelijker neerleggen bij het feit dat de macht ongelijk verdeeld is dan in culturen met een kleine machtsafstand. Collectivisme tegenover individualisme Een samenleving is individualistisch als de onderlinge verbanden tussen individuen los zijn; iedereen wordt geacht uitsluitend te zorgen voor zichzelf en voor zijn of haar naaste familie. Een samenleving is echter collectivistisch als de individuen vanaf hun geboorte opgenomen zijn in sterke hechte groepen, die hen levenslange bescherming bieden in ruil voor onvoorwaardelijke loyaliteit. Een belangrijk verschil tussen individualisme en collectivisme is de dominantie van de groep. In het collectivisme is een aanval op een individu een aanval op de groep omdat het individu zijn identiteit aan de groep ontleent. Femininiteit tegenover masculiniteit Een samenleving is masculien als de sociale sekse-rollen duidelijk gescheiden zijn; mannen behoren assertief en hard te zijn en gericht op materieel succes; vrouwen horen bescheiden en teder te zijn en vooral gericht op de kwaliteit van het bestaan. Een samenleving is feminien als sociale sekse-rollen elkaar overlappen; zowel mannen als vrouwen worden geacht bescheiden en teder te zijn en gericht op de kwaliteit van het leven Het verschil in arbeidsbeleving tussen beide samenlevingen is dat een masculiene samenleving werk als een persoonlijke uitdaging ziet waarop basis van prestaties veel geld te verdienen is. De feminiene samenleving legt de nadruk in het werk op het onderhouden van goede werkrelaties in een prettige omgeving. Onzekerheidsmijding Onzekerheidsmijding is de mate waarin leden van een cultuur zich bedreigd voelen door onzekere of onbekende situaties. Dit gevoel wordt onder andere uitgedrukt in nerveuze spanning en in een behoefte aan voorspelbaarheid; aan formele of informele regels. Onzekerheid heeft te maken met de onvoorspelbaarheid van de toekomst en geeft een onprettig gevoel. De wijze van omgaan met onzekerheid hangt samen met de cultuur. In culturen met een lage onzekerheidsmijding vinden mensen het prima dat er weinig op voorhand geregeld is. Tolerantie en gemoedelijkheid overheersen in afwijkende situaties en gedrag. Echter, in culturen met een sterke onzekerheidsmijding proberen mensen er vat op te krijgen door het maken van regels en afspraken met als gevolg een sterke bureaucratie. De cultuurverschillen tussen Nederland en Zuid-Afrika In het voetbal hebben Nederland en Zuid-Afrika elkaar slechts twee keer ontmoet. Zowel in 1924 (2-1) als in 1997 (2-0) won Oranje. Maar hoe scoren de landen op de cultuurdimensies van Hofstede? Door een onderzoek onder medewerkers van IBM in vijftig landen heeft Hofstede de overeenkomsten en verschillen gemeten op de genoemde cultuurdimensies. In de meting van Hofstede zit het grootste verschil tussen Nederland en Zuid-Afrika in de masculiniteit-feminiteit van de samenleving (zie tabel). Nederland scoort heel hoog als feminiene samenleving. Op de overige dimensies scoren beide landen in dezelfde richting waarbij Nederland elke keer wat hoger scoort. Een andere goeroe op het gebied van naars. Waar Hofstede zich beperkt tot het blanke deel van de Zuid-Afrikaanse bevolking, geeft Trompenaars een aanvullende beschouwing op de unieke cultuur van Zuid-Afrika. Voor Zuid-Afrika is het volgens Trompenaars namelijk niet mogelijk om één score per cultuurdimensie weer te geven. Hij heeft vastgesteld dat de blanke bevolking in het algemeen hoger scoort dan de zwarte bevolkingsgroep op culturele aspecten als rechtlijnigheid, individualisme, prestatiegerichtheid en zakelijkheid. Maar Zuid-Afrika is een cultureel divers continent wat zich niet beperkt tot een verschil in huidskleur. Trompenaars heeft ook geconcludeerd dat binnen de acht taalgroepen van de zwarte gemeenschap grote verschillen bestaan op cultuurdimensies. De cultuur van Zuid-Afrika wordt gevormd uit een drievoudige erfenis van Afrikaanse, Europese en Aziatische emigranten, die stuk voor stuk een sleutelrol vervullen in de ontwik- 22 de IT-Auditor nummer

5 scores keling van Zuid-Afrika. Trompenaars noemt dit een unieke regenboogstructuur waarin, in tegenstelling tot Nederland, geen dominante scores voorkomen op de cultuurdimensies, maar de cultuur juist gevormd wordt door samenwerking uit de tegenstellingen op de cultuurdimensies. HET TOETSEN VAN AUDIT CULTUURVERSCHILLEN Op de televisie wordt het voetballen eindeloos voor- en nabeschouwd en kun je als analist zelfs uitgroeien tot cultheld. Maar waar mannen als Van der Gijp en Derksen ongestraft aan de lopende band allerlei geruchten en The 5D Model of professor Geert Hofstede PDI IDV MAS Netherlands South Africa Tabel: Scores Nederland en Zuid-Afrika op cultuurdimensies (bron PDI : Machtsafstand IDV : Individualisme MAS : Masculiniteit UAI : Onzekerheidsmijding LTO : Lange Termijn Oriëntatie (buiten scope vanwege het ontbreken van de Zuid-Afrikaanse score) UAI LTO veronderstellingen kunnen uitkramen, zijn wij als auditors gelukkig verplicht onze veronderstellingen te toetsen. In het onderzoek is gekozen om te kijken naar de principes objectiviteit en bekwaamheid uit de professionele regels van het IIA. Voor bekwaamheid is specifiek gekeken naar de overeenkomsten en verschillen tussen de auditopleidingen aan beide universiteiten ter verbetering van de onderlinge samenwerking. Voor dit artikel is dit minder relevant. Er zal ingezoomd worden op de overeenkomsten en verschillen in objectiviteit tussen Nederland en Zuid-Afrika. Het IIA definieert in de Code of Ethics objectiviteit als: Internal auditors make a balanced assessment of all the relevant circumstances and are not unduly influenced by their own interests or by others in forming judgments. Op basis van de onderzoeken van Hofstede en Trompenaars heb ik in de vorm van stellingen vier voorspellingen gedaan over de invloed van de Nationale cultuur op de objectiviteit voor Nederlandse en Zuid-Afrikaanse auditors: Stelling 1: Nederlandse en Zuid-Afrikaanse auditors keuren het overtreden van formele regels door de auditee goed als daarmee een hoger belang gediend wordt. Hofstede constateert dat onzekerheidsmijding laag scoort voor beide ker gevonden dan bureaucratie. Stelling 2: De Nederlandse en Zuid- Afrikaanse auditors laten persoonlijke relaties nauwelijks een rol spelen in het geven van een auditoordeel. In het onderzoek van Hofstede scoren Nederland en Zuid-Afrika laag op collectivisme; de loyaliteit aan de eigen sociale groep is minder belangrijk dan een onafhankelijk oordeel geven. Stelling 3: Leeftijd is voor de Zuid-Afrikaanse auditor een belangrijker aspect in de status van een collega dan voor de Nederlandse auditor. Trompenaars ziet een groot verschil in het tot stand komen van iemands status. In Nederland wordt status verworven door wat je doet. In Zuid- Afrika wordt een status toegeschreven aan wie je bent. Hoe je tegen iemand anders aankijkt wordt niet alleen beïnvloed door hun staat van dienst maar ook door factoren als geslacht, sociale relaties, beroep, opleiding en leeftijd. Stelling 4: De Zuid-Afrikaanse auditor accepteert het in het openbaar tonen van emoties meer dan de Nederlandse auditor. de IT-Auditor nummer

6 Trompenaars constateerde dat Nederlanders terughoudend zijn in het tonen van gevoelens aan elkaar en proberen hun gevoelens onder controle te houden. In Zuid-Afrika worden gevoelens en emoties vrijelijk getoond. Er wordt altijd gezocht naar een uitlaatklep voor gevoelens. Voor de eerste twee stellingen verwachtte ik een overeenkomst en voor de laatste twee een verschil tussen Nederlandse en Zuid-Afrikaanse auditors. De stellingen zijn door het uitzetten van een enquête onder Nederlandse en Zuid-Afrikaanse auditstudenten getoetst. De enquête is ingevuld door 83 Nederlanders en 109 Zuid-Afrikanen (44 procent blanken, 42 procent zwarten en 14 procent overige). Elke stelling is getoetst door middel van drie vragen. Elke vraag kende twee antwoorden: één antwoord dat de stelling steunt en één antwoord dat de stelling niet steunt. In de enquête is bijvoorbeeld voor stelling drie aan de respondent voorgelegd dat een veel oudere ervaren auditcollega een grote fout maakt in een gesprek met een auditee. De respondent wordt gevraagd of hij het gesprek onderbreekt om de fout direct te corrigeren of dat hij zijn collega daarop pas na het gesprek met de auditee aanspreekt. VERASSENDE UITKOMSTEN Vaak doen deskundigen niet de juiste voorspellingen. Zo werd de voetbalpoule voor het EK 2004 op mijn werk gewonnen door een collega die qua voetbal volstrekt analfabeet is. Haar unieke voorspelling dat Griekenland kampioen zou worden, was geworteld in de motivatie dat ze er altijd met zoveel plezier op vakantie gaat. Ook dit onderzoek leverde een paar verrassende uitkomsten op. Op geen enkele stelling die betrekking had op objectiviteit werd een verschil aangetroffen tussen Nederlandse en Zuid- Afrikaanse auditors. De verwachting dat een nationale cultuur invloed heeft op de invulling van de gedragsnormen ten aanzien van objectiviteit van de auditor wordt niet bevestigd. Een hogere leeftijd en het tonen van emoties heeft niet zoals verwacht invloed op het gedrag van de Zuid- Afrikaanse auditor. De Zuid-Afrikaanse auditor reageert even neutraal als de Nederlandse auditor. Wel kwam voor beide landen de verwachting uit dat persoonlijke relaties geen invloed hebben op de objectiviteit. De verwachting vooraf was dat zowel in Nederland als Zuid-Afrika mensen het overtreden van formele regels geoorloofd vinden als daarmee een hoger belang gediend is. Maar de opvallende uitkomst voor beide landen is dat het naleven door de auditee van formele regels juist belangrijker wordt gevonden dan het behalen van de beoogde doelen door het overtreden van deze regels. Een verklaring kan zijn dat het naleven van normen voor de beroepsgroep van auditor veel belangrijker is dan voor de beroepsgroepen uit het IBM-onderzoek van Hofstede. Op geen enkele stelling werd dus een verschil aangetroffen tussen Nederlandse en Zuid-Afrikaanse auditors. Maar naast het turven van de antwoorden is ook de statistische T- Toets gebruikt om de antwoorden per vraag te analyseren. Daaruit blijkt juist dat 50% van de enquêtevragen door Nederlanders significant anders beantwoord worden dan door de Zuid-Afrikanen. Maar waar op de ene vraag Nederlanders gevoeliger zijn voor de hoge leeftijd van een collega dan hun Zuid-Afrikaanse collega s, is dit bij de volgende leeftijdsvraag juist weer omgedraaid. Dit valt vervolgens tegen elkaar weg waardoor er geen verschil ontstaat in de uiteindelijke beantwoording van de stellingen en het algemene beeld van objectiviteit. De T-Toets is ook gebruikt voor de analyse per land op demografische verschillen als leeftijd, sekse en voor Zuid-Afrika huidskleur. De uitkomst daarvan is juist dat er zeer weinig significante verschillen zijn in de beantwoording. CONCLUSIE Voor auditors uit Nederland en Zuid- Afrika heeft de eigen nationale cultuur weinig invloed op het objectief handelen als auditor. Toch handelen Nederlanders en Zuid-Afrikanen in de helft van de voorgelegde cases niet gelijk. De respondenten kozen niet altijd voor het antwoord met de objectieve insteek. Het is echter niet zo dat de Nederlander altijd kiest voor de objectieve insteek. Dit wisselt per case waardoor Nederlanders niet objectiever of subjectiever zijn dan hun Zuid- Afrikaanse collega s. Om af te sluiten met de analogie van het voetbal; het doel van het spel is voor iedereen hetzelfde: winnen. Maar over de weg ernaartoe kun je van mening verschillen. Je kunt winnen door minimaal een doelpunt meer te maken dan de tegenstander, dus een focus op aanvallen. Maar je kunt ook winnen door te zorgen dat je minimaal een doelpunt minder tegenkrijgt door het accent op de verdediging te leggen. Of samengevat door Johan Cruijff: Voetbal is een spel van fouten. Wie de minste fouten maakt wint. Literatuur [HOFS05] Hofstede G. & Hofstede G.J., Allemaal andersdenkenden: omgaan met cultuurverschillen, [TROM98] Trompenaars, F. & Hampden-Turner, C., Over de grenzen van cultuur en management, Drs. S. O. (Sven) Erich EMIA werkt als operationeel auditor bij ABN AMRO en is een voetballiefhebber en -kenner. Dit artikel is gebaseerd op zijn afstudeerreferaat voor de RO-opleiding aan de Erasmus Universiteit. 24 de IT-Auditor nummer